ءتىل ماسەلەسى تاعى دا داۋ تۋدىرۋدا. «ءتىل مايدانى» جاريالاعان ۆيدەوروليكتەر بىرنەشە كۇن بويى سنگ ەلدەرىندە قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. رەسەي مەدياسى قازاقستاندا ورىس ۇلتىنا قارسى ديسكريميناتسيا جاسالعانىن ايتىپ، ايىپ تاعۋدا. تسارگراد YouTube كانالى «رەسەي اقشاسىنا كۇن كورىپ وتىرعان ورتا ازيا ەلدەرىندە رۋسوفوبيا ورشۋدە» دەپ اشىق مالىمدەمە جاسادى. «ءتىل مايدانى» YouTube ارناسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قۋات احمەتوۆكە رەسەي فەدەراتسياسىنا كىرۋگە 50 جىلعا تىيىم سالىنعانىن دا ەستىدىك. جۋرناليستىك ەتيكاعا قايشى، ۇلت-ارازدىق تۋدىراتىن ءسوز تىركەستەرىن قولدانا وتىرىپ، ارىپتەستەرىمىز نەنى كوزدەدى؟
قازاقستاندىقتاردىڭ 51%-ى ورىس ءتىلىن تازا مەڭگەرگەندىگىن، كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەندىگىن ەسكەرىپ، قازاقستاندا ديسكريميناتسيا ءورشىپ تۇر دەپ ءۇزىلدى كەسىلدى ايتۋعا نەگىز بار ما؟ توقتاۋسىز قازاق ەلىن سىناپ جاتقان رەسەي فەدەراتسياسىندا ەتنيكالىق توپتاردىڭ قۇقىقتارى قورعالۋدا ما؟ ءبىزدىڭ «ءتىل مايدانى» سەكىلدى شاعىن الەۋمەتتىك توبىمىز جاساپ وتىرعان ارەكەت رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ورىس ۇلتىنان باسقا حالىقتارعا قولدانىپ وتىرعان ساياساتى ەمەس پە؟ ءتىل ماسەلەسىندە قيىندىقتار جوق پا؟
رەسەي فەدەراتيۆتى ەل، 2010 جىلى وتكەن حالىق ساناعى ناتيجەلەرى بويىنشا ورىس ۇلتىنان باسقا 193 ەتنيكالىق توپ تىركەلگەن. رەسەي كونستيتۋتسياسىنىڭ 2 تاراۋ، 19 بابى بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءار ازاماتىنا ۇلتىنا، تىلىنە تاعى دا باسقا فاكتورلار بويىنشا زاڭ الدىندا تەڭ دەپ بەكىتىلگەن.
ال ءدال وسى تاراۋدىڭ 26 بابىندا جازىلعان:
«كاجدىي يمەەت پراۆو نا پولزوۆانيە رودنىم يازىكوم، نا سۆوبودنىي ۆىبور يازىكا وبششەنيە، ۆوسپيتانيا، وبۋچەنيە ي تۆورچەستۆا».
3 تاراۋ، 68 بابى بويىنشا:
«روسسيسكايا فەدەراتسيا گارانتيرۋەت ۆسەم ەە نارودام پراۆو نا سوحرانەنيە رودنوگو يازىكا، سوزدانيە ۋسلوۆي دليا ەگو يزۋچەنيا ي راۆيتيا».
رەسەيدى مەكەندەيتىن حالىقتارعا تيەسىلى 156 ءتىلدىڭ 137 تىلگە جوعالۋ قاۋپى تونگەن. ونىڭ ىشىندە 49 ءتىل جوعالۋ الدىندا تۇر، ال 71 تىلگە اسا ۇلكەن قاۋىپ ءتونىپ تۇر. بۇل تىلدەر مەكتەپتە وقىتىلمايدى، كىشكەنتاي بالالار تۇسىنبەيدى، تەك ەلۋ-الپىستى القىمداعان قاۋىمى عانا بىلەدى. 15 ءتىل (كەي دەرەكتەردە 20) مۇلدەم جويىلىپ كەتكەن، ياعني قولداناتىن ادام قالماعان. 2017 جىلى كونستيتۋتسيانىڭ 68 بابى بويىنشا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعانىمەن، رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار ءوز مەملەكەتتىك تىلدەرىن تاڭداۋعا قۇقىلى.
رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين 2017 جىلى 20 شىلدەدە وتكەن كەڭەس وتىرىسىندا ايماقتىق مەكتەپتەردە ورىسشا سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ وزگە تىلدەردى وقۋعا مىندەتتى ەمەس ەكەندىكتەرىن ايتقان بولاتىن. وسى وقيعادان سوڭ ۇكىمەتتەن جەرگىلىكتى ورگاندارعا ارنايى بۇيرىقتار بەرىلىپ، ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ساعاتىن كوبەيتۋدى تاپسىردى. 2017 جىلدىڭ 29 قاراشاسىنان باستاپ تاتارستان رەسپۋبليكاسىندا مەكتەپتەردە تاتار ءتىلى مىندەتتى پاندەر قاتارىنان الىنىپ تاستالىپ، فاكۋلتاتيۆ پانگە اينالدى. رەسپۋبليكادا تاتار ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇنداي زاڭ اقىلعا سىيمايدى. ءدال وسى 2017 جىلى تاتارستاننىڭ جەرگىلىكتى ءبىلىم مينيسترلىگى مەكتەپتەردە ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ ساعاتىن كوبەيتۋ تۋرالى بۇيرىق العان ەكەن، الايدا «ورىس ءتىلى ساعاتى تاتار ءتىلى ساعاتىن قىسقارتۋ ارقىلى كوبەيتىلۋى مۇمكىن» دەگەن قاۋەسەتتەر حالىق اراسىندا تاراپ، قارسىلىق كوبەيگەن سوڭ، رەسەي ۇكىمەتى تاتار ءتىلى ءپانىن قىسقارتۋدىڭ بولمايتىنىن ايتىپ، مالىمدەمە جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. ال 2013 جىلى باشقۇرت ءتىلى ءدال وسى كۇيدى كەشكەن بولاتىن. اپتاسىنا 3 ساعات باشقۇرت ءتىلى، 2-3 ساعات تاتار، ورىس تىلدەرى، 1 ساعات «كۋلتۋرا باشكورتوستانا» پانىنە بەرىلەتىن بولعان. 2013 جىلى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، باشقۇرت ءتىلى فاكۋلتاتيۆ ساباققا اينالدى.
ال كومي رەسپۋبليكاسىندا بەلسەندىلەر داۋ شىعارعاننان سوڭ، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى ورىندالماي قالعان. كومي ءتىلىن مىندەتتى وقىتۋ رەسپۋبليكادا تەك 2011 جىلى عانا ەنگىزىلگەن ەكەن، سونىڭ وزىندە تەك اپتاسىنا 1-2 ساعاتتان عانا. بۇل ەلدە ورىس ءتىلى ساباقتارى ساعاتىنىڭ كوپتىگىنە قاراماي مەملەكەتتىك ءتىلدى فاكۋلتاتيۆكە اۋىستىرۋ تۋرالى ءسوزدىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى كۇلكىلى جاعداي. سول سەكىلدى، چۋۆاش مەملەكەتىندە دە ورىس ءتىلىنىڭ 5-6 ساعاتتان وقىتىلۋىنا قاراماستان، چۋۆاش ءتىلىنىڭ 3 ساعاتىن الىپ تاستاۋى تاڭ قالدىرادى. جانە وقۋشىلار 9 سىنىپتا تاپسىراتىن ۇلتتىق تەستتى چۋۆاش تىلىندە تاپسىرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان. «كۋلتۋرا رودنوگو كرايا» ءپانى الىنىپ تاستالىپ، شامامەن بارلىق حالىقتىق تىلدەردىڭ ساعاتى دەنە شىنىقتىرۋ، پروۆاسلاۆيا پاندەرىنە بەرىلگەن. چۋۆاش تىلىنە تەك 1 ساعات بەرىلىپ، باعا قويىلمايتىن پانگە اينالعان. رەسەيدە 22 ۇلتتىق رەسپۋبليكا بار، بۇل زاڭعا قارسىلاسپاعاندار دا تابىلعان. مىسالى، ۋدمۋرتيادا ۇلتتىق ءتىل مۇلدەم وقىتىلمايدى، وقىتىلسا دا بىرەۋ-جارىم مەكتەپتەردە فاكۋلتاتيۆ ساباق رەتىندە عانا بەرىلەدى. تەلەۆيزيا سالاسى دا وڭىپ تۇرعان جوق، اپتاسىنا جەرگىلىكتى تەلەكانالدا جارتى ساعاتتىق ۋدمۋردت تىلىندە باعدارلاما بولادى ەكەن. ءبىر قىزىعى رەسپۋبليكادا ۇلتتىق ءتىلدى وقىتۋعا ارنالعان 3 ايلىق تەگىن كۋرستار بار كورىنەدى. جىل وتكەن سايىن ۇيرەنەم دەۋشىلەردىڭ سانى ءوسىپ جاتىر ەكەن. ياعني، حالىقتا تىلگە دەگەن سۇرانىس بار، قولداۋ مەن كومەك جوق. بۋراتيادا حالىق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ستاتۋسى مۇلدەم جوق، دەپۋتاتتار بولسا ءار كەز بۋريات تىلىنە بەلگىلى ءبىر ستاتۋس بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن سايىن جاپپاي قارسى داۋىس بەرەدى، مۇندا ءتىل پروبلەماسى تەك بەلسەندىلەرگە عانا كەرەك بولىپ تۇرعان سەكىلدى. پۋشكين اتىنداعى ورىس ءتىلى ينستيتۋتىنىڭ پرورەكتورى ميحايل وسادچي «زا ي پروتيۆ» باعدارلاماسىندا روسسياداعى تىلدەردىڭ جويىلۋ سەبەبىن اتادى، ول – كەي تىلدەردىڭ وزدەرىنە ءتان جازۋلارىنىڭ بولماۋى. داعىستاننىڭ وزىندە شامامەن 25 ءتىل بار. 2018 جىلى ءساۋىر ايىندا وتكەن جالپى ديكتانتقا 25 ءتىلدىڭ تەك 14-ءى قاتىسا العان. سەبەبى، وزىندىك جازۋى جوق. پرورەكتوردىڭ ايتۋىنشا ولاردى جاساۋعا تەك بەلسەندىلەر بەل شەشە سىبانىپ كىرىسۋدە. مەملەكەتتەن كومەك جوق. ال ول ۇلكەن ەڭبەكتى، بىلىكتى پروفەسسورلاردىڭ ارالاسۋىن، ارنايى ەكسپەديتسيالاردىڭ جاسالۋىن قاجەت ەتەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي كەي تىلدەر جويىلۋدىڭ الدىندا تۇر. مىسالى، 2010 جىلى جاريالانعان مالىمەتتەر بويىنشا الەۋت تىلىندە سويلەيتىن 40, يوكانسكو-ساامسكي تىلىندە سويلەيتىن 2 ادام عانا قالعان. 15-20-عا جۋىق تىلدەردىڭ وسىنداي جاعدايدا ەكەنىن ەسكە الساق، بۇل ارينە، قورقىنىشتى جاعداي. تىلمەن بىرگە تولىق مادەنيەت ءولدى دەۋگە بولادى.
2009 جىلى رەسەي ۇكىمەتى ءبىتىرۋشى تۇلەكتەر تاپسىراتىن ەگە-ءنى ايماقتارداعى وقۋشىلاردىڭ ءوز انا تىلىندە تاپسىرۋىنا شەكتەۋ قويعان ەدى. وكىنىشكە وراي، اتا-انالاردىڭ جازعان ارىز-شاعىمدارىن جوعارعى سوت قاناعاتتاندىرماعان. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەن تۇلەكتەر دە ورىس ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى، جۇمىس بەرۋشىلەر ورىس تىلىندە سويلەيتىن قىزمەتكەرلەرگە باسىمدىق بەرەدى. فەدەراتيۆتى ەلدە مۇنداي شەكتەۋدلەردىڭ ورىن الۋى ابسۋردتى جاعداي، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ازامات قالاي كۇن كورەدى؟
رف كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆالەنتينا ماتۆەنكو 2012 جىلى ۋكراين مەكتەپتەرىن اشۋعا ۇسىنىس بولاتىن بولسا، بار جاعدايدى جاساۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ايتىپ، ۋكراينا پرەمەر-ءمينيسترى نيكولاي ازاروۆتىڭ الدىندا ءسوز سويلەگەن ەكەن. الايدا سودان بەرى تولىق ۋكرايندىك مەكتەپ تۇگىلى، ۋكراين ءتىلىن ۇيرەتەتىن ءبىر دە ءبىر ءپان ەنگىزىلمەگەن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۋادە ورىندالماي كەلەدى. رەسەي فەدەراتسياسى ءوز ىشىندەگى حالىق تىلدەرىن مىندەتتى پاندەردەن الىپ تاستاي وتىرىپ، ۋكراينا 5 سىنىپتان باستاپ مەكتەپ وقۋشىلارى تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا وقىتاتىندىعى تۋرالى زاڭ قابىلداعاندا، رەسەي تاعى بىرنەشە ەلدەرگە قوسىلىپ ءوز قارسىلىعىن بىلدىرگەن ەدى. ورىسشا سويلەيتىن بالالاردىڭ ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋى كەرەكتىگى جايلى تالاپ قويعان. بىراق، ول جاعدايدى ءوز ازاماتتارىنا جاساپ بەرە الماي وتىر.
التاي رەسپۋبليكاسىندا 2014 جىلى وتكەن قۇرىلتايدا التاي حالقى ۇلتتىق تىلدەرىن مەكتەپتە وقىتۋ كەرەك ەكەندىگى جايلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. بۇعان «رۋسسكي تسەنتر» قوعامدىق ۇيىمى قارسى شىعادى. ءبىر قىزىعى التاي حالقى تاراپىنان 2000 جىلدارى جاسالعان ءدال وسى ۇسىنىسقا رەسپۋبليكانىڭ پروكۋراتۋراسى بۇل بالالار مەن اتا-انانىڭ قۇقىعىن بۇزاتىندىعىن ايتىپ قارسى بولعان. مۇنداي ارەكەتتەر باسقا رەسپۋبليكالاردا دا كوپ. ن.ف.كاتانوۆا اتىنداعى حاقاس مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جازىلعان «ستاتۋس ي فۋنكتسيونيروۆانيە تيۋركسكيح يازىكوۆ يۋجنوي سيبيري» مونوگرافياسىندا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە سەنسەك، ساۋالناما بويىنشا حاقاس ازاماتتارىنىڭ ءوز انا ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇلىقتى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. ارينە، ءتىل قاي ۇلتتىڭ دا ماقتانىشى، مادەنيەتىمەن بايلانىس ورناتاتىن كوپىرى. تەك سول ۇلتتاردى تىلىنەن ايىرماۋعا جاۋاپتىلار تاراپىنان جاعداي جاسالسا، تىلدەر بۇلاي ۇشار قۇزدىڭ باسىندا تۇرماس ەدى عوي.
رەسەيدە ورىس ۇلتىنان باسقا حالىقتارعا ديسكريميناتسيا جاسالىپ جاتقان جوق دەپ ايتا المايمىز. «زاششيتا پراۆ مەنشينستۆ ي كورەننىح نارودوۆ روسسيسكوي فەدەراتسي: پروبلەمى ي رەشەنيا دليا بۋدۋششەگو» كىتابىندا رەسەيلىك سمي تۋرالى بىرەر اۋىز ءسوز بار:
«ۆ تسەلوم، روسسيسكيە سمي نە وتراجايۋت زامەچاتەلنوە ەتنيچەسكوە، كۋلتۋرنوە ي لينگۆيستيچەسكوە رازنووبرازيە، سۋششەستۆۋيۋششەە ۆ روسسيسكوم وبششەستۆە. وحۆات تەم، سۆيازاننىح س مەنشينستۆامي ي كورەننىمي نارودامي، وبىچنو وگرانيچەن فەستيۆاليامي س ۋكلونوم نا فولكلور ي گلاۆنىمي ينتسيدەنتامي س مەجەتنيچەسكيم كومپونەنتوم، تاكيمي كاك بۋنتى ي اكتى ناسيليا ۋلتراپراۆىح گرۋپپ. داجە ۆ ەتوم سلۋچاە، سمي نە يمەيۋت تەندەنتسيۋ وسۆەششات وبششەستۆەننىە دەباتى يلي اناليزيروۆات پەرۆوپريچينى تاكيح ينتسيدەنتوۆ. سمي پرەجدە ۆسەگو رۋكوۆودستۆۋيۋتسيا فينانسوۆىمي ي پوليتيچەسكيمي سووبراجەنيامي، ۆمەستو توگو، چتوبى ۆىپولنيات سوتسيالنۋيۋ فۋنكتسيۋ. مەستنىە سمي ۆ بولەە بەدنىح رەگيوناح وسوبەننو چاستو زاۆيسيات ۆ پلانە فينانسيروۆانيا وت رەگيونالنىح ۆلاستەي يلي چاستنىح سپونسوروۆ. پوەتومۋ سمي يزبەگايۋت وسۆەششات يلي يسكاجايۋت وتچەتى و سوبىتياح، يمەيۋششيح وتنوشەنيە ك دەليكاتنىم تەمام».
ءدال وسى ەڭبەكتە «ءتۇر-كەلبەتى سلاۆيان ەمەس ادامنىڭ» قاراپايى پاتەر جالداۋ كەزىندە قينالاتىندىعى مىسالعا كەلتىرىلگەن. بۇل كىتاپ 2014 جىلى جارىق كورگەن ەكەن، قازىر 2021 جىل، ماسەلە ءالى دە اكتۋالدى.
وتكەن ايدا عانا ستەنداپ-كوميك يدراك ميرزاليزادە رەسەيدەگى كسەنوفوبيا ماسەلەسىن قوزعاعان ءازىلى ءۇشىن كوشەدە سوققىعا جىعىلىپ، «ورىس حالقىنىڭ جاۋى» دەپ ايىپتالعانىن بىلەمىز. ال جاقىندا عانا «ۇلت-ارازدىق تۋدىردى» دەگەن ايىپپەن 10 كۇنگە قاماۋعا الىندى. كوميكتى سوققىعا جىققانداردىڭ جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان-تارتىلماعاندىعى سول كۇيى جاريالانبادى. ەگەر، ايتىلعان ءازىل ورىس حالقى ەمەس، وزگە ءبىر ۇلت جايلى بولسا، سوت نازار اۋدارار ما ەدى؟ قوعام تاراپىنان وسىنداي قارسىلىق تۋىندار ما ەدى؟
ءابلازىموۆا مارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
