ادام تۇرپاتتى جىن-پەرi
پارۆۋس… ادامزات تاريحىنداعى بۇل قارالى، قورقىنىشتى تۇلعا تۋرالى تاريحشىلار توم-توم كiتاپ جازدى. بiراق، ءبارiبiر ونىڭ كiم ەكەنiن، كiم بولعانىن اياعىنا دەيiن ەشكiم دە تانىپ بولماعان سياقتى.
الەكساندر پارۆۋس — بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستىڭ سەبەپكەرلەرi — گەرمانيا مەن رەسەيدiڭ عانا ەمەس، بۇكiل ادامزات تاريحىن مۇلدەم جاڭا ارناعا بۇرعان ادام. ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس، ودان كەيiنگi كەپ، بۇكiل 20-عاسىردىڭ تاريحى وسى پارۆۋس تياناقتاعان يدەيالاردىڭ اياسىندا وتكەن.
تروتسكي، لەنين، مەنجينسكي، ۋريتسكي، ۆولودارسكي، زينوۆەۆ، كامەنەۆ، بۋحارين، رىكوۆ… پارۆۋستىڭ شاكiرتتەرiن ساناپ شىعۋ مۇمكiن ەمەس. جانە وسى توپتىڭ iشiنەن، ءوزi جوسپارلاپ، تياناقتاپ شىعارعان بۇكiل الەمدi توناۋدىڭ جوباسىن iسكە اسىرا الاتىن جالعىز ادام ۆلاديمير ۋليانوۆ (لەنين) ەكەنiن دە العاش جازباي تانىعان پارۆۋس ەدi.
پارۆۋستىڭ شىن فاميلياسى گەلفاند دەسەدi, بiراق، سوڭعى مالiمەتتەر بۇل جورامالدى جوققا شىعارادى. بۇنداي دەڭگەيدەگi حالىقارالىق اۆانتيۋريستiڭ شىن اتى-ءجونiن انىقتاۋ وتە قيىن. ول لەنيننەن ءۇش جاس ۇلكەن. 1867 جىلى مينسك گۋبەرنياسىنداعى بەرەزينو قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى ودەسسادا وتكەن. 1885 جىلى الەكساندر پارۆۋس گيمنازيانى اياقتاپ، گەرمانياعا بارادى، سول جەردە وقۋىن جالعاستىرادى. 1891 جىلى پارۆۋس، بازەل ۋنيۆەرسيتەتiن ەكونوميكا جانە قارجى (فينانس) كۋرسى بويىنشا اياقتاپ، بiرنەشە جىل گەرمانيا مەن شۆەيتساريانىڭ ءتۇرلi بانكتەرiندە قىزمەتتە بولادى.
ك.ماركستiڭ iلiمiن جەتە تانىعان، ونىڭ تەرمينولوگياسى مەن فرازەولوگياسىن پايدالانا وتىرىپ قانداي قىلمىستى بولسا دا (ساياسي، اسكەري) اقتاپ شىعۋعا بولاتىنىن العاش تانىعان ادام دا – وسى پارۆۋس.
رەسەيدiڭ تاريحىن، ونىڭ شارۋاشىلىعى مەن قارجى جۇيەسiنiڭ احۋالىن بايىپتاي زەردەلەگەن پارۆۋس، الىپ يمپەريانىڭ كۇيرەۋ الدىندا تۇرعانىن تۇسiنگەن. رەسەيدiڭ تاريحىن ءۇستiرت بولسا دا شولعان ادام، پەتر I پاتشانىڭ رەفورمالارىنىڭ ارقاسىندا فرانتسۋز تiلiندە سويلەپ، باتىستىڭ ءومiر سالتىن قابىلداپ العان، وسىلايشا حالىقتان اۋلاقتاپ، ءوز مادەنيەتiنە ءوزi تۇيىقتالعان اقسۇيەك-اريستوكراتيا اۋلەتi مەن قارا حالىقتىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس تەرەڭ قۇز بار ەكەنiن كورەر ەدi.
كوبi ورىس تiلiن بiلمەيتiن، فرانتسۋزشا سويلەيتiن، ورىستى ادام دەپ ەسەپتەمەيتiن اقسۇيەك اۋلەت، قارا حالىق ءۇشiن قاشان دا باسقىنشى سانالاتىن. ورىس حالقى اقسۇيەكتەرگە امالسىز عانا باعىناتىن. بۇل ءجايت – پارۆۋستىڭ قولىنداعى بiرiنشi كوزiر ەدi. سودان سوڭ، الەم تاريحىن زەردەلەگەن پارۆۋس بۇدان دا زور مۇمكiندiكتەر بار ەكەنiنە كوز جەتكiزگەن. ارينە، بۇل كەزدە بiرقاتار ەل قۇل يەلەنۋشiلiكتi جويىپ، كونستيتۋتسيا قابىلداپ ۇلگەرگەن. فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاعلىمىن العان ەليتالار، قارا حالىقتان بولەك، باي بولىپ ءومiر ءسۇرۋدiڭ قانداي قاتەرلi ەكەنiن، رەۆوليۋتسيالار اينالىپ كەلگەندە، يمپەريالاردىڭ قۇرىلۋىمەن اياقتالاتىنىن، جۇمىسشى، جالپى ەڭبەكشi تاپپەن تiل تابىسۋ كەرەك ەكەنiن، بولاشاق، تiرشiلiك – تەك قانا كومپروميسستە ەكەنiن تۇسiنگەن. وسىلايشا پارۆۋس تا، لەنين دە دۇنيەگە كەلمەي تۇرعاندا انگليا سياقتى ەكونوميكاسى دامىعان ەلدە كاپيتاليستەر، وزدەرiمەن تەڭ سويلەسەتiن جۇمىسشىلار كاسiپوداعىن (پروفسويۋز) وزدەرi ىقپال ەتiپ قۇرعىزعان، الەۋمەت الدىندا جاۋاپكەرشiلiكتi كاپيتاليزمنiڭ نەگiزiن قالاعان، وسىلايشا ءوز ەلiندەگi تۇتانىپ كەلە جاتقان رەۆوليۋتسيانىڭ الدىن العان.
الايدا، ەلدiڭ بارلىعى اعىلشىن مەن امەريكاندىق ەمەس. الەمدە، كاپيتاليزمگە كiرiپتار بولىپ وتىرعان قانشاما جۇرت بار. بۇل ەلدەردەگi ەڭبەكشiلەر – بولاشاق رەۆوليۋتسيالاردىڭ ساربازدارى («بارلىق ەلدەردiڭ پرولەتارلارى، بiرiگiڭدەر!» دەگەن ۇراندى پارۆۋستىڭ ادال شاكiرتi لەنين سول كەزدە ويلاپ شىعارعان).
دۆورياندار مەن ينتەلليگەنتتەردەن تۇراتىن ات توبەلiندەي عانا مادەني اۋلەتتەن ايرىلسا، ورىس قوعامىنىڭ iلەزدiڭ اراسىندا ۇستاعاننىڭ قولىندا، تiستەگەننiڭ اۋزىندا كەتەتiن ءالسiز، قورعانسىز قوعام ەكەنiن پارۆۋس جاڭىلماي بولجاعان.
لەنيننiڭ «سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ» iشiندە باتا المايتىن، داۋلاسا المايتىن جالعىز ادامى وسى پارۆۋس ەدi. باسقالارعا كەلگەندە، لەنين ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن. ماركسيزمدi ونىڭ ايتقانىنداي ەمەس، باسقاشا پايىمداعانداردى بەلدەسە كەتكەندە «جەرمەن-جەكسەن» قىلاتىن. «مالاي، قۇل، جالداپ، سiلiمتiك، جەزوكشە، ساتقىن» – پولەميكا كەزiندەگi لەنيننiڭ سوزدiك قورى نەگiزiنەن وسىلار بولاتىن. الايدا، ول ەشقاشان پارۆۋسقا اۋىزشا دا، جازباشا دا قارسى كەلمەيتiن. كەرiسiنشە، «ۇلى ۇستازدىڭ» بiر دە-بiر ءسوزiن قالت جiبەرمەي تىڭدايتىن. اندا-ساندا عانا «بۇل ارحيرەاكتسيالىق نارسە! بiراق، ديالەكتيكالىق تۇرعىدان العاندا، ناقتى ماركسيزم دەگەنiمiز وسى!» دەر ەدi بولاشاق كۇن كوسەم. پارۆۋستىڭ پايىمىنداعى ناقتى ماركسيزم دەگەنiمiز تومەندەگiدەي ەدi: ماركسيستiك جارگوندا «الەمدiك رەۆوليۋتسيا» دەپ اتالاتىن الەمدiك ۇستەمدiككە بiر عانا جولمەن – الەمدiك قارجى جۇيەسiن قولعا الۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. ونىڭ ۇعىمىندا، بۇل ءۇشiن ەسكi قارجى جۇيەسiن قيراتىپ كەرەگi جوق، تەك اقىرىنداپ سول جۇيەگە ەنiپ، سوڭىندا تۇتاستاي ءوز قولىڭا قاراتىپ، ءوز ماقساتتارىڭنىڭ جولىنا سودان سوڭ عانا بارىپ جۇمساۋ قاجەت. ال، ول ءۇشiن ەڭ اۋەلi ەكونوميكاسى دامىعان بiر باي ەلدi جاۋلاپ، ول ەلدiڭ بارلىق بايلىعىن، قوزعالاتىن-قوزعالمايتىن بار مۇلكiن اقشاعا اينالدىرىپ، ول اقشانى الەمدiك قارجى جۇيەسiنە ەنگiزۋ قاجەت. ال، ەگەر اقشانىڭ سوماسى جەتكiلiكتi بولسا، وندا دۇنيەنi, بۇكiل الەمدi ءوزiڭنiڭ يدەولوگياڭا باعىندىرۋىڭا بولادى. البەتتە، العاشقى كەزەڭدە جاپپاي قىرعىن، اياۋسىز تەررور كەرەك بولادى. الايدا، «پرولەتار ديكتاتۋراسى»، «تاپ كۇرەسi»، «كۇنi وتكەن تاپتار»، «جالپىعا بiردەي تەڭدiك»، «بوستاندىق» سياقتى جارنامالاردى ورنىن تاۋىپ پايدالانا بiلسە، قانداي قىلمىستى دا اقتاپ، جابۋعا بولادى. ءKوز قاتارىڭدا تەمiردەي ءتارتiپ بولۋى كەرەك، ەشقانداي الالىققا جول جوق، باسشىلاردىڭ ءومiرiنiڭ، تۇرمىسىنىڭ جاي-جاپسارى بارىنشا قۇپيا بولۋى كەرەك، سودان سوڭ بiرتiندەپ باسشىلار قۇداي دارەجەسiنە كوتەرiلۋi كەرەك.
بۇل ءالi رەۆوليۋتسيا ەمەس، قاتال جارلىقتار سىرىن بiلدiرiپ العان ادامدى دەرەۋ جويۋ تۋرالى قۇپيا نۇسقاۋلار ەمەس ەدi. بۇل بار بولعانى تسيۋريحتىڭ ۇياداي كافەلەرiندەگi مامىراجاي وتىرىستار ەدi. الايدا، بولاشاق رەۆوليۋتسيانىڭ ستسەناريi اقىرىنداپ ماعلۇم بولا باستاعان. بiردەن داۋ-داماي تۋدى. پارۆۋس الەمدiك رەۆوليۋتسيانىڭ بiرiنشi كەزەڭiن iسكە اسىرۋ ءۇشiن رەسەيدەن قولايلى جەر جوق دەپ تاپسا، لەنين بۇعان ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولعان ەدi. لەنين رەسەيدەن ەشتەڭە دە شىقپايدى دەپ ەسەپتەسە، پارۆۋس كەرiسiنشە، رەسەيدە بولماستىڭ ءوزiن بولدىرۋعا بولادى دەپ ەسەپتەدi. مiنە، ورىس-جاپون سوعىسىندا جەڭiلiپ، ءوزiنiڭ ماقتانىشى – الىپ فلوتىنان ايرىلعان مىڭ جىلدىق رەسەي تولقىپ كەتكەندە، پارۆۋستىڭ ايتقانى كەلدi. سىرتقى سوعىستاردا ۇنەمi جەڭiسكە جەتiپ، يمپەريالىق مەيماناسى تاسىعان حالىق، پاتشا اۋلەتiنە، بيلiك جۇيەسiنە بۇل ماسقارا جەڭiلiس پەن قورلىقتى بiتiمدi كەشiرە المادى. جاپونداردان ەكi ميلليون فۋنت ستەرلينگ اقشا العان پارۆۋس 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ رۋحاني كوسەمi مەن باسشىسىنا اينالدى. («جاپون اقشاسىنان» لەنينگە دە بiراز ناپاقا بۇيىردى. ول اقشاعا لەنين رسدرپ-نiڭ 3-سەزiن وتكiزگەن ەدi). ال، لەنين شەت ەلدە وتىرىپ، بiر بوقتاپ، بiر ءسۇيسiنiپ، پارۆۋستىڭ رەسەيدەگi ارەكەتiن قالت جiبەرمەي قاداعالاپ وتىردى.
پارۆۋستىڭ ءتاسiلi قاراپايىم بولاتىن: قانداي ەلدەگi بولماسىن رەۆوليۋتسيا – ەڭ اۋەلi استاناداعى رەۆوليۋتسيا. شەت ايماقتار تەك جاڭعىرىق قانا بەرەدi. پارۆۋستىڭ بۇل كەزەڭدەگi تىندىرعانى ۇشان-تەڭiز. حالىقتىڭ سوعىسقا دەگەن نارازىلىعىن تۋدىراتىن نەشەتۇرلi ۇراندار. بانكتەردi توناۋ. كرونشتادت، سەۆاستوپول، سۆەابورگتەگi ەرەۋiلدەر. «پوتەمكين» مەن «وچاكوۆ» اسكەري كەمەلەرiندەگi ماتروستاردىڭ كوتەرiلiسi. ال، وسى ىلاڭنىڭ iشiندەگi ەڭ «بiرەگەيi» – البەتتە، «قاندى جەكسەنبi». پارۆۋستىڭ ۇراندارىنا ەرگەن حالىق 1905 جىلدىڭ 9-قاڭتارى كۇنi قىسقى سارايعا قاراي شەرۋ تارتقانى بەلگiلi. ەرەۋiلشiلەر قىسقى سارايدى قورشاپ تۇرعان اسكەرگە تاياق تاستام تاقاپ كەلگەندە، الەكساندر پاركiنiڭ اعاشتارىنا شىعىپ الىپ وتىرعان پارۆۋستىڭ تەرروريستەرi اسكەرلەرگە قارسى وق جاۋدىرعان. ساسىپ قالعان وفيتسەرلەرگە ەرەۋiلشiلەر تەگiس قارۋلانىپ كەلگەن سياقتى كورiنگەن. سودان سوڭ ولار دا اتۋعا جارلىق بەرگەن. «قاندى جەكسەنبi» وسىلاي ۇيىمداستىرىلعان ەدi. لەنين شۆەيتساريادان قاداعالاپ، ۇستازىنىڭ كەمشiلiكتەرiن دە بايقاپ، جiپكە تiزiپ وتىردى. پارۆۋس بارلىعىن دا تاماشا ۇيىمداستىرا بiلدi. تەك بiر عانا قاتە جiبەرگەن. بiردەن جاپپاي تەررور باستاي المادى. سول سەبەپتi جەڭiلiپ شىقتى. ۇستالىپ، سiبiرگە ايدالعان پارۆۋس ەتاپتان قاشىپ … تۇركيادان بiر-اق شىقتى. بۇل جەردە ول بiردەن جاس تۇرiكتەر ۇكiمەتiنiڭ ەكونوميكا جانە قارجى جونiنەن كەڭەسشiسiنە اينالدى. وسى جەردە ول ميلليونداعان پايدا تاۋىپ، بانكتەر مەن كارتەلدەردiڭ حالىقارالىق كلۋبىنىڭ مۇشەسi بولىپ، كەرەكتi بايلانىستار ورناتقان ەدi. الايدا، وسى شارۋالارمەن اينالىسا ءجۇرiپ، پارۆۋس، ءوزiنiڭ باستى مۇراتى – رەسەي يمپەرياسىن قۇلاتۋدى بiر ساتكە دە ەسiنەن شىعارعان ەمەس. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل كەزدە حالىقارالىق بەدەلiنەن تولىقتاي ايرىلىپ بولعان وسمان يمپەرياسىن ەكونوميكالىق اپاتتان قۇتقارعان جالعىز ادام وسى پارۆۋس ەدi. تروتسكيدiڭ سوزiمەن ايتقاندا، پارۆۋستىڭ ۇلانعايىر اقىلى ورىس يمپەرياسىنىڭ تامىرىن شاپقان بالتادان، ەندi تۇرiكتiڭ شىنارىن وركەندەتكەن كۇرەككە اينالدى. البەتتە، پارۆۋس ءوزiنiڭ پايداسىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس، بۇل كەزدە ول قانشاما بانكتەر، ساۋدا جۇيەلەرiن قۇردى، الىپ اقشا سومالارىن سۋداي ساپىردى. ال، بۇل كەزدە لەنين مەن ونىڭ ات توبەلiندەي جاقتاستارى ەميگراتسيادا ولمەستiڭ كۇنiن كورiپ وتىر ەدi. كامو (ارميان تەرروريسi تەر-پەتروسيان) مەن كوبا (گرۋزين تەرروريسi يوسيف دجۋگاشۆيلي، كەيiننەن جارتى دۇنيەنi بيلەگەن مۇرتتى پاتشا، ستاليننiڭ رەۆوليۋتسياعا دەيiنگi بۇركەنشiك اتى «كوبا» بولاتىن) كەزەكتi بانكتi توناۋ كەزiندە ۇستالىپ، سiبiرگە ايدالعان. لەنيننiڭ شەشەسi قايتىس بولعان. سونىمەن، رەسەيدەن كەلەتiن اقشالاي كومەك توقتاعان. بولاشاق ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرi مەيiرiمدi شۆەيتسار سوتسياليستەرiنiڭ موينىندا ماسىل بولىپ وتىرعان كەزi ەدi.
الايدا، پارۆۋس لەنيندi بiر ساتكە دە ەسiنەن شىعارمايتىن، سەبەبi ءوزi جوسپارلاعان iستi لەنين عانا ورىنداي الاتىنىن بiلەتiن.
ءدال وسى ساتتە ساراەۆودا اۆستريالىق پرينتس فەرديناند ءولتiرiلiپ، بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس باستالدى (رەسەيدiڭ بارلىق ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى ءۇزiپ، گەرمانياعا سوعىس جاريالاعانىن ەستiگەندە الەكساندر پارۆۋس ءوز قۇلاعىنا ءوزi سەنبەي، قۋانعاننان مەڭiرەيiپ وتىرىپ قالعان دەسەدi). پارۆۋس دەرەۋ iسكە كiرiستi. ەنۆەر-پاشا باستاعان جاس تۇرiكتەر ۇكiمەتiن گەرمانيا جاعىندا رەسەيگە قارسى سوعىسۋعا كوندiردi. وسىلايشا رەسەيدi قارا تەڭiز بەن وڭتۇستiك تاراپتان بiتەپ تاستاعان ول ەندi «سوتسيال-دەموكراتتارعا» سوعادى. وسى جەردە پارۆۋس التىن جۇزiكتەرi مەن گاۋھار تۇيمەلەرiن جارقىراتىپ وتىرىپ، «سوتسياليستiك» قوزعالىستىڭ كەزەكتi مiندەتتەرiن جايىپ سالعاندا، ونىڭ تiپتi بۇرىنعى پارتيالاس جولداستارىنىڭ وزدەرi ۇرەيدەن مەڭiرەيiپ قالىپ ەدi. جاڭا «تەوريانىڭ» ماعىناسى تومەندەگiدەي بولاتىن: سوعىستى كiمنiڭ باستاعانىن انىقتاپ، اۋرەلەنiپ كەرەگi جوق. الەمدiك يمپەرياليزم ونداعان جىلدار بويى وسى قاساپ قىرعىنعا دايىندالعان، سول سەبەپتi سوعىستى ايتەۋiر بiرەۋ باستاۋ كەرەك بولعان. ەشكiمگە كەرەگi جوق اقيقاتتاردى iزدەپ، ۋاقىت كەتiرiپ كەرەگi جوق، سوتسياليستiك تۇرعىدان ويلاپ، ۇيرەنۋiمiز كەرەك. الەمدiك پرولەتاريات، بولىپ جاتقان سوعىستى ءوز پايداسىنا اسىرىپ، كiمنiڭ جاعىندا سوعىسۋ كەرەك ەكەنiن شەشiپ الۋى كەرەك. الەمدەگi ەڭ كۇشتi سوتسيال-دەموكراتيا – ول گەرمانيانىڭ سوتسيال دەموكراتياسى. سوتسياليزم گەرمانيادا كۇيرەسە – بارلىق جەردە كۇيرەيدi. ياعني، الەمدiك سوتسياليزم جەڭiسكە جەتۋ ءۇشiن، بارلىعى گەرمانياعا كومەكتەسۋi كەرەك. دالiرەك ايتقاندا، بۇكiل الەمنiڭ جۇمىسشى تابى ورىس تساريزمiنە قارسى كۇرەسۋi كەرەك. نەمەسە، ودان دا انىق قىلىپ ايتسا، «گەرمانيانىڭ جەڭiسi – سوتسياليزمنiڭ جەڭiسi!».
قالاي بولعاندا دا، لەنين بۇل جوسپاردىڭ مiنسiز جوسپار ەكەنiن مويىندادى.
بۇل كەزدە پارۆۋس بەرلينگە كەلiپ، نەمiستەرگە رەسەيدi جويۋدىڭ جوسپارىن جايىپ سالعان. بiرiنشi كەزەڭدە پاتشانى تاقتان تايدىرۋ كەرەك. اقشا بولسا بولدى. بۇكiل الەمنiڭ سوتسياليستiك جانە ليبەرالدىق ءباسپاسوزiن ورىس پاتشاسىنا قارسى كامپانياعا جۇمىلدىرۋعا بولادى. وتە قاراپايىم سحەما. پاتشا – سوعىستى باستاپ بەرگەن ادام، ميلليونداپ ولگەن اسكەر، ۇزدiكسiز جەڭiلiس – بارلىعى سونىڭ موينىندا. يمپەراتريتسا – نەمiستiڭ قىزى، ياعني، شپيون. قارابايىرلاۋ، بiراق، رەسەيگە جاراپ جاتىر. پاتشازادا الەكسەي گەموفيليا دەگەن ەمi جوق اۋرۋعا شالدىققان، كوپ ۇزاماي ولەدi. ياعني، ديناستيا وسىمەن ۇزiلەدi. كiلەڭ بۋرجۋازيالىق ليبەرالداردان تۇراتىن مەملەكەتتiك دۋما بۇنداي قارماقتى بiردەن قابادى. ال، پاتشا تاقتان تايسا بولدى، سول پاتشانىڭ تۇلعاسىمەن عانا ەل بولىپ تۇرعان رەسەي بiر-اق ساتتە كۇيرەيدi. ال، ەكiنشi كەزەڭدە بارلىعى دا وڭايىراق بولادى. «جەر – كرەستياندارعا بەرiلسiن!» دەگەن ۇران شاشىلسا بولدى، كرەستياندار پومەششيكتەردiڭ جەرiن كۇشپەن تارتىپ الا باستايدى، ال، سولداتتار وفيتسەرلەردi قىرىپ سالىپ، توپ-توپ بولىپ جەر ءبولiسۋ ءۇشiن ەلگە قاشادى. سونىمەن، ارميا – كۇيرەگەن، ونەركاسiپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى وڭالماستاي بولىپ قيراعان. وسى كەزدە سولشىل ەكسترەميستەر بيلiكتi باسىپ الادى دا، گەرمانيامەن بiتiم جاساسىپ، يمپەريانىڭ كۇيرەگەنiن تيiستi قۇجاتتارمەن زاڭداستىرىپ تاستايدى. ارينە، الدىن-الا بارلىعىن بولجاۋ مۇمكiن ەمەس، سوندىقتان، ەكسترەميستەر گەرمانيادان اسكەري كومەك كۇتەدi.
نەمiستەر جوسپاردى بiردەن قابىلداعان، سەبەبi, بۇل جوسپاردى ۇسىنىپ وتىرعان الدەبiر كەلiمسەك الاياق ەمەس، نەشەتۇرلi بۇلعاق پەن قاندى جەكسەنبiلەردi ۇيىمداستىرا بiلەتiن، بiرiنشi ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ اكەسi – پارۆۋستىڭ ءوزi ەدi. تەك جوسپاردىڭ قانشا اقشا تۇراتىنىن سۇراعان. 50 ميلليون التىن ماركا دەگەن بارلىعىن الدىن-الا ەسەپتەپ قويعان پارۆۋس (البەتتە، بۇل اقشانىڭ كەم دەگەندە جارتىسى ءوز قالتاسىنا تۇسەر ەدi). تۇككە تۇرمايتىن اقشا. بiر كەمەنiڭ قۇنى. نەمiستەردi الاڭداتقان باسقا نارسە ەدi. رومانوۆتار اۋلەتi قۇلاعاندا بوس قالعان پاتشا تاعىنا پارۆۋستىڭ ءوزi وتىرعىسى كەلiپ جۇرگەن جوق پا ەكەن؟ ورىس قوعامى، الەۋمەتتiك پiكiر، ەلدەگi ەڭ زور بيلiككە جويىت وتىرعانىنا كونە قويار ما ەكەن؟
و، پارۆۋس بۇنداي پەندەشiلiكتەن جوعارى بولاتىن. بiرiنشiدەن، ورىس قوعامى تۋرالى ونىڭ ءوز پiكiرi بار ەدi. ەكiنشiدەن، نەمiستەرگە بەلگiسiز، جوسپاردىڭ قۇپيا بولiمiندە رەسەيدە قانداي دا بولماسىن الەۋمەتتiك پiكiردi تۇبەگەيلi جويۋ جايىندا ارنايى نۇسقاۋلار بار بولاتىن. ۇشiنشiدەن، جانە بۇل ەڭ باستى سەبەپ، پارۆۋس رەسەيگە ەندi قايتقىسى كەلمەيتiن، بۇكiل ورىس حالقى تاققا وتىر، پاتشامىز بول دەپ جالىنسا دا. سەبەبi, بۇل كەزدە پارۆۋس تىم باي، تىم قۇرمەتتi ادامعا اينالعان (قولاستىندا قانشاما بانكتەرi, اكتسيونەرلiك قوعامدارى، تەمiر جولدار مەن تەڭiز جولدارى، كەمەمەن تاسىمالداۋ كومپانيالارىنىڭ اكتسيالارىنىڭ دەنi, تاعى دا قانشاما قيسابى جوق بايلىق بار ەدi). الايدا، ونىڭ رەسەي پاتشاسىنىڭ تاعىنا لايىقتاعان ءوز ادامى بار بولاتىن. ول ادام – لەنين ەدi. ەشقاشان ەشتەڭەدەن تايىنبايتىن، قانداي قىلمىسقا بولسا دا بارا الاتىن، قانداي قىلمىستى بولسىن ماركسيستiك دەماگوگيامەن اقتاپ شىعا الاتىن جىرتقىش. پارۆۋستىڭ جوسپارلاعان iسiن لەنين عانا جەرiنە جەتكiزە الار ەدi.
رەسەيدەن تۇك تە شىقپايدى دەگەن ەدi لەنين العاشىندا. باتىس ەۋروپادان باستاۋ كەرەك. ەشكiم دە رەسەيدە ماركستىڭ ۇلگiسiندەگi سوتسياليزمدi قۇرۋ كەرەك دەپ مiندەت قويىپ وتىرعان جوق قوي، دەپ جاۋاپ بەردi پارۆۋس. بiز تەك رەسەيدiڭ اقشاسىن الامىز دا، الەمدiك رەۆوليۋتسيا جولىنا جۇمسايمىز. ەشتەڭە دە شىقپايدى! رەسەي — قارىزعا بەلشەسiنەن باتقان كەدەي ەل. نەمەنە سەندەردi بiرەۋ پاتشانىڭ قارىزدارىن تولە دەپ قىستاپ جاتىر ما؟ ال، كەدەيلiككە كەلسەك… رەسەيدiڭ بۇكiل قالتاسىن تiنتسە، جەتەرلiك اقشا تابىلادى. ال، نەمiستەر نەمەنەگە كەرەك؟ نەمiستەر كومەك قىلۋ ءۇشiن كەرەك. ارميانى كۇيرەتەمiز، ال، ءوزiمiز اسكەردi قايدان الامىز؟ ارميا كەرەك، بiراق، ورىس ارمياسى ەمەس. سەبەبi, ورىس ارمياسى جەمە-جەمگە كەلگەندە بiزدi ساتىپ، ورىس جاعىنا شىعادى. سودان سوڭ بارلىعىمىزدى قىرادى. نەمiستiڭ اياسىندا iسiمiزدi تىندىرامىز، نەمiستi پايدالانىپ تايىپ تۇرامىز. سودان سوڭ؟ سودان سوڭ رەسەيدەن الىپ شىققان اقشامەن، بiز، بۇكiل ەۋروپانى ساتىپ الامىز. الەمدiك رەۆوليۋتسيا دەگەن وسى تۇپتەپ كەلگەندە، «بەيبiتشiلiك جانە جەر!» دەگەن قاراپايىم جارنامامەن بارلىق iستi تىندىرۋعا بولادى…
مiنە، «الەمدەگi ەڭ العاشقى» «جۇمىسشى – كرەستيان مەملەكەتiنiڭ» «وكiلەتتi وكiلدiگiن» بەرليننiڭ سيلەز ۆوكزالىندا وسى ءوزiمiز اڭگiمە ەتكەن الەكساندر پارۆۋس قارسى العان ەدi.
بارلىعى قۋانىشتى ەدi. جوسپار ويداعىداي ورىندالىپ جاتىر. ءبارi ساتiمەن باستالعان ەكەن، ەندi ساتiمەن اياقتالۋعا جازسىن.
شاكiرتتiڭ ۇستازعا العاشقى ەسەبi…
بەرليننiڭ ورتالىق ۋنتەر دەن ليندەن كوشەسiندە 1914 جىلدان بەرi بوس تۇرعان ورىس ەلشiلiگiندە جۇمىس باستالدى. بۇل 1918 جىلدىڭ 20-ءساۋiرi كۇنi ەدi (ايتا كەتۋ كەرەك، 20-ءساۋiر – ادولف گيتلەردiڭ تۋعان كۇنi. ول كۇنi بولاشاق فيۋرەر باتىس مايداننىڭ ترانشەيiندە وتىر ەدi).
ۇستەل ۇستiندە ءمارمار كۇلسالعىشتاردا تۇتiندەگەن قىمبات سيگارالار، ساكسوننىڭ فارفورى، بوگەم حرۋستالi. كوفە مەن قىمبات ليكەرلەر. Iسكە كەلگەندە قاتاڭ تالاپشىل پارۆۋستىڭ ءوزi رەۆوليۋتسيا باستالعاننان بەرگi التى ايدىڭ iشiندە قارجى ناركوماتى مەن حالىقتىق بانكتiڭ تىندىرعان ۇلانعايىر جۇمىسىنا ريزا بولعان.
1897 جىلى (التىن اقشانىڭ شىعارىلا باستاعان جىلى) مەملەكەتتiك قازىنادارلىق: 11 ميلليون 900 مىڭ دانا 15 رۋبلدiك التىن تيىن (جالپى سوماسى 178 ميلليون 500 مىڭ رۋبل) شىعارىپتى. ونىڭ 900 ميلليون 500 مىڭى باسىپ الىنىپتى (جالپى سوماسى 142 ميلليون 500 مىڭ رۋبل).
وسىلايشا ميلليونداپ شىعارىلعان 7 رۋبل 50 تيىندىق، 5 رۋبلدiك التىن اقشا.
1898… 1899… بەس-ون – جيىرما – ەلۋ – ءجۇز فرانكتiك التىن تيىندار، التىن سوۆەرەن، التىن گينەيا، شۆەيتسارلىق التىن فرانك، بۋما-بۋما امەريكاندىق دوللارلار، فۋنت ستەرلينگتەر، شەت ەل بانكتەرiنiڭ رەسەيدە ساقتاۋدا تۇرعان التىن اكتيۆتەرi, شەت ەلدەن الىنعان قارىزدى قامتاماسىز ەتەتiن ورىستىڭ كەپiل التىنى، ميلليونداعان دوللارعا وبليگاتسيالار، قۇندى قاعازدار، كەز-كەلگەن ساتتە قۇنىن تولەتiپ الۋعا بولاتىن ميلليونداعان ۆەكسەلدەر، اتىلعان ادامداردىڭ قولىنان شەشiپ العان التىن جۇزiكتەر، گيمنازيست قىزداردى ءولتiرiپ قۇلاقتارىنان ەتiمەن قوسا سىدىرىپ العان التىن سىرعالار، كرەستيانداردىڭ ۇيلەرiنەن تابىلعان التىن بiلەزiكتەر… ميلليونداعان التىن اقشا… التىن وزەن… التىن تەڭiز…
قالىڭ ەرiندەرi جىبىرلاپ ەسەپتەپ وتىرعان پارۆۋس تۇنجىراپ كەتتi. از! بۇدان، كەم دەگەندە، بەس ەسە كوپ بولۋ كەرەك.
ۋاقىت از بولدى. مiنە، مىناۋ كەن بايلىعى، ءتۇرلi-ءتۇستi مەتالدار جونiنەن مالiمەت. سونداي-اق، قىمبات بۇلعىن جانە باسقا اڭ تەرiلەرi جونiندە مالiمەت. ۇلانعايىر قويمالار تولا قىمبات تەرiلەر. سودان سوڭ نەشە عاسىر شاپساڭ دا تاۋسىلمايتىن سiبiردiڭ تايگاسى، قيىر شىعىس ورماندارى.
بۇل ايتىلعان بايلىقتى رەسەيدi تۇبەگەيلi جاۋلاعاندا عانا يگەرۋگە، الۋعا بولادى. ال، ازiرگە وندا قانشا وتىراتىندارىڭ بەلگiسiز، قانشا ۋاقىتتارىڭ بار ەكەنi (توناۋ مەن تالاۋعا) بەلگiسiز، سوندىقتان، قازiر الۋعا ەڭ قولايلىسى، ەڭ وڭايى – اقشا، التىن دەدi پارۆۋس. بۇدان دا قاتتىراق، قاجىرلى، الىمدى، جۇيەلi جۇمىس iستەۋ كەرەك.
اقىل ۇيرەتە وتىرىپ پارۆۋس، توعىز ورىندى سانداردى تاسقاياقشا قاعىستىرعان ەسەبiنەن جاڭىلعان جوق. كەنەت ۇلى قارجىگەر-فينانسيست شالقايا بەرە «وكiلەتتi وكiلدەرگە» قاراپ، وكiنە باس يزەگەن. اقشا جەتپەيدi!
ساندار سايكەسپەيدi. مۇمكiن ەمەس! قالاي مۇمكiن ەمەس؟ قاراڭىزدار. جەتiسكەن ەكەنسiڭدەر جەتپiس بەس… جوق، جەتپiس سەگiز ميلليون التىن اقشا جەتپەيدi.
دەرەۋ تەرگەۋ باستالدى. موسكۆاعا تەلەگراممالار ۇشتى. Iسكە دزەرجينسكيدiڭ ءوزi كiرiستi. تەرگەۋدiڭ ناتيجەسi تاڭقالارلىقتاي ەدi. التىن الدەبiر سكانديناۆيا بانكتەرi ارقىلى مۇلدەم باسقا جاققا كەتiپ جاتىر. كiنالiلەر دە كوپ ۇزاماي تابىلدى: ۋريتسكي، ۆولودارسكي جانە كرونشتادت چك-نiڭ باستىعى، كنياز اندروننيكوۆ.
اندروننيكوۆ سىتىلىپ شىقتى، ۋريتسكي مەن ۆولودارسكي، «ءتارتiپ بۇزعانى» ءۇشiن اتىلدى.
سودان كەيiن… قىزىل تەررور باستالدى.
وسى كۇنi كەيبiر زەرتتەۋشiلەر قىزىل تەرروردى تۋدىرعان الدەبiر «وبەكتيۆتiك سەبەپتەردi» iزدەپ «تاۋىپ» جاتادى. ال، شىندىعىندا، قىزىل تەرروردىڭ ەشقانداي وبەكتيۆتiك سەبەبi جوق. دالiرەك ايتقاندا، سەبەپ بار. ول – الەكساندر پارۆۋستىڭ «از» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزi. از! رەسەيدەن التىن مەن اقشا از جينالعان. بەرليندەگi, جىن-پەرi ۇكiمەتتiڭ «وكiلەتتi وكiلدiگiنiڭ» جىن-پەرi ۇستازعا بەرگەن ەسەبiندە، رەسەيدەن الىنعان (تونالعان) اقشانىڭ كولەمi – 2,5 ميلليارد التىن رۋبل. بiراق بۇل از. پارۆۋستىڭ ەسەبiندە بۇدان كەم دەگەندە بەس ەسە كوپ بولۋ كەرەك. ياعني، 12,5 ميلليارد التىن رۋبل. بۇل 1913 جىلعى كۋرس بويىنشا. ال، دوللاردىڭ قازiرگi قۇنىن ەسكە تۇسiرسەك، وندا سول كەزدەگi رەسەيدەن بولشەۆيكتەردiڭ قانشا اقشا الىپ شىققانىن ەلەستەتۋدiڭ ءوزi قيىن. بiراق، ءبارiبiر از ەكەن. بۇدان بەس ەسە كوپ بولۋ كەرەك. ياعني، ون مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان ادامدار اقشالارىن بەرمەي، جاسىرىپ وتىر. ونى نە iستەۋ كەرەك؟ ارينە، قىرۋ كەرەك تە، اقشاسىن الۋ كەرەك. مiنە، قۇرمەتتi وقىرمان، كوپتەگەن زەرتتەۋشiلەر زەرتتەپ، اقىلىن توزدىرىپ جۇرگەن قىزىل تەرروردىڭ بار ءمانi مەن ماعىناسى، بار ماقساتى وسى-اق ەدi. اڭگiمەمiزدiڭ باسىندا، رەۆوليۋتسيانىڭ بiرiنشi كۇنi-اق، بولشەۆيكتەردiڭ قاتاڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءۇي كوميتەتتەرi (دوموۆىە كوميتەتى) بار تۇرعىنداردى (دالiرەك ايتقاندا، بۇكiل رەسەيدiڭ قالا حالقىن) تيiستi, كەرەكتi مالiمەتiمەن قوسا جiپكە تiزiپ بەرگەنiن ايتتىق. ياعني، چەكيستەردiڭ قولىندا بۇكiل حالىقتى ەسەپكە العان اينىماس قۇجات بار. وسى قۇجاتقا سايكەس رەسەيدە ادامزات تاريحىندا بولماعان قاندى قىرعىن باستالدى. بۇل كەزدە بولشەۆيكتەردiڭ قولاستىنداعى تەرريتوريادا «سوۆەتتەر بيلiگi» ەندi «توتەنشە كوميتەتتەردiڭ» (ۆچك) بيلiگiمەن الماستىرىلعان. ەندi باي، اۋقاتتى بولۋ شارت ەمەس. اق گۆارديانىڭ قاتارىندا «جۇمىسشى-كرەستيان» بيلiگiمەن كۇرەسۋ شارت ەمەس. ەندi مىنا دۇنيەگە ادام بولىپ جاراتىلۋىڭنىڭ، ادام بولىپ كەلۋiڭنiڭ ءوزi كەشiرiلمەس كۇنا، سۇمدىق قىلمىس. سەنi اتۋ ءۇشiن وسىنىڭ ءوزi جەتiپ جاتىر. ايتەۋiر، كەۋدەڭدە جانىڭ بولسا بولدى. قارۋلانعان بولشەۆيكتەر ءتۇن iشiندە كەز-كەلگەن ۇيگە كiرiپ، وندا وتىرعان ادامداردىڭ بارىن سىپىرىپ توناپ، وزدەرiن اتىپ كەتە بەرەتiن بولعان. ونداعان مىڭ، جۇزدەگەن مىڭ ادامدى قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ اتتى، ورمانعا اپارىپ اتتى. كوشەدە اتتى، ۇيiندە اتتى. تەك قانا اتۋ، اتۋ، اتۋ.
كورنەي چۋكوۆسكيدiڭ قىزى جازۋشى ليديا چۋكوۆسكايادان بiردە «سiز تەرروردىڭ كەزiندە بولشەۆيكتەردiڭ قىلمىسىن جازباي، ەرتەگi, قيالداردى جازعانىڭىز نە؟» دەپ سۇراپتى. سوندا ليديا چۋكوۆسكايا «مەن تەررور كەزiندە ءوزiمنiڭ كورگەن تۇستەرiمدi عانا جازدىم. ال، بولىپ جاتقان ءومiر شىندىعى مەنiڭ عانا ەمەس، جالپى ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ەدi» دەپ جاۋاپ بەرiپتi.
بولشەۆيكتەر نەنi كامپەسكەلەسە دە «جۇمىسشىلارعا ۇلەستiرۋ ءۇشiن» دەپ العان. التىن مەن اسىل تاستار تيiستi جەرلەرگە وتكiزiلەدi, ال، قالعانى الىپساتارلاردىڭ قولىنا تابىستالادى. سودان سوڭ ساۋدا كەزiندە، ياعني، بولشەۆيكتەردەن العانىن ساتىپ جۇرگەن كەزiندە الىپساتارلار ساتىپ الۋشىلارىمەن، سول ماڭايدا ساۋدانىڭ كۋاسi بولىپ تۇرعان ادامدارمەن قوسا ۇستالىپ اتىلادى. سوڭعىلارى – الىپ-ساتارلار تۋرالى حابار بەرمەگەنi ءۇشiن، ياعني، الىپساتارلىققا جول بەرگەنi ءۇشiن اتىلادى. الايدا، بۇل تومەنگi دەڭگەيدە بولىپ جاتقان قاندى قىلمىستار ەدi. ال، جوعارى دەڭگەيدە بارلىعى باسقاشا، «ساليقالى» نەگiزدە جاسالاتىن. شەت ەل بانكiندە تىعۋلى جاتقان اقشاسى بار دەپ جورامالدانعان اداممەن اشىق ساۋدا جاسالاتىن. «سiز اقسۇيەك اۋلەت، نەمەسە اۋقاتتى، باي بولعاندىعىڭىز ءۇشiن عانا ءولiم جازاسىنا كەسiلگەن ادامسىز، الايدا، بiزدiڭ گۋماندى (!), ادامشىل (!) ۇكiمەتiمiز قينالا وتىرىپ، سiزدi امالسىز بوساتايىن دەپ وتىر. نەبارى 400 مىڭ فۋنت ستەرلينگ نەمەسە باسقا ۆاليۋتامەن بiزگە اقشا تولەڭiز، سونىمەن بوسسىز، شەت ەلگە كەتە بەرەسiز» دەر ەدi وعان چەكيستەر. سەنiپ قالىپ، اقشاسىنىڭ تىعۋلى جاتقان جەرiن كورسەتكەن ادام دەرەۋ اتىلاتىن (البەتتە، اقشاسى «الەمدەگi ەڭ العاشقى» «جۇمىسشى-كرەستيان مەملەكەتiنiڭ» ەسەبiنە الىنادى). ايىبى – اقشانى جاسىرعانى. ال، سەنبەي، اقشاسىن بەرمەي قاسارىسقانداردى ورتاعاسىرلىق ازاپتاردان وتكiزiپ بارىپ، بۇكiل ءۇي-ورمانىمەن اتاتىن بولعان (اقشاسىن بەرسە دە، بەرمەسە دە). ال، تابانداپ بەرiلگەندەردi 1934 جىلعا دەيiن اباقتىدا ۇستاپ، ميلليونداعان التىن اقشالارىن شىم-شىمداپ، سىعىمداپ العان.
بiراق، مويىنداۋ كەرەك، كەيبiر ادامداردى بولشەۆيكتەر سوزiندە تۇرىپ قويا بەرiپتi, سەبەبi, الىنعان اقشانىڭ سوماسى اقىلعا سىيماستاي ەدi, بۇل كەزدە كوررۋپتسيا، جەمقورلىق جايلاعان توتەنشە كوميتەتتiڭ «ارداگەرلەرi» ءناپسiنi جەڭە المايتىن (ناپسiمەن كۇرەسۋدەن قالعان). بۇل تاراپتا پەتروگراد چك-سى، اسiرەسە، كوزگە تۇسكەن.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ،
«الماتى اقشامىنان»
