Álemde bar «pan-ızmder»
Búgingi álemde talaı ártúrli adam bólimderdi bir uqsastyqqa qaraı birikteıtin globaldyq jáne regıonaldyq jobalary bar eken. Ádette osy jobalar «pan-» degen sóz aldy qosymshasymen belgileıdi. «Pan-» qosymshasy grek tilinnen «bári» degen aýdarady. Ártúrli «pan-ızmder» birneshe topqa bólinedi:
- Tildik-etnıkalyq, mysaly panarabızm, panslavızm, panıranızm, pantúrkizm, panmongolızm, jáne t.b.
- Dindik-ıdeologııalyq, mysalyǵa panıslamızm, panhrıstıandyq, panbýddızm, jáne t.b.
- Geografııalyq-órkenıettik, mysalyǵa panevropeızm, panafrıkanızm, panazıatızm, jáne t.b.
Endi osy joǵaryda atalǵan «pan-ızmderdyń» Eýrazııalyq kóshpendilikke jáne Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Mońǵolııa, Túrkmenistan, Majarstan elderge, jáne basqa elderdiń ishindegi Tatarstan, Bashqurtostan, Qalmaqııa, Burıatııa, Altaı, Tyva, Shorııa, Saha, Hakasııa, noǵaılar, Mánjúrııa sekildi baýyrlas post-kóshpendi halyqtarǵa qandaı qatynasy bar eken?
Mysalyǵa, Qazaqstan, Mońǵolııa jáne Qyrǵyzstanǵa kelesi «pan-ızmder» áser etedi: pantúrkizm, panıslamızm, panbýddızm, panmongolızm. Onyń ústinde taǵyda Turan, Uly Dala, Eýrazııashylyq, Ordashylyq, Tánirshilik (pan-baqsylyq retinde) sekildi jobalar bar eken.
Biraq osy atalǵandary Eýrazııanyń kóshpeli jáne post-kóshpeli halyqtardyń ıdeologııalyq qajettilikterine tekqana jarym-jartylaı sáıkes keledi. Mysalyǵa, Turan degen túrki jáne ıran halyqtarǵa jatady, al mońǵol men tuńǵystarǵa ol onsha qyzyq emes. Pantúrkizm búkil túrki-emes kóshpendireldi syrtta qaldyrady. Panmongolızm da dál sondaı. Uly Dala jobasynyń naqty jobasy joq eken. Eýrazııashylyq pen Ordashylyqty búgin Reseı ıdeologtar qolyna ustap alǵan, olardyń ishinde kóshpeli-emes halyqtardyń ókilderi.
Tánirshilik tórge dindik-dúnıetanym kózqarasyn qoıady da, jáne ózindi «tekqana kóshpeli» ıdeologııa dep qarastyrmaıdy. Sonymen qatar tánirshilik basqa dinderdiń ókilderin ishke qabyldamaıdy. Alaıda Eýrazııalyq kóshpeli tarıhtaǵy halyqtary barlyq eń mańyzdy eýrazııalyq dinderin ustanǵan, onyń ishinde ıslam, erte hrıstıandyq, ıýdaızm, zoroastrızm, býddızm jáne t.b.
Osylaısha, búkil joǵarda qarastyrǵan jobalary «betine tıgizip, biraq kózine tımeıdi».
Zamanaýı kóshpendiler men post-kóshpendileri degen kimder eken?
Osy jaǵdaıdyń bir sebebi degen - bizde anyq «kóshpendilik» jáne «post-kóshpeli halyqtary» degen anyqtamasy joq eken. Eýrazııalyq kóshpendileri degende, biz ádette túrki-mońǵol halyqtardy oılaımyz, sebebi olar Kóshpeli órkenıettiń eń ataqty ókilderi bolyp tabylady. Biraq, sonymen qatar Eýrazııalyq kóshpendilerge tuńǵys (shúrshit\mánjúr), fın-ýgr, majar, pars-tildes kóshpendiler, jáne t.b. jatqan.
Sol úshin etnıkalyq, tildik, násildik, genetıkalyq belgileri «kóshpendilikti» aıqyndaý úshin kelmeıdi.
Osy kóshpeli halyqtardyń bárin «kóshpeli belginiń» ústinde biriktirý úshin, bizge jańa, birinshi ornyna «kóshpendilikke» qatystyq qoıatyn ıdeologııa men jobasy kerek eken. Bul joba tiline, etnıkalyq-násildik tıistigine, polıtıkalyq, dindik, geografıkalyq belgisine qaramaý tıis.
Búgindi kóshpeli jáne post-kóshpeli halyqtardyń tarabynan qaraǵanda, «Eýrazııalyq kóshpendileri» degen kimder eken? Bul degen kelesi ólshemderge saıkes keletin nemese ótken shaqta sáıkes kelgen halyqtary:
- Kóshpeli malsharýashylyq - ekonomıkalyq negizi retinde
- Mal tabyn men otarlarymen maýsymdyq jaıylymdardyń artyńda qozǵalýy
- Kóshpeli tehnologııalyq qurylys (ýklad)
- Kóshpeli mentalıteti men dúnıe kózqarasy
Osylar jáne basqa belgileri kóshpeli halyqtardy jáne olardyń urpaqtaryn otyryqshy halyqtardan aıyrady. Osynda biz otyryqshy halyqtardy «sart» degen eski kóshpeli termınmen belgileımiz. «Sart» degen bir el emes, býl negizi otyryqshy turmys dástúri. Oǵan qarama-qarsy biz «kóshpeli» degen turmys dástúrin qoıamyz.
Iaǵnı, biz «kóshpendilik» degen biriktiretin negizin tórge qoısaq, onda «kóshpendilik» jaqtaýshylardyń tarabynan qarasaq, búkil adamzat tek «sart-kóshpelige» bólinedi, al qalǵan erekshilikteri – tildik, dindik, násildik, ıdeologııalyq, polıtıkalyq jáne t.b. mańyzdy emes bolyp tabylady.
Búgingi álemde qaı halyqtardy nemese toptardy «kóshpeli» nemese «post-kóshpeli» dep sanaýga bolady? Bul óz kóshpeli tamyrlaryn umytpaǵan, kóshpeli minezi men dúnıe kózqarasyn saqtaǵan, nemese sony belsendi túrde jańǵyrtatyn halyqtary, jáne kóshpeli tarıhı men ıdeologııa zamanaýı ulttyq ıdeologııanyń ishine eńgizgen halyqtary. Sonymen birge, osy elderdiń resmı qondyrmasy kez-kelgen bolý múmkin – demokratııa, sharıǵat, tánirshilik, soıalızm, kapıtalızm jáne t.b.
Osyndaı elder men halyqtarǵa birinshi kezekte Qyrǵyzstan, Mońǵolııa jáne Qazaqstan, odan keıin Reseı, Iran, Irak, Aýǵanıstan, Qytaıda turatyn kóshpeli jáne post-kóshpeli halyktary, sonymen qatar jarym-jartylaı Orta Azııa, Túrkııa, Shyǵys Eýropa jáne t.b. halyqtary jatady.
«Pan-nomadızm»
Endi bul jerde biz osy halyqtardy kóshpeli qatystylyqtyń boıynsha belgileý úshin jańa termın eńgizýimiz qajet. Joǵarda aıtylǵan «pan-ızmder» sekildi, biz ony «pan-kóshpendilik», «pan-nomadızm», «pan-kochevnıchestvo» dep atalýymyz jón. Pan-nomadızmnyń negizine biz birinshi ornyna Kóshpeli órkenıetke qatysýdy qoıamyz - joǵaryda atalǵan belgiler boıynsha.
Endi biz «pan-nomadızm» basqa bar ıdeologııalarmen qıylysqanyn men aıqasqanyn túsinýimiz qajet, sebebi olar bir-birine óte jaqyn. Mysalyǵa, týranızm, pantúrkizm, panmońǵolızm, panıslamızm, eýrazııashylyq, ordashylyq, tánirshilik jáne t.b.
Buny desek, kez-kelgen túranıst, pantıýrkıst, panmońǵolıst, ordashylyqshy, tánirshi jáne eýrazııashylyqshy avtomatty túrde «pan-nomadshy» bolyp tabylmaıdy. Atalǵandardiń kóptigi búgin óz «sart ótkelden ótip ketken», jáne shynynda kóshpeli tamyrlaryn umytyp, naqty «sart» bolyp qalǵan. Biraq osyndaı «sarttar» óz túrki, mońǵol, eýrazııalyq nemese turandyq birdeıligin umytqan joq. Osyndaılardy naqty «kóshpeli» nemese «post-koshpeli» halyqtar dep sanaýǵa bolmaıdy. Endi olar óz joǵaltqan «kóshpendilikti» qaıttan jańǵyrtýǵa tyryssa, tek sonda olar «kóshpeli otbasyna» oralý múmkin - mysalyǵa birtalaı zamanaýı majarlardyń sany.
Osylaısha, «pan-nomadızm» tipti basqa dúnıe jáne adamzat kózqarasyn usynady. Ádetti Shyǵys-Batys, Soltústik-Ońtústik, soıalızm-kapıtalızm, sekýlıarızm-klerıkalızm, lıberalızm-konservatızm jáne t.b. bólýiniń ornynda, jáne naıonalızm, rasızm, dindik, tildik negizinde bólýiniń ornynda «pan-nomadızm» búkilálemdik adamzatty tek «sart-kóshpelige» bóledi.
Sáıkesinshe, ár «sart» túrlerdiń pikirlermen salystyrǵanda, «pan-nomadtyń» pikirinde ǵalam beınesi tipti basqasha kórinedi eken.
Mysalyǵa, naqty «pan-kóshpeliniń» kózqarasynda bizdiń Eýrazııa osylaı kórinedi. Eýrazııanynń shól jáne jartylaı-shól (Uly Dala) aýmaqtarda Kóshpeli órkenıettiń halyqtary kóship júrgen. Soǵan búgingi Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Mońǵolııa, Túrimenistan, keıbir Orta Azııa aımaqtary, ońtústik Reseı, soltústik Qytaı, keı Iran aýmaqtary, soltústik Aýǵanıstan, keıbir Shyǵys Eýropa men Anatolııa aýmaqtary jatǵan.
Eýrazııalyq kóshpendilerdiń geopolıtıkalyq dúnıe kózqarasy
Bul Eýrazııanyń aýmaqtaryna biz shartty túrde «Nomadlend» degen atyn beremiz, ataqty Helford Makkınderdiń «Hartlend» (ózek, júregi) konepııasy sııaqty.
«Nomadlend» ár jaǵynnan otyryqshy «sart» halyqtarmen qorshaǵan. Buǵan biz «Sarttyq rımlend» (Sarttyq saqına) dep atyn qoıamyz, basqa ataqty Nıkolas Spıkmennyń «Rımlend» (saqına aýmaqtary) konepııasynyń sarkastıkalyq analogııa boıynsha.
Osylaı, kóshpeli halyqtardyń dúnıe kózqarasyna sáıkesinshe, Kóshpeli órkenıetiniń júregi Sarttyq órkenıetiniń halyqtar men ımperııalar men qorshaǵan edi.
Nomadlend pen Sarttyq saqınadan basqa taǵyda bir «aralyq saqına» bolǵan – «Jartylaı-kóshpeli rımlend». Oǵan eki órkenıettiń shekarasynda (frontırde) turǵan halyqtar kirgen – keı kezde eki órkenıettiń belgilerin men dástúrlerin tutastyrǵan.
Bul Jartylaı-kóshpeli saqınanyń quramyna kóbinese kóshpeli jaýlaýshylardyń urpaqtary kirgen. Olar «sart bolyp qalý» júrisinde birtinde otyryqshy bolyp, óz kóshpeli mánin joǵaltqan. Degenmen, kerisinshe de bolǵan – otyryqsha «sarttar» óz qalaýymen erkin kóshpeli halyqtarǵa qosylǵan. Osyndaı jartylaı-kóshpeli halyqtarǵa kazak (kazachestvo), tatar, tabǵashtar, Kóshpeli ózbek memlekettiń bóliný jáne otyryqshy bolyp qalý kezindegi ózbekter, Tımýrıd, Babýrıd, majarlar, erejelgi uyǵyrlar, Osmandar jáne t.b. sekildi halyqtary men toptary jatqan.
Árine, bul maqalada tekqana Eýrazııalyq kóshpendiler qarastyrǵan, sebebi olar úsh myńjyldyq boıy sátti ómir súrgen, kóp ǵasyrlar boıy planetadaǵy eń ozat órkenıeti bolǵan, tolyq-jaramdy Kóshpeli órkenıetin qurastyrǵan. Afrıka men eki Amerıkanyń kóshpendileri tys jaǵynda qalǵan, sebebi bul bólek áńgime eken.
******
Osylaı biz bolashaq halyqaralyq, regıonaldyq jáne globaldyq «pan-nomadızm» jobanyń negizderin belgileımiz. Onyń ıdeologııasy búkil «sarttyq» ıdeologııalardan tipti basqa, sonymen qatar olardyń kóbinen kóbirek ınklıýzıvtik (kópke ashyq) bolyp tabylady.
Pan-nomadızm búgingi álemniń kóshpendilerdiń urpaqtaryna keleshek mádenıettik biriktirýine keltiretin jelim-kleı bolyp qalý múmkin.
Danııar BAIDARALY
Almaty 2021
