الەمدە بار «پان-يزمدەر»
بۇگىنگى الەمدە تالاي ءارتۇرلى ادام بولىمدەردى ءبىر ۇقساستىققا قاراي بىرىكتەيتىن گلوبالدىق جانە رەگيونالدىق جوبالارى بار ەكەن. ادەتتە وسى جوبالار «پان-» دەگەن ءسوز الدى قوسىمشاسىمەن بەلگىلەيدى. «پان-» قوسىمشاسى گرەك تىلىننەن «ءبارى» دەگەن اۋدارادى. ءارتۇرلى «پان-يزمدەر» بىرنەشە توپقا بولىنەدى:
- تىلدىك-ەتنيكالىق, مىسالى پانارابيزم، پانسلاۆيزم، پانيرانيزم، پانتۇركىزم، پانمونگوليزم، جانە ت.ب.
- دىندىك-يدەولوگيالىق, مىسالىعا پانيسلاميزم، پانحريستياندىق، پانبۋدديزم، جانە ت.ب.
- گەوگرافيالىق-وركەنيەتتىك, مىسالىعا پانەۆروپەيزم، پانافريكانيزم، پانازياتيزم، جانە ت.ب.
ەندى وسى جوعارىدا اتالعان «پان-يزمدەردىڭ» ەۋرازيالىق كوشپەندىلىككە جانە قازاقستان، قىرعىزستان، موڭعوليا، تۇركمەنىستان، ماجارستان ەلدەرگە، جانە باسقا ەلدەردىڭ ىشىندەگى تاتارستان، باشقۇرتوستان، قالماقيا، بۇرياتيا، التاي، تىۆا، شوريا، ساحا، حاكاسيا، نوعايلار، ءمانجۇريا سەكىلدى باۋىرلاس پوست-كوشپەندى حالىقتارعا قانداي قاتىناسى بار ەكەن؟
مىسالىعا، قازاقستان، موڭعوليا جانە قىرعىزستانعا كەلەسى «پان-يزمدەر» اسەر ەتەدى: پانتۇركىزم، پانيسلاميزم، پانبۋدديزم، پانمونگوليزم. ونىڭ ۇستىندە تاعىدا تۇران، ۇلى دالا، ەۋرازياشىلىق، ورداشىلىق، تانىرشىلىك (پان-باقسىلىق رەتىندە) سەكىلدى جوبالار بار ەكەن.
بىراق وسى اتالعاندارى ەۋرازيانىڭ كوشپەلى جانە پوست-كوشپەلى حالىقتاردىڭ يدەولوگيالىق قاجەتتىلىكتەرىنە تەكقانا جارىم-جارتىلاي سايكەس كەلەدى. مىسالىعا، تۇران دەگەن تۇركى جانە يران حالىقتارعا جاتادى، ال موڭعول مەن تۇڭعىستارعا ول ونشا قىزىق ەمەس. پانتۇركىزم بۇكىل تۇركى-ەمەس كوشپەندىرەلدى سىرتتا قالدىرادى. پانمونگوليزم دا ءدال سونداي. ۇلى دالا جوباسىنىڭ ناقتى جوباسى جوق ەكەن. ەۋرازياشىلىق پەن ورداشىلىقتى بۇگىن رەسەي يدەولوگتار قولىنا ۇستاپ العان، ولاردىڭ ىشىندە كوشپەلى-ەمەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى.
تانىرشىلىك تورگە دىندىك-دۇنيەتانىم كوزقاراسىن قويادى دا، جانە ءوزىندى «تەكقانا كوشپەلى» يدەولوگيا دەپ قاراستىرمايدى. سونىمەن قاتار تانىرشىلىك باسقا دىندەردىڭ وكىلدەرىن ىشكە قابىلدامايدى. الايدا ەۋرازيالىق كوشپەلى تاريحتاعى حالىقتارى بارلىق ەڭ ماڭىزدى ەۋرازيالىق دىندەرىن ۇستانعان، ونىڭ ىشىندە يسلام، ەرتە حريستياندىق، يۋدايزم، زورواستريزم، بۋدديزم جانە ت.ب.
وسىلايشا، بۇكىل جوعاردا قاراستىرعان جوبالارى «بەتىنە تيگىزىپ، بىراق كوزىنە تيمەيدى».
زاماناۋي كوشپەندىلەر مەن پوست-كوشپەندىلەرى دەگەن كىمدەر ەكەن؟
وسى جاعدايدىڭ ءبىر سەبەبى دەگەن - بىزدە انىق «كوشپەندىلىك» جانە «پوست-كوشپەلى حالىقتارى» دەگەن انىقتاماسى جوق ەكەن. ەۋرازيالىق كوشپەندىلەرى دەگەندە، ءبىز ادەتتە تۇركى-موڭعول حالىقتاردى ويلايمىز، سەبەبى ولار كوشپەلى وركەنيەتتىڭ ەڭ اتاقتى وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. بىراق، سونىمەن قاتار ەۋرازيالىق كوشپەندىلەرگە تۇڭعىس ء(شۇرشىت\مانجۇر), فين-ۋگر، ماجار، پارس-تىلدەس كوشپەندىلەر، جانە ت.ب. جاتقان.
سول ءۇشىن ەتنيكالىق، تىلدىك، ناسىلدىك، گەنەتيكالىق بەلگىلەرى «كوشپەندىلىكتى» ايقىنداۋ ءۇشىن كەلمەيدى.
وسى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ءبارىن «كوشپەلى بەلگىنىڭ» ۇستىندە بىرىكتىرۋ ءۇشىن، بىزگە جاڭا، ءبىرىنشى ورنىنا «كوشپەندىلىككە» قاتىستىق قوياتىن يدەولوگيا مەن جوباسى كەرەك ەكەن. بۇل جوبا تىلىنە، ەتنيكالىق-ناسىلدىك تيىستىگىنە، پوليتيكالىق، دىندىك، گەوگرافيكالىق بەلگىسىنە قاراماۋ ءتيىس.
بۇگىندى كوشپەلى جانە پوست-كوشپەلى حالىقتاردىڭ تارابىنان قاراعاندا، «ەۋرازيالىق كوشپەندىلەرى» دەگەن كىمدەر ەكەن؟ بۇل دەگەن كەلەسى ولشەمدەرگە سايكەس كەلەتىن نەمەسە وتكەن شاقتا سايكەس كەلگەن حالىقتارى:
- كوشپەلى مالشارۋاشىلىق - ەكونوميكالىق نەگىزى رەتىندە
- مال تابىن مەن وتارلارىمەن ماۋسىمدىق جايىلىمداردىڭ ارتىڭدا قوزعالۋى
- كوشپەلى تەحنولوگيالىق قۇرىلىس (ۋكلاد)
- كوشپەلى مەنتاليتەتى مەن دۇنيە كوزقاراسى
وسىلار جانە باسقا بەلگىلەرى كوشپەلى حالىقتاردى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىن وتىرىقشى حالىقتاردان ايىرادى. وسىندا ءبىز وتىرىقشى حالىقتاردى «سارت» دەگەن ەسكى كوشپەلى تەرمينمەن بەلگىلەيمىز. «سارت» دەگەن ءبىر ەل ەمەس، بۋل نەگىزى وتىرىقشى تۇرمىس ءداستۇرى. وعان قاراما-قارسى ءبىز «كوشپەلى» دەگەن تۇرمىس ءداستۇرىن قويامىز.
ياعني، ءبىز «كوشپەندىلىك» دەگەن بىرىكتىرەتىن نەگىزىن تورگە قويساق، وندا «كوشپەندىلىك» جاقتاۋشىلاردىڭ تارابىنان قاراساق، بۇكىل ادامزات تەك «سارت-كوشپەلىگە» بولىنەدى، ال قالعان ەرەكشىلىكتەرى – تىلدىك، دىندىك، ناسىلدىك، يدەولوگيالىق، پوليتيكالىق جانە ت.ب. ماڭىزدى ەمەس بولىپ تابىلادى.
بۇگىنگى الەمدە قاي حالىقتاردى نەمەسە توپتاردى «كوشپەلى» نەمەسە «پوست-كوشپەلى» دەپ ساناۋگا بولادى؟ بۇل ءوز كوشپەلى تامىرلارىن ۇمىتپاعان، كوشپەلى مىنەزى مەن دۇنيە كوزقاراسىن ساقتاعان، نەمەسە سونى بەلسەندى تۇردە جاڭعىرتاتىن حالىقتارى، جانە كوشپەلى تاريحي مەن يدەولوگيا زاماناۋي ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ىشىنە ەڭگىزگەن حالىقتارى. سونىمەن بىرگە، وسى ەلدەردىڭ رەسمي قوندىرماسى كەز-كەلگەن بولۋ مۇمكىن – دەموكراتيا، شاريعات، تانىرشىلىك، سوتسياليزم، كاپيتاليزم جانە ت.ب.
وسىنداي ەلدەر مەن حالىقتارعا ءبىرىنشى كەزەكتە قىرعىزستان، موڭعوليا جانە قازاقستان، ودان كەيىن رەسەي، يران، يراك، اۋعانيستان، قىتايدا تۇراتىن كوشپەلى جانە پوست-كوشپەلى حالىكتارى، سونىمەن قاتار جارىم-جارتىلاي ورتا ازيا، تۇركيا، شىعىس ەۋروپا جانە ت.ب. حالىقتارى جاتادى.
«پان-نوماديزم»
ەندى بۇل جەردە ءبىز وسى حالىقتاردى كوشپەلى قاتىستىلىقتىڭ بويىنشا بەلگىلەۋ ءۇشىن جاڭا تەرمين ەڭگىزۋىمىز قاجەت. جوعاردا ايتىلعان «پان-يزمدەر» سەكىلدى، ءبىز ونى «پان-كوشپەندىلىك»، «پان-نوماديزم»، «پان-كوچەۆنيچەستۆو» دەپ اتالۋىمىز ءجون. پان-نوماديزمنىڭ نەگىزىنە ءبىز ءبىرىنشى ورنىنا كوشپەلى وركەنيەتكە قاتىسۋدى قويامىز - جوعارىدا اتالعان بەلگىلەر بويىنشا.
ەندى ءبىز «پان-نوماديزم» باسقا بار يدەولوگيالارمەن قيىلىسقانىن مەن ايقاسقانىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت، سەبەبى ولار ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن. مىسالىعا، تۋرانيزم، پانتۇركىزم، پانموڭعوليزم، پانيسلاميزم، ەۋرازياشىلىق، ورداشىلىق، تانىرشىلىك جانە ت.ب.
بۇنى دەسەك، كەز-كەلگەن ءتۇرانيست، پانتيۋركيست، پانموڭعوليست، ورداشىلىقشى، ءتانىرشى جانە ەۋرازياشىلىقشى اۆتوماتتى تۇردە «پان-نومادشى» بولىپ تابىلمايدى. اتالعانداردىڭ كوپتىگى بۇگىن ءوز «سارت وتكەلدەن ءوتىپ كەتكەن»، جانە شىنىندا كوشپەلى تامىرلارىن ۇمىتىپ، ناقتى «سارت» بولىپ قالعان. بىراق وسىنداي «سارتتار» ءوز تۇركى، موڭعول، ەۋرازيالىق نەمەسە تۇراندىق بىردەيلىگىن ۇمىتقان جوق. وسىندايلاردى ناقتى «كوشپەلى» نەمەسە «پوست-كوشپەلى» حالىقتار دەپ ساناۋعا بولمايدى. ەندى ولار ءوز جوعالتقان «كوشپەندىلىكتى» قايتتان جاڭعىرتۋعا تىرىسسا، تەك سوندا ولار «كوشپەلى وتباسىنا» ورالۋ مۇمكىن - مىسالىعا ءبىرتالاي زاماناۋي ماجارلاردىڭ سانى.
وسىلايشا، «پان-نوماديزم» ءتىپتى باسقا دۇنيە جانە ادامزات كوزقاراسىن ۇسىنادى. ادەتتى شىعىس-باتىس، سولتۇستىك-وڭتۇستىك، سوتسياليزم-كاپيتاليزم، سەكۋلياريزم-كلەريكاليزم، ليبەراليزم-كونسەرۆاتيزم جانە ت.ب. ءبولۋىنىڭ ورنىندا، جانە ناتسيوناليزم، راسيزم، دىندىك، تىلدىك نەگىزىندە ءبولۋىنىڭ ورنىندا «پان-نوماديزم» بۇكىلالەمدىك ادامزاتتى تەك «سارت-كوشپەلىگە» بولەدى.
سايكەسىنشە، ءار «سارت» تۇرلەردىڭ پىكىرلەرمەن سالىستىرعاندا، «پان-نومادتىڭ» پىكىرىندە عالام بەينەسى ءتىپتى باسقاشا كورىنەدى ەكەن.
مىسالىعا، ناقتى «پان-كوشپەلىنىڭ» كوزقاراسىندا ءبىزدىڭ ەۋرازيا وسىلاي كورىنەدى. ەۋرازيانىنڭ ءشول جانە جارتىلاي-ءشول (ۇلى دالا) اۋماقتاردا كوشپەلى وركەنيەتتىڭ حالىقتارى كوشىپ جۇرگەن. سوعان بۇگىنگى قازاقستان، قىرعىزستان، موڭعوليا، تۇرىمەنىستان، كەيبىر ورتا ازيا ايماقتارى، وڭتۇستىك رەسەي، سولتۇستىك قىتاي، كەي يران اۋماقتارى، سولتۇستىك اۋعانيستان، كەيبىر شىعىس ەۋروپا مەن اناتوليا اۋماقتارى جاتعان.
ەۋرازيالىق كوشپەندىلەردىڭ گەوپوليتيكالىق دۇنيە كوزقاراسى
بۇل ەۋرازيانىڭ اۋماقتارىنا ءبىز شارتتى تۇردە «نومادلەند» دەگەن اتىن بەرەمىز، اتاقتى حەلفورد ماككيندەردىڭ «حارتلەند» (وزەك، جۇرەگى) كونتسەپتسياسى سياقتى.
«نومادلەند» ءار جاعىننان وتىرىقشى «سارت» حالىقتارمەن قورشاعان. بۇعان ءبىز «سارتتىق ريملەند» (سارتتىق ساقينا) دەپ اتىن قويامىز، باسقا اتاقتى نيكولاس سپيكمەننىڭ «ريملەند» (ساقينا اۋماقتارى) كونتسەپتسياسىنىڭ ساركاستيكالىق انالوگيا بويىنشا.
وسىلاي، كوشپەلى حالىقتاردىڭ دۇنيە كوزقاراسىنا سايكەسىنشە، كوشپەلى وركەنيەتىنىڭ جۇرەگى سارتتىق وركەنيەتىنىڭ حالىقتار مەن يمپەريالار مەن قورشاعان ەدى.
نومادلەند پەن سارتتىق ساقينادان باسقا تاعىدا ءبىر «ارالىق ساقينا» بولعان – «جارتىلاي-كوشپەلى ريملەند». وعان ەكى وركەنيەتتىڭ شەكاراسىندا (فرونتيردە) تۇرعان حالىقتار كىرگەن – كەي كەزدە ەكى وركەنيەتتىڭ بەلگىلەرىن مەن داستۇرلەرىن تۇتاستىرعان.
بۇل جارتىلاي-كوشپەلى ساقينانىڭ قۇرامىنا كوبىنەسە كوشپەلى جاۋلاۋشىلاردىڭ ۇرپاقتارى كىرگەن. ولار «سارت بولىپ قالۋ» جۇرىسىندە بىرتىندە وتىرىقشى بولىپ، ءوز كوشپەلى ءمانىن جوعالتقان. دەگەنمەن، كەرىسىنشە دە بولعان – وتىرىقشا «سارتتار» ءوز قالاۋىمەن ەركىن كوشپەلى حالىقتارعا قوسىلعان. وسىنداي جارتىلاي-كوشپەلى حالىقتارعا كازاك (كازاچەستۆو), تاتار، تابعاشتار، كوشپەلى وزبەك مەملەكەتتىڭ ءبولىنۋ جانە وتىرىقشى بولىپ قالۋ كەزىندەگى وزبەكتەر، تيمۋريد، بابۋريد، ماجارلار، ەرەجەلگى ۇىعىرلار، وسماندار جانە ت.ب. سەكىلدى حالىقتارى مەن توپتارى جاتقان.
ارىنە، بۇل ماقالادا تەكقانا ەۋرازيالىق كوشپەندىلەر قاراستىرعان، سەبەبى ولار ءۇش مىڭجىلدىق بويى ءساتتى ءومىر سۇرگەن، كوپ عاسىرلار بويى پلانەتاداعى ەڭ وزات وركەنيەتى بولعان، تولىق-جارامدى كوشپەلى وركەنيەتىن قۇراستىرعان. افريكا مەن ەكى امەريكانىڭ كوشپەندىلەرى تىس جاعىندا قالعان، سەبەبى بۇل بولەك اڭگىمە ەكەن.
******
وسىلاي ءبىز بولاشاق حالىقارالىق، رەگيونالدىق جانە گلوبالدىق «پان-نوماديزم» جوبانىڭ نەگىزدەرىن بەلگىلەيمىز. ونىڭ يدەولوگياسى بۇكىل «سارتتىق» يدەولوگيالاردان ءتىپتى باسقا، سونىمەن قاتار ولاردىڭ كوبىنەن كوبىرەك ينكليۋزيۆتىك (كوپكە اشىق) بولىپ تابىلادى.
پان-نوماديزم بۇگىنگى الەمنىڭ كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاقتارىنا كەلەشەك مادەنيەتتىك بىرىكتىرۋىنە كەلتىرەتىن جەلىم-كلەي بولىپ قالۋ مۇمكىن.
دانيار بايدارالى
الماتى 2021
