Til máselesi taǵy da daý týdyrýda. «Til maıdany» jarııalaǵan vıdeorolıkter birneshe kún boıy SNG elderinde qyzý talqyǵa tústi. Reseı medıasy Qazaqstanda orys ultyna qarsy dıskrımınaııa jasalǵanyn aıtyp, aıyp taǵýda. argrad YouTube kanaly «Reseı aqshasyna kún kórip otyrǵan Orta Azııa elderinde rýsofobııa órshýde» dep ashyq málimdeme jasady. «Til maıdany» YouTube arnasynyń negizin salýshy Qýat Ahmetovke Reseı Federaııasyna kirýge 50 jylǵa tyıym salynǵanyn da estidik. Jýrnalıstik etıkaǵa qaıshy, ult-arazdyq týdyratyn sóz tirkesterin qoldana otyryp, áriptesterimiz neni kózdedi?
Qazaqstandyqtardyń 51%-y orys tilin taza meńgergendigin, kúndelikti qoldanyp júrgendigin eskerip, Qazaqstanda dıskrımınaııa órship tur dep úzildi kesildi aıtýǵa negiz bar ma? Toqtaýsyz qazaq elin synap jatqan Reseı Federaııasynda etnıkalyq toptardyń quqyqtary qorǵalýda ma? Bizdiń «Til maıdany» sekildi shaǵyn áleýmettik tobymyz jasap otyrǵan áreket Reseı úkimetiniń orys ultynan basqa halyqtarǵa qoldanyp otyrǵan saıasaty emes pe? Til máselesinde qıyndyqtar joq pa?
Reseı federatıvti el, 2010 jyly ótken halyq sanaǵy nátıjeleri boıynsha orys ultynan basqa 193 etnıkalyq top tirkelgen. Reseı konstıtýııasynyń 2 taraý, 19 baby boıynsha Reseı Federaııasynyń ár azamatyna ultyna, tiline taǵy da basqa faktorlar boıynsha zań aldynda teń dep bekitilgen.
Al dál osy taraýdyń 26 babynda jazylǵan:
«Kajdyı ımeet pravo na polzovanıe rodnym ıazykom, na svobodnyı vybor ıazyka obenıe, vospıtanııa, obýchenıe ı tvorchestva».
3 taraý, 68 baby boıynsha:
«Rossııskaıa Federaııa garantırýet vsem ee narodam pravo na sohranenıe rodnogo ıazyka, sozdanıe ýslovıı dlıa ego ızýchenııa ı ravıtııa».
Reseıdi mekendeıtin halyqtarǵa tıesili 156 tildiń 137 tilge joǵalý qaýpi tóngen. Onyń ishinde 49 til joǵalý aldynda tur, al 71 tilge asa úlken qaýip tónip tur. Bul tilder mektepte oqytylmaıdy, kishkentaı balalar túsinbeıdi, tek elý-alpysty alqymdaǵan qaýymy ǵana biledi. 15 til (keı derekterde 20) múldem joıylyp ketken, ıaǵnı qoldanatyn adam qalmaǵan. 2017 jyly Konstıtýııanyń 68 baby boıynsha orys tili memlekettik til bolǵanymen, Reseı Federaııasy quramyndaǵy respýblıkalar óz memlekettik tilderin tańdaýǵa quqyly.
Reseı Federaııasynyń prezıdenti V.Pýtın 2017 jyly 20 shildede ótken Keńes otyrysynda aımaqtyq mektepterde oryssha sóıleıtin azamattardyń ózge tilderdi oqýǵa mindetti emes ekendikterin aıtqan bolatyn. Osy oqıǵadan soń úkimetten jergilikti organdarǵa arnaıy buıryqtar berilip, orys tili pániniń saǵatyn kóbeıtýdi tapsyrdy. 2017 jyldyń 29 qarashasynan bastap Tatarstan Respýblıkasynda mektepterde tatar tili mindetti pánder qatarynan alynyp tastalyp, fakýltatıv pánge aınaldy. Respýblıkada tatar tili memlekettik til ekenin eskersek, mundaı zań aqylǵa syımaıdy. Dál osy 2017 jyly Tatarstannyń jergilikti bilim mınıstrligi mektepterde orys tili pániniń saǵatyn kóbeıtý týraly buıryq alǵan eken, alaıda «orys tili saǵaty tatar tili saǵatyn qysqartý arqyly kóbeıtilýi múmkin» degen qaýesetter halyq arasynda tarap, qarsylyq kóbeıgen soń, Reseı úkimeti tatar tili pánin qysqartýdyń bolmaıtynyn aıtyp, málimdeme jasaýǵa májbúr boldy. Al 2013 jyly bashqurt tili dál osy kúıdi keshken bolatyn. Aptasyna 3 saǵat bashqurt tili, 2-3 saǵat tatar, orys tilderi, 1 saǵat «Kýltýra Bashkortostana» pánine beriletin bolǵan. 2013 jyly zańǵa ózgerister engizilip, bashqurt tili fakýltatıv sabaqqa aınaldy.
Al Komı Respýblıkasynda belsendiler daý shyǵarǵannan soń, Reseı Prezıdentiniń jarlyǵy oryndalmaı qalǵan. Komı tilin mindetti oqytý respýblıkada tek 2011 jyly ǵana engizilgen eken, sonyń ózinde tek aptasyna 1-2 saǵattan ǵana. Bul elde orys tili sabaqtary saǵatynyń kóptigine qaramaı memlekettik tildi fakýltatıvke aýystyrý týraly sózdiń paıda bolýynyń ózi kúlkili jaǵdaı. Sol sekildi, Chývash memleketinde de orys tiliniń 5-6 saǵattan oqytylýyna qaramastan, chývash tiliniń 3 saǵatyn alyp tastaýy tań qaldyrady. Jáne oqýshylar 9 synypta tapsyratyn ulttyq testti chývash tilinde tapsyrý múmkindiginen aıyrylǵan. «Kýltýra rodnogo kraıa» páni alynyp tastalyp, shamamen barlyq halyqtyq tilderdiń saǵaty dene shynyqtyrý, provaslavııa pánderine berilgen. Chývash tiline tek 1 saǵat berilip, baǵa qoıylmaıtyn pánge aınalǵan. Reseıde 22 ulttyq respýblıka bar, bul zańǵa qarsylaspaǵandar da tabylǵan. Mysaly, Ýdmýrtııada ulttyq til múldem oqytylmaıdy, oqytylsa da bireý-jarym mektepterde fakýltatıv sabaq retinde ǵana beriledi. Televızııa salasy da ońyp turǵan joq, aptasyna jergilikti telekanalda jarty saǵattyq ýdmýrdt tilinde baǵdarlama bolady eken. Bir qyzyǵy respýblıkada ulttyq tildi oqytýǵa arnalǵan 3 aılyq tegin kýrstar bar kórinedi. Jyl ótken saıyn úırenem deýshilerdiń sany ósip jatyr eken. Iaǵnı, halyqta tilge degen suranys bar, qoldaý men kómek joq. Býratııada halyq tiliniń memlekettik til degen statýsy múldem joq, depýtattar bolsa ár kez býrıat tiline belgili bir statýs berý máselesi kóterilgen saıyn jappaı qarsy daýys beredi, munda til problemasy tek belsendilerge ǵana kerek bolyp turǵan sekildi. Pýshkın atyndaǵy orys tili ınstıtýtynyń prorektory Mıhaıl Osadchıı «Za ı protıv» baǵdarlamasynda Rossııadaǵy tilderdiń joıylý sebebin atady, ol – keı tilderdiń ózderine tán jazýlarynyń bolmaýy. Daǵystannyń ózinde shamamen 25 til bar. 2018 jyly sáýir aıynda ótken jalpy dıktantqa 25 tildiń tek 14-i qatysa alǵan. Sebebi, ózindik jazýy joq. Prorektordyń aıtýynsha olardy jasaýǵa tek belsendiler bel sheshe sybanyp kirisýde. Memleketten kómek joq. Al ol úlken eńbekti, bilikti professorlardyń aralasýyn, arnaıy ekspedıııalardyń jasalýyn qajet etedi. Joǵaryda aıtyp ótkendeı keı tilder joıylýdyń aldynda tur. Mysaly, 2010 jyly jarııalanǵan málimetter boıynsha aleýt tilinde sóıleıtin 40, ıokansko-saamskıı tilinde sóıleıtin 2 adam ǵana qalǵan. 15-20-ǵa jýyq tilderdiń osyndaı jaǵdaıda ekenin eske alsaq, bul árıne, qorqynyshty jaǵdaı. Tilmen birge tolyq mádenıet óldi deýge bolady.
2009 jyly Reseı úkimeti bitirýshi túlekter tapsyratyn EGE-ni aımaqtardaǵy oqýshylardyń óz ana tilinde tapsyrýyna shekteý qoıǵan edi. Ókinishke oraı, ata-analardyń jazǵan aryz-shaǵymdaryn Joǵarǵy sot qanaǵattandyrmaǵan. Ýnıversıtetke túsken túlekter de orys tilin bilýge mindetti, jumys berýshiler orys tilinde sóıleıtin qyzmetkerlerge basymdyq beredi. Federatıvti elde mundaı shekteýdlerdiń oryn alýy absýrdty jaǵdaı, orys tilin bilmeıtin azamat qalaı kún kóredi?
RF Keńesiniń tóraǵasy Valentına Matvenko 2012 jyly Ýkraın mektepterin ashýǵa usynys bolatyn bolsa, bar jaǵdaıdy jasaýǵa daıyn ekendikterin aıtyp, Ýkraına premer-mınıstri Nıkolaı Azarovtyń aldynda sóz sóılegen eken. Alaıda sodan beri tolyq ýkraındik mektep túgili, ýkraın tilin úıretetin bir de bir pán engizilmegen. Osy ýaqytqa deıin ýáde oryndalmaı keledi. Reseı Federaııasy óz ishindegi halyq tilderin mindetti pánderden alyp tastaı otyryp, Ýkraına 5 synyptan bastap mektep oqýshylary tek memlekettik tilde ǵana oqytatyndyǵy týraly zań qabyldaǵanda, Reseı taǵy birneshe elderge qosylyp óz qarsylyǵyn bildirgen edi. Oryssha sóıleıtin balalardyń orys tilinde bilim alýy kerektigi jaıly talap qoıǵan. Biraq, ol jaǵdaıdy óz azamattaryna jasap bere almaı otyr.
Altaı Respýblıkasynda 2014 jyly ótken quryltaıda altaı halqy ulttyq tilderin mektepte oqytý kerek ekendigi jaıly sheshim qabyldaǵan bolatyn. Buǵan «Rýsskıı entr» qoǵamdyq uıymy qarsy shyǵady. Bir qyzyǵy Altaı halqy tarapynan 2000 jyldary jasalǵan dál osy usynysqa respýblıkanyń prokýratýrasy bul balalar men ata-ananyń quqyǵyn buzatyndyǵyn aıtyp qarsy bolǵan. Mundaı áreketter basqa respýblıkalarda da kóp. N.F.Katanova atyndaǵy Haqas memlekettik ýnıversıtetinde jazylǵan «Statýs ı fýnkıonırovanıe tıýrkskıh ıazykov Iýjnoı Sıbırı» monografııasynda keltirilgen málimetterge sensek, saýalnama boıynsha Haqas azamattarynyń óz ana tilin úırenýge qulyqty ekendigin kórýge bolady. Árıne, til qaı ulttyń da maqtanyshy, mádenıetimen baılanys ornatatyn kópiri. Tek sol ulttardy tilinen aıyrmaýǵa jaýaptylar tarapynan jaǵdaı jasalsa, tilder bulaı ushar quzdyń basynda turmas edi ǵoı.
Reseıde orys ultynan basqa halyqtarǵa dıskrımınaııa jasalyp jatqan joq dep aıta almaımyz. «Zaıta prav menshınstv ı korennyh narodov Rossııskoı Federaıı: problemy ı reshenııa dlıa býdýego» kitabynda Reseılik SMI týraly birer aýyz sóz bar:
«V elom, rossııskıe SMI ne otrajaıýt zamechatelnoe etnıcheskoe, kýltýrnoe ı lıngvıstıcheskoe raznoobrazıe, sýestvýıýee v rossııskom obestve. Ohvat tem, svıazannyh s menshınstvamı ı korennymı narodamı, obychno ogranıchen festıvalıamı s ýklonom na folklor ı glavnymı ınıdentamı s mejetnıcheskım komponentom, takımı kak býnty ı akty nasılııa ýltrapravyh grýpp. Daje v etom slýchae, SMI ne ımeıýt tendenııý osveat obestvennye debaty ılı analızırovat pervoprıchıny takıh ınıdentov. SMI prejde vsego rýkovodstvýıýtsıa fınansovymı ı polıtıcheskımı soobrajenııamı, vmesto togo, chtoby vypolnıat soıalnýıý fýnkııý. Mestnye SMI v bolee bednyh regıonah osobenno chasto zavısıat v plane fınansırovanııa ot regıonalnyh vlasteı ılı chastnyh sponsorov. Poetomý SMI ızbegaıýt osveat ılı ıskajaıýt otchety o sobytııah, ımeıýıh otnoshenıe k delıkatnym temam».
Dál osy eńbekte «túr-kelbeti slavıan emes adamnyń» qarapaıy páter jaldaý kezinde qınalatyndyǵy mysalǵa keltirilgen. Bul kitap 2014 jyly jaryq kórgen eken, qazir 2021 jyl, másele áli de aktýaldi.
Ótken aıda ǵana stendap-komık Idrak Mırzalızade Reseıdegi ksenofobııa máselesin qozǵaǵan ázili úshin kóshede soqqyǵa jyǵylyp, «Orys halqynyń jaýy» dep aıyptalǵanyn bilemiz. Al jaqynda ǵana «ult-arazdyq týdyrdy» degen aıyppen 10 kúnge qamaýǵa alyndy. Komıkti soqqyǵa jyqqandardyń jaýapkershilikke tartylǵan-tartylmaǵandyǵy sol kúıi jarııalanbady. Eger, aıtylǵan ázil orys halqy emes, ózge bir ult jaıly bolsa, sot nazar aýdarar ma edi? Qoǵam tarapynan osyndaı qarsylyq týyndar ma edi?
Áblázimova Marjan
"Adyrna" ulttyq portaly
