«Arda» baspasynan oqyrmandar talǵamyna oraıly kitaptar oqtyn-oqtyn shyǵyp jatqany aqıqat. Mine, «Aqyl men sulýlyqtan jaratylǵan, janym-aı, jan ekensiń dara tulǵań!» degen aıdarly, muqabasy kelisti, kólemdi kitap qolymyzǵa tıdi.
«Meıirim shýaǵy» dep alǵy sózin QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, halyqaralyq Sholohov syılyǵynyń ıegeri, belgili jazýshy Sábıt Dosanov jazǵan eken. Ári qaraı paraqtaı kóz júgirtken edik. «Kórikti minez, kórikti oı», «Aqqý bop týǵan arý ol», «Sakýra gúl – Quralaı», «Syr suhbat, maqala, esse» dep saralap bólingen tórt taraý aldyńyzdan shyǵady. Klassık jazýshymyz Ǵabıt Músirepovtiń «Dúnıede adam balasynyń uly qasıeti ekeý-aq: oı ulylyǵy, sulýlyq ulylyǵy» degen epıgrafpen berilgen «Sozvezdıe Delfına» týyndysy da osy kitapqa engizilipti.
Eki týyndynyń ekeýi de qarshadaıynan-aq qazaq qyzdarynyń ishinen sýyryla shyǵyp, kele-kele esimin aıdaı álemge áıgilegen ulaǵatty ustaz Quralaı Ahmetqyzy Aqqoshqarova týraly eken. Kitapta kórshiles elderdiń zııaly tulǵalary: Ózbekstannan Nazyr Fazylov, Máskeýden Albert Fıshler, Serik Toıǵanbaev, Qyrǵyzstannan aqyn Aqylbek Abdyqalyqov, shalǵaı sheteldik ǵulamalar, qazaqstandyq birge qyzmettes bolǵan ustazdar, shákirtteri, aqyn-jazýshylar… báriniń qasterlep maqtan etetini, júrekjardy sózderin tebirene tolǵaıtyny bir ǵana adam, bir ǵana tulǵa – Quralaıǵa arnalypty.
Qazaqta «Ata kórgen oq jonady, Ana kórgen ton pishedi» degen maqal tekke aıtylmaǵan ǵoı. Quralaı kishkentaı kezinde alǵash ret Almatydaǵy Qurmanǵazy kóshesiniń boıyndaǵy №25 mekteptiń tabaldyryǵynan attady.
– Ata-anań kimder bolady? – dep saýal qoıdy oǵan klass jetekshisi.
Quralaı irkilmeı jaýap qatty.
– Ákemniń aty Ahmet Aqqoshqarov. Ol saıası qyzmette. Bylaısha aıtqanda – dıplomat!
– Bárekeldi! Anań she?
– Anamnyń aty Patshaıym. Ákesiniń aty Tájibaı, bylaısha aıtqanda Tájibaeva.
– Anań qandaı qyzmette?
– O-o meniń anam dókeı ǵalym, ıaǵnı – akademık!
Kishkentaı Quralaıdyń jaýabyna qaıran qalǵan klass jetekshisi «Bárekeldi! Bolaıyn dep turǵan oqýshy ekensiń» dedi.
– Mamam men mektepke kelgenge deıin-aq áripterdi, qalaı jazyp-syzýdy úıretti. Marshak, Agnııa Barto, Sergeı Mıhalkov sekildi aqyndardyń bizdeı jas búldirshinderge arnalǵan óleńderin jattatqyzdy. Bulardan basqa qazaq aqyndary Muzafar Álimbaev, Qadyr Myrzalıev, Qabyken Muqyshev, Ánýar Dúısenbıevtiń óleńderin jattap úlgerdim. Sýret salýdy da mamam úıretti.
– Jaraısyń, bolaıyn dep turǵan bala ekensiń, – dep ustazy Quralaıdy basynan sıpady.
…Shynynda da, Quralaı aıtsa aıtqandaı, onyń anasy áıgili Qanysh Imantaıuly Sátbaevtiń shákirti bolatyn. Ol respýblıkamyzda tuńǵysh ret lıtologııa ǵylymynyń negizin salǵan geologııa-mıneralogııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń tolyq múshesi edi. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp, qoǵamdyq, memlekettik isterge kóp aralasqan, ózi basqarǵan ǵylym salasy boıynsha kóptegen shákirtter tárbıelegen ǵulama ustaz. Oryssha, qazaqsha, aǵylshyn tilinde erkin sóıleıtin. Ulybrıtanııaǵa saparmen barǵanda baıandamasyn aǵylshyn tilinde jasap, tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynan kelgen oqymystylar qyzý quptaı qoldaryn soqqanyn bilemiz.
Quralaı oqyǵan mektep te aǵylshyn tiline beıimdelgendikten ol da jastaıynan osy tilde sóıleýge ıkemdele bastady. Mektepti altyn medalmen bitirgen soń, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fızıka bólimine túsip, lenındik shákirtaqyǵa ıe boldy. 1972 jyly joǵary oqý ornyn úzdik bitirdi. Sonan soń Máskeýdegi Baıkov atyndaǵy Metallýrgııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyn támamdady. 1976 jyly professor K.P.Gýrovtyń jetekshiligimen Ýkraına astanasy Kıev qalasynda «Osobennostı vzaımnoı dıffýzıı v mnogofaznyh dınarnyh sıstemah» degen taqyrypta kandıdattyq dıssertaııasyn oıdaǵydaı qorǵap shyqty. Quralaı sol kezden bastap jaratylystaný ǵylymynyń, fızıka ǵylymy salasynyń ósip-órkendeýine qomaqty úlesin qosýmen keledi. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde bilim ustartatyn sheteldik stýdentterdi daıarlyq kýrsynan ótkizýde de Quralaı qyrýar ister atqardy. Olarǵa qazaq tilin úıretip, oqýlyqtar daıyndaý, ulttyq múddeni ulaǵattaý ispetti sharalar shashetekten dese de bolady. Quralaı Ahmetqyzy ustazdyqtyń syrtynda «Molekýlıarly fızıka» jáne «Termodınamıka», «Mehanıka» tárizdi ózge de kóptegen ǵylymı eńbekterin jaryqqa shyǵardy. Quralaı sekildi Qudaı qosqan jarynyń adamı qasıetine súıinip, talantyna tánti bolǵan jazýshymyz Sábıt Dosanovtyń: «Quralaıym turǵanda men naǵyz baqytty adammyn!» dep aıtatyny da tegin emes shyǵar.
Jastaıynan jurt kózine túsip, Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń bıýro múshesi, ýnıversıtettiń komsomol uıymynyń jetekshisi bolǵan oqý úzdigi, nebári jıyrma bir jastaǵy aı mańdaıly, ádepti de kórikti qyz Quralaı Ahmetqyzy bolatyn.
Ótken ǵasyrdyń 1971 jyly, qazan aıynyń 19-20 juldyzynda Quralaı ómirinde esten ketpes, aıryqsha oqıǵa boldy. Osy eki kún ishinde sol kezdegi Qyzyl ımperııa astanasy Máskeý qalasy, Kremldiń úlken saraıyndaǵy Georgıev jıynjaıynda stýdentterdiń búkilodaqtyq sleti ótti.
KOKP Ortalyq Komıtetiniń Bas hatshysy Leonıl Ilıch Brejnev bastap kelgen joǵary laýazymdy topty otyrǵandar oryndarynan turyp qarsy aldy. Kórkine kóz súrinetin qazaq qyzy Quralaı tóralqada Brejnevtiń oń jaǵyna jaıǵasty.
Slet tizginin qolyna alǵan Quralaı Leonıd Ilıchten bastap sol kezdegi alyp eldiń narqasqalary: KSRO Ǵylym akademııasynyń Prezıdenti M.V.Keldysh, Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy, aqyn A.Sýrkov, Keńes Odaǵynyń marshaly I.S.Konev, BLKJO Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy E.M.Tıajelnıkov, taǵy basqalarǵa qońyraýdaı syńǵyrlaǵan anyq ta qanyq estilgen ásem daýsymen kezek-kezek sóz berip otyrdy. Esh múdirissiz oryssha ári taza, ári sheshen sóıledi. Oraıly bir sátte Leonıl Ilıch Quralaıǵa qarap:
– Qaı jerden keldiń? – dep surady.
– Almatydan, ultym qazaq.
– Atyń kim?
Quralaı ádettegi «Q» árpiniń útir ispettes dáıekshesin alyp tastap: — Kýralaı! – dep jaýap berdi.
Bas hatshy:
– Kak, kak, Ký… dep kúmiljigende,
– Ký-ra-laı, – dep anyǵyraq qaıtalady Quralaı.
Taǵy bir sátte:
– Vy prekrasno velı slet na rýsskom, Ký-ra-laı, vzlet svoı prodaljaı! – dep Leonıl Ilıch Quralaıǵa tánti bolyp, sál kúlimsirep qoıdy.
– O, mnogoývajaemyı Leonıd Ilıch, vy menıa vdohnovlıaete. Beskonechno blagodarna vam! – Quralaıdyń júzi alqyzyl almadaı alaýlap ketti.
– Dımash Ahmetovıch Qonaevti Saıası Bıýroǵa biraýyzdan múshe etip saıladyq. Qazaqstan jastary bul pikirimizdi qostaıtyn shyǵar? – dedi Leonıd Ilıch qalyń shyqqan qoıý qasyn qozǵalta kerip.
– Biz, Qazaqstannyń barsha jastary, sheksiz qýanyshty ekenimizge shúbá keltirmeńiz, Leonıd Ilıch! – dedi Quralaı.
– Ózim de solaı topshylap edim, – dedi Leonıd Ilıch.
Kósem men sheshen arasyndaǵy qysqasha áńgime osylaı óresine jetken edi. 1972 jyly «Molodaıa gvardııa» baspasy «Stýdentterdiń Búkilodaqtyq sleti» kitabyn kóp taralymmen jaryqqa shyǵardy.
Dımash Ahmetulynyń asa joǵarǵy mártebege ıe bolǵanyna Orta Azııa respýblıkalarynyń basshylary da rızashylyqtaryn bildirdi. Ázerbaıjandyq áriptesi Geıdar Álıev: «Bánim gardashym!» dep quptasa, ózbek dostar: «Qonaev chýndaq uchqan!», qyrǵyzstandyqtar: «Borborlyq komıteti choń saıası bıýrosy qoldop» desip qaıran qalysty.
D.A.Qonaevtyń bıik mártebesi hám Bas hatshymenen jaqsy qarym-qatynasta bolǵan kezderi Qazaqstannyń qarqyndy qadam jasaýyna erekshe yqpal etkeni málim. Biraq joǵarǵy jaqqa jaltaqtaýmen kún keshken kezder edi ol. Búgingideı egemendi El atanyp, Táýelsizdiktiń kókbaıraǵy jelbiregen joq edi.
«Jastyq shaq qaıta aınalyp kelmes saǵan» dep keletin áıgili «Jıyrma bes» áni shyrqalǵanda ózimniń odan tórt-aq jas kishi kezimde keńester eli kósemimen tizerlese qatar otyryp, suhbattasqanym esime oralady. O, kúrmeýge kelmeıtin, saptyaıaqtyń sabyndaı qaıran dúnıe-aı deseıshi! – dep Quralaı oqta-tekte oı qushaǵyna shomady.
Osyndaıda: «Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura» degen maqal aldyńnan soraıyp shyǵa keletinin qaıtersiń.
Ómiriniń uzaq jyldaryn bir ǵana ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetke arnaǵan ǵalym Quralaı Ahmetqyzy kúlli qazaq qyzdaryna úlgi-ónege bolarlyqtaı jetistikterge jetýmen keledi. Osydan tórt jyl buryn ýnıversıtettiń ǵylymı keńesiniń uıǵarýymen Quralaı Aqqoshqarova «Ýnıversıtettiń qurmetti kafedra meńgerýshisi» atandy. Zeıini zor ǵalym óz eńbeginiń zeınetin kórýde. Atap aıtqanda: «Eńbektegi erligi úshin medaliniń» ıegeri, «QR Bilim jáne ǵylymyna eńbegi sińgen qyzmetker», «ál-Farabı atyndaǵy altyn medal», QR Ulttyq ınjenerlik akademııasynyń akademıgi, professor…
Ol búginde óz mamandyǵy boıynsha dáristerin jalǵastyryp, shákirtterin jalyqpaı daıarlap shartarapqa sharlatýdan bir de jalyǵyp kórgen emes. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt – nury tasysyn» degendeı, Quralaı haqynda qansha zııaly qaýym, birge qyzmet atqarǵan ustazdar, shákirtteri, aqyn-jazýshylar aǵynan jaryla alǵystaryn aıtyp, júrekjardy sózderin bildirgeli qashan! Qyrǵyz aqyny Marhabaı Aamatov:
«Baqytqa jete berbeıd
samashqandar,
Men alam, men alam dep
talashqandar,
Taǵdyrda jolýgýshat chandaǵana,
Quralaı jeńebezdeı jarashqan jar» dep Quralaıdyń Sábıt Dosanov sekildi belgili jazýshynyń jary ekenin tolǵaıdy.
Quralaıdyń bastan keshken jeteli kezeńderin túgel aıtyp shyǵý múmkin emes. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini – mektepti altyn medalmen bitirgennen bastap qıly-qıly ómir baspaldaqtarynan jigerli attap, bilimdarlyǵy, adamı qadir-qasıetimen qasterli bolǵan qazaq qyzy Quralaı haqyndaǵy qysqasha tolǵaýymdy Quralaıǵa arnalǵan ánniń mátinimen támamdasaq deımin:
Aqqýdaı, mápelegen kógildiriń
Kómeıden tebirene tógil jyrym.
Ánimdi aǵyltaıyn Quralaıdan,
Kósilgen kermaraldaı kóńil kúıim.
Qaıyrmasy:
Janarymnyń shyraǵy,
Nury sónbes Quralaı,
Qııalymnyń pyraǵy,
Jyry teńdes Quralaı.
Patshaıym anasynyń padıshasy,
Sábıttiń qudaı qosqan
hanymshasy,
Qara kóz, qıǵash qasty
qyzdar kóp qoı,Qasterli Quralaıdaı tabylsashy!
Myńbaı RÁSh
