مادەنيەت مايدانى: تاريحتان تاعىلىم

3244
Adyrna.kz Telegram

(كوك تۇرىكتەردەن الاش ارىستارىنا دەيىن...)

الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا قاتىسقان PhD دوكتورانت  ارمان اۋباكىردىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

الدەبىر مەملەكەتتەر، ەلدەر جەر بەتىنەن جويىلىپ نەمەسە جۇتىلىپ جاتسا، كەلەسى ءبىر حالىقتىڭ سول جۇتىلۋشى ءالسىز ەلدەردىڭ ەسەسىنەن ءوسىپ، وركەندەپ، قاناتىڭ كەڭگە جايىپ جاتقانىن تاريح ارقىلى باعامداپ، ءتىپتى وسى كۇنگى الەمدەگى قالىپتاسقان جاعدايلاردان دا اڭعارىپ وتىرمىز. كەيبىر ەلدەر ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ەلدەردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ءوز بويلارىنا ءسىڭىرىپ ءومىر سۇرەدى. عىلىم تىلىندە ونى كونتاميناتسيا دەيدى. ياعني بۇل ەكى نەمەسە ودان كوپ تىلدىك، جورالعىلىق جانە تاعى باسقا مادەني ۇدەرىستەردىڭ ءوزارا سينتەزدەلگەن ارەكەتتەستىگى رەتىندە تانىلادى. قانداي دا ءبىر ساياسي، يدەولوگيالىق ۇستەمدىكتىڭ قالىپتاسۋىنا وراي ءبىر ەلدىڭ مادەنيەتى دومينانتتى كۇشكە اينالىپ، ەكىنشى مادەنيەتتى ءسىڭىرىپ، تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرەدى. وعان مىسىرلىقتاردىڭ، پارسىلاردىڭ، سيريالىقتاردىڭ جانە تاعى باسقا وتە جوعارى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءتۇپ-تامىرىمەن وزگەرىپ، اراب ەلىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالۋىنان-اق مىسال كەلتىرە الامىز. بەلگىلى عالىم ا.كوبەسوۆ ءوزىنىڭ «ءال-فارابي» اتتى ەڭبەگىندە ءبىرشاما جايتتىڭ باسىن اشىپ كورسەتەدى:

«VII عاسىردىڭ باس كەزىندە جاڭا ءدىن – يسلام ءدىنى پايدا بولادى. وسى ءدىندى تاراتۋدى سىلتاۋ ەتىپ، ءبىر قولىنا قۇرانىن، ەكىنشىسىنە قىلىشىن ۇستاعان ارابتار ءبىر جارىم عاسىر شاماسىندا-اق سولتۇستىك باتىس ءۇندىستاندى، پەرسيانى، ورتا ازيانى، مىسىردى (ەگيپەتتى), شامدى (سيريانى), افريكانىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن، پيرەنەي تۇبەگىن، تاعى باسقا دا كوپ تەرريتوريانى جاۋلاپ الدى. وسى نەگىزدە ۇلكەن مەملەكەت – حاليفات قۇرىلادى. حاليفاتتىڭ ورتالىعى اۋەلى مەككە قالاسى بولىپ، سوڭىنان مەككەدەن داماسكىگە، كەيىننەن باعداتقا كەلتىرىلەدى.

عىلىم، مادەنيەت باتىستا قۇلديلاپ، ورتا عاسىرلىق تۇيىققا تىرەلگەن كەزدە، شىعىس ەلدەرىندە، اسىرەسە ورتا ازيادا كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن عىلىمدى ونان ءارى دامىتا تۇسكەن ءىرى عىلىم قايراتكەرلەرى ءومىر ءسۇردى. عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگىن، سول كەزدە شىعىس ەلدەرى ءۇشىن ورتاق ءتىل رەتىندە سانالاتىن اراب تىلىندە جازعاندىقتان، ولار سوڭعى كەزگە دەيىن اراب وقىمىستىلارىنىڭ ساناتىنا قوسىلىپ كەلدى. شىن مانىسىندە اراب عىلىمى كوپتەگەن حالىقتىڭ، كوپ ۇرپاقتىڭ بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان كوللەكتيۆتىك تۆورچەستۆولىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە تۋىپ، قالىپتاستى. ءبىز اراب عىلىمى دەگەن اتاۋدى وسىنداي كەڭ ماعىنادا تۇسىنەمىز.

العاشقى كەزدە اراب باسقىنشىلارى جاۋلاپ الىنعان ەلدەردىڭ عىلىمي جانە مادەني مۇرالارىن بەتالدى قيراتىپ تالقاندايدى، «كاپىر» ءبىلىمپازداردى

ءولتىرىپ، قۋعىنعا ۇشىراتادى. ءدىني جانە ساياسي ماقساتتان تۋعان بۇل قاتالدىق، اسىرەسە، ورتا ازيادا كۇشتى بولدى. ورتا ازيادان شىققان ۇلى عالىم ءابۋرايحان بيرۋني (973-1048) ءوزىنىڭ «وتكەن ۇرپاقتار ەسكەرتكىشتەرى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «كۋتەيبا (اراب قولباسشىسى – ا.ك.) حورەزم جازۋىن بىلەتىن، تاريحىن مەڭگەرگەن جانە عىلىمىن ۇيرەنە الاتىن ادامداردى قۇرتىپ جىبەردى، ول تاريحتىڭ جاسىرىن-جابىق قالعانى سونشالىق، حورەزىمدىكتەر تۋرالى ەشنارسەنى دالمە-ءدال ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس» (كوبەسوۆ ا. ءال-فارابي. – «قازاقستان» باسپاسى، الماتى، 1971. – 26-27 بەتتەر.). بۇل جەردە ەڭ ءبىرىنشى اڭعاراتىنىمىز، اراب جاۋلاۋشىلارى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن جويۋعا، ءداستۇرىن، دۇنيەتانىمىن، بارىنەن دە بۇرىن ءتول جازۋلارىن جويۋعا ۇمتىلۋى. الەمدىك وركەنيەتتەردەن وق بويى وزىق شىققان پارسى، مىسىر، تۇرىك ەلدەرىنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى بۇدان بىلاي اراب جازۋىمەن جازا باستادى. وعان دەيىنگى وزگە جازۋلار قولدان ۇمىتتىرىلىپ، كەيبىر تۋىندىلار اراب تىلىنە اۋدارىلىپ، كوشىرىلەدى. وسىلايشا اراب مادەنيەتىنىڭ تاسى ورگە دومالادى. بىراق بۇل ۇزاققا سوزىلمادى. ءدىني دۇمشەلىك شىنايى عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە، گۇلدەنۋىنە قارسى بولاتىن. ويتكەنى، ۇنەمى انىق عىلىم تاراپىنان قيسىنسىز كوپتەگەن ءدىني تۇسىنىكتەردىڭ وتىرىگىن ايداي الەمگە جاريا ەتۋ قاۋىپى تۋىپ وتىرادى. بىلىمدىلەردى وتقا ورتەگەن ەۋروپاداعى «قاسيەتتى ينكۆيزيتسيا» ءوز قيسىنسىز وتىرىكتەرىن جازىقسىز جازالاۋ ارقىلى عالىمداردان قالاي قورعاۋعا تىرىسسا، مۇسىلمان دىنشىلدەرى دە ورتاازيالىق عالىمداردىڭ ارتىنا سولاي شىراق الىپ ءتۇستى. ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا بۇل ءومىردى جۇماققا اينالدىرۋ يدەياسى ارقىلى دىنشىلدەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرسا، تۋرا سولاي يبن-سينانىڭ مەديتسينالىق تاجىربيەلەرى دە ءدىن ادامدارىنا «قۇدايدىڭ بۇيرىعىنا قارسىلىق» رەتىندە قاراستىرىلدى. ماحمۇت قاشقاري دا ءوزىنىڭ «تۇرىك سوزدىگى» اتتى ەڭبەگىنىڭ كىرىسپە سوزىندە اراب-پارسى تىلدەرىنىڭ كۇشەيۋى سالدارىنان تۇرىك ءتىلى قۇرىپ كەتۋ الدىندا تۇرعاندىعىنا الاڭداپ، وسى ءبىر ەڭبەگىن جازۋعا كىرىسكەنىن حاتقا تۇسىرەدى. ءبىر كەزدەرى ورىس ءتىلى قازاق تىلىنە قالاي قاۋىپ كەلتىرسە، اراب ءتىلى دە تۇرىك تىلىنە تۋرا سونداي قاۋىپ-قاتەر توڭدىرگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ف.ستار دەگەن باتىس عالىمى «جوعالعان وركەنيەت: اراب شاپقىنشىلىعىنان تەمىرلانعا دەيىنگى التىن عاسىر» اتتى ەڭبەگىندە ورتا عاسىرداعى بۇكىل الەمنىڭ اراب عالىمدارى دەپ جۇرگەنى شىن مانىندە اراب ەمەس، ورتاازيالىق عۇلامالار ەكەنىن، ەۋروپا حرەستياندىق ءدىني دۇمشەلىكتىڭ سالدارىنان عىلىمدى جوعالتىپ العاندا بۇل ورتاازيالىق عالىمدار ۇلى گرەكتەر وركەنيەتى مەن ەۋروپانىڭ رەنەسسانسى ارالىعىندا التىن كوپىر بولعانىن ءادىل باعالايدى (Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane. S. Frederick Starr. Princeton University Press. October 2013).

ورتا ازيادا يسلام ءدىنى VIII-IX عاسىرلاردا كەلسە، دەشتى-قىپشاققا XIII-XIV عاسىرلاردا كەلگەنىن تاريحي دەرەكتەردەن باعامدايمىز. ونىڭ وزىندە بۇل باستاپقىدا بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ۇستانىمى ەدى. ال ەندى سافارعاليەۆتىڭ جازعانىنا نازار اۋدارساق:

«بەركەنىڭ جەڭىپ شىعۋىن ونىڭ كانديداتۋراسىن مۇسىلمان كوپەستەرىنىڭ قولداۋى ەداۋىر جەڭىلدەتكەن ەدى. بۇلاردى التىن وردا اكىمشىلىگى باتىيدىڭ ءتىرى كەزىندە-اق الىمدى تولەپ الۋشىلار رەتىندە تاراتقان بولاتىن. بۇلارمەن بىرگە بەركەنى تاققا پۇتقا تابىنۋشىنى ەمەس (تاڭىرشىلدىك), مۇسىلمان ءدىنىن جاقتايتىن ادامدى وتىرعىزۋدى كوزدەگەن حورەزىم مەن بۇلعاردىڭ مۇسىلمان ءدىنباسىلارى قولدادى. بەركە حاننىڭ تاققا وتىرۋىنان كەيىن مۇسىلمان كوپەستەرى شىن مانىندە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بارىنە كوپتەپ ەندى، ال مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنىڭ ميسسيونەرلىك قارەكەتىنە كەڭ ءورىس اشىلدى. بەركە تاققا وتىرعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي بيلىك باسىنداعى اقسۇيەكتەردىڭ شاماندىقتان مۇسىلمانشىلىققا جاپپاي ءوتۋى باستالدى.

يسلامنىڭ قابىلدانۋىنىڭ ۇستەم تاپ ءۇشىن ساياسي جانە مادەني ماڭىزى زور بولعانى كۇمانسىز. التىن وردادا يسلام قابىلدانعاننان كەيىن دەشتى قىپشاقتا ءبىرشاما جوعارى اراب مادەنيەتى كەڭىنەن تارادى. الايدا جاڭا دىنگە كىرۋ كەزىندە موڭعول اقسۇيەكتەرى ەڭ الدىمەن ساياسي تيىمدىلىك جاعىن كوزدەگەن ەدى، ويتكەنى جاڭا ءدىن موڭعول فەودالدارىنا وزدەرىنىڭ جاعدايىن ورنىقتىرۋعا كومەكتەستى. حالىق بۇقاراسىن «قۇدايعا جانە بيلىك باسىنداعىلارعا باعىنۋعا» ۇندەيتىن يسلام موڭعول فەودالدارىنىڭ تاۋەلدى حالىقتى قاناۋىن اقتاپ، قورعايتىنداي ەدى. مۇسىلمان ءدىنباسىلارى قۇدايعا جانە قولىندا بيلىگى بارلاردىڭ بارىنە باعىنۋ قاجەتتىگى تۋرالى وزدەرىنىڭ ۋاعىزدارىن ۇستەم تاپتاردىڭ جانە ەڭ الدىمەن حاننىڭ ءوزىنىڭ بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا سەپتەستى» (سافارعاليەۆ م.گ. «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» كىتابىنان، 57 بەت.). قازىرگى تاڭدا دا كەيبىر ءدىني ۇستانىمداعى اعىمدار «پاتشا – قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» دەپ حالىق مۇددەسىن اياققا تاپتاپ، ۇلتتىق مۇددەگە قارسى شىعىپ، بيلىك الدىندا ۇپاي جيناپ، جاعىنىپ قالۋعا تىرىسادى. بۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ شىن بيلىككە بەرىلگەندىگىنەن ەمەس، ءجاي عانا ۋاقىتشا ويىن ويناپ، بيلىك الدىندا جاقسى كورىنۋگە، ءسويتىپ ءوز پوزيتسيالارىن نىعايتۋدى كوزدەيتىندىگى انىق.

ۇلى دالانىڭ قاعاندارى كەمىندە جىلىنا ءبىر نەمەسە ەكى مارتە قۇرىلتاي وتكىزىپ، بارلىق رۋ-تايپالاردىڭ وكىلدەرىن قاتىستىرىپ، مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى تالقىلايتىن. وزبەك حاننان باستاپ بۇل ءۇردىس جويىلادى. مۇنىڭ ءوزى كوشپەلى حالىقتىڭ حاندارىن قولداماۋعا، رۋ-تايپا بيلەرى باستاپ ءجيى-ءجيى نارازىلىق وتىن تۇتاتۋعا، ءسويتىپ، التىن وردانىڭ ءوز ىشىنەن ىدىراۋىنا اكەلىپ سوققانعا ۇقسايدى.

«جەكە ۇلىستار – وردالاردى باسقارعان حانزادالار ونىڭ تۇسىندا (وزبەك حاننىڭ) حاننىڭ جانە حان اكىمشىلىگىنىڭ تىلالعىش قۇرالدارى بولدى. دەرەكتەمەلەر بۇدان ءارى قۇرىلتايلاردىڭ شاقىرىلماعانى تۋرالى حابارلايدى. ولاردىڭ ورنىنا ەندى حاننىڭ جانىنداعى كەڭەستەر (ديۋان)

شاقىرىلىپ، بۇل كەڭەستەرگە ونىڭ جاقىن تۋىستارى، ايەلدەرى مەن ىقپالدى تۇمەنباسىلار قاتىساتىن بولدى» دەلىنەدى «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتە (سافارعاليەۆ م.گ. «التىن وردانىڭ ىدىراۋى» كىتابىنان، 80 بەت.). كوپەشلى رۋ-تايپا كوسەمدەرىنىڭ قۇقىقتىق شەكتەلۋى، ۇلى قۇرىلتايداردىڭ شاعىن ديۋاندارعا ايناۋى ەل نارازىلىعىن ارتتىرىپ، «التىن وردانىڭ» ىدىراۋىنا كوپ سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولعانعان ۇقسايدى.

بۇگىنگى موڭعول حالقىندا قىتاي، مانجۋر، تيبەت مادەنيەتىنىڭ كونتاميناتسياسى، ياعني بىرككەن مادەني، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى توعىسقان. بۋدديزم ءدىنى ارقىلى قىتاي تيبەت، مانجۋرعا ءوز مادەني، يدەولوگيالىق ىقپالىن جۇرگىزسە، قىتايلار تيبەتتىكتەر مەن مانجۋرلىقتار ارقىلى موڭعولدارعا اسەر ەتتى. ال موڭعولدار ءبۋدديزمنىڭ لامايزم تارماعىن ناسيحاتتاپ وڭتۇستىك ءسىبىردى، التايدى، قازىرگى قىرعىز جەرىمەن قوسا قازاقستاننىڭ شىعىس جانە جەتىسۋ ايماقتارىنا دەيىن ءدىن تاراتۋ سوعىسىن جۇزەگە اسىردى. وسى تۇستا تۋىستاس، تامىرى ءبىر، تەگى ورتاق قازاقتار مەن جوڭعارلار ءدىني، مادەني وزگەرىستەر سالدارىنان ءبىر-بىرىنە قارسى سوعىسۋعا ءماجبۇر بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. تۋرا وسى سياقتى ارابتاردىڭ قولشوقپارى بولىپ ورتا ازياعا پارسىلار مەن سوعدىلىق تايپالار كەلدى. اتالعان جايتتاردىڭ وزىنەن-اق كەيبىر ەلدەردىڭ ءدىندى ساياسي-يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە ءتيىمدى قولدانعانىن بايقايمىز. ورىستانۋدان قاشامىز دەپ ارابتانۋعا ۇمتىلامىز. وسى ەكى ورتادا ءوزىمىزدىڭ ءتول ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بار ەمەس پە؟

كونە تۇرىكتەردىڭ كوشپەلى مادەنيەتى، كۋلتتىك نىسانداردىڭ ءوز ارتىقشىلىقتارى بولدى. قايتىس بولعان ادامنىڭ تاس ءمۇسىنىن جەرلەنگەن جەرىنە تاسپەن قاشاپ سالۋ، قاعاندارعا ارناپ كونە تۇرىك جازۋىندا جوقتاۋ جىرىن جازۋ جورالعىسى باعا جەتپەس جوعارى دارەجەلى مادەنيەت ەدى. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ادام بەينەلى تاس مۇسىندەر ء(بادىز تاستار) قۇلىپتاستارعا اينالادى. جاپپاي تىيىم سالىندى. وسى كەزگە ءتان بەتى تەگىستەلگەن تاس مۇسىندەرى دە بار. وسىلايشا ۇلى دالادا وتە جاقسى دامىپ كەلە جاتقان ءمۇسىن ونەرى جوعالادى. بۇل بابالارىمىزدىڭ بەت-ءجۇزىن، بەينەسىن ۇمىتتىرۋعا باعىتتالعان ساياسي قادام بولاتىن.

كونە تۇرىكتەر ءوز ءدىني نانىمىن نەلىكتەن وزگەلەرگە سىڭىرۋگە ەشقانداي قادام جاسامادى؟ سەبەبى، بۇل دىننەن گورى دۇنيەتانىم، تابيعات پەن ادام قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن، ادام بولمىسى مەن قورشاعان ورتانى تانۋعا باعىتتالعان عاسىرلار بويى جيناقتالعان تاجىريبە نەگىزىندەگى عىلىم ەدى. ەندەشە، ەشكىم ءوز عىلىمىن وزگەلەرگە وپ-وڭاي ولجا ەتىپ بەرە سالماسى انىق. ەكىنشىدەن، مۇندا حريستيان، بۋدديزم، يسلام جانە تاعى باسقا دىندەر ءتارىزدى مادەني جاۋلاپ الۋدى كوزدەگەن ساياسي ماقساتى بولمادى. ءاربىر حالىقتىڭ ءوز دۇنيەتانىمى، تابيعي ورتاسىنا وراي اداپتاتسيالانعان ەرەجەلەرى، وزگەشە

قوعام رەتىندە جەتكەن جەتىستىكتەرى بار. بىرەۋدىكى جوعارى، بىرەۋدىكى تومەن. كوك تۇرىكتەردىڭ ادامگەرشىلىك، اسكەري، تابيعات زاڭدىلىقتارى باعىتتارى بويىنشا دالالىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن ەدى. ەڭ العاش جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، تەمىردى يگەرىپ، دوڭگەلەك پەن ەر-توقىمدى، ۇزەڭگىنى ويلاپ تاۋىپ، جارعاق شالباردى كيىپ، قاشىقتىقتاردى باعىندىرۋدا، شاپشاڭ قوزعالۋدا، سوعىس ونەرىندە كوش باستادى.

بۇگىندە ءتول بابالارىمىزدىڭ ەرلىگى مەن جاسامپازدىق جەتىستىكتەرىنەن ماقۇرىم قالعان اسىرە دىنشىلدەر ساحابالاردىڭ ءومىرىن جىر عىپ وتىرادى. ءوز ەلىن قورعاعان باتىرلاردى بىلمەي، ءوزىنىڭ تۋعان ەلىن شاپقان، ءوز بابالارىنا قارسى كۇرەسكەن، ءتىپتى جىمىسقى ساياسات ارقىلى جاۋلاعان جات تۇلعالاردى ءپىر تۇتۋ، قۇرمەت كورسەتۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساتقىندىعى بولىپ سانالۋى ءتيىس. وسى ۇرپاق اماندىعى، ازاتتىعى جولىندا جان قۇربان بولعان ەرلەردىڭ ەرلىگىن ۇمىتىپ، سولارعا قاسى كۇرەسكەن جاۋدى دارىپتەۋ ۇلتىمىز ءۇشىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان وپىق جەگىزەتىن جايت. شەجىرەلەردى دە ارابتاردان تاراتىپ، قازاقتى سولاردىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە كورسەتۋ ءداستۇرى كەڭىنەن ورىن الىپ وتىر.

18-19 عاسىرلاردا سىرتتان كەلگەن ءدىن تاراتۋشى ميسسيونەر – مولدالاردىڭ پايداكۇنەمدىگى، ولاردىڭ ءتول ءداستۇردى سۇننەت (پايعامبارعا ەلىكتەۋشىلىك) ارقىلى جويۋى، وعان كونەكوز قاريالاردىڭ قارسىلىعى ج.ت.ب. ماسەلەلەر تاريحي ماتەريالداردا مولىنان ۇشىراسادى. زەرتتەۋشى عالىم ش.توقتاباەۆا سىرتتان كەلگەندەرگە قاراعاندا ءوز ەلىمىزدەن شىققان مولدالارعا كوبىرەك سەنىم بىلدىرىلگەنىن جازادى. سول سەبەپتى دە، بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر قازاقتاردىڭ ىشىنەن مولدالار دايىنداۋعا قاتتى كوڭىل بولگەن ەكەن (لەۆشين، 1932, س. 55). ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى شىعارعان سادۋاقاس عىلمانيدىڭ «زامانىمىزدا بولعان عۇلامالاردىڭ عۇمىر تاريحتارى» اتتى ەڭبەگىندە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ مولدالار تۋرالى ولەڭى بەرىلگەن:

كىسى ولسە جينالادى قوجا-مولدا،

ءبارىنىڭ تۇرعانداي بوپ يمان قولدا.

دۇعا وقىپ، قۇران شىعىپ، كۇلىسەدى،

ءبىر پايدا بار ىنتاسى تابۋ جولدا.

پەيىلىن ايتا بەرسە مولدالاردىڭ،

ءبىرى جوق بويلارىندا ۇيات-اردىڭ.

وقىتسا ايت پەن جۇما ۋاعىز ايتىپ،

بولماي ما ميراسقورى پايعامباردىڭ.

قاي مولدا قۇداي ءۇشىن قۇران شىقتى،

ۇستاعان جەرى بار ما ءدىندى مىقتى.

اس ءىشىپ، اقشا العان سوڭ ولىكتەردەن،

ساتقان بوپ قۇداي ءسوزىن بولار شىقتى.

اقشا الماي ءمايىت ءۇشىن شىقسا قۇران،

حاق جولى شاريعاتتىڭ وسى ۇران.

ءبىرى جوق ءدىننىڭ جولىن دۇرىس تۇتقان،

ءبارى دە قاعىپ تۇسەر وڭكەي قىران.

قوجا ءجۇر اتاسىنىڭ اتىن ساتىپ،

كىسى ولسە، قارىق ولجاعا قالار باتىپ.

ات-ايعىر، تۇيە-بيە سىباعاسى،

بەرمەسە داۋلاسادى بۇلار جاتىپ.

بار ەدى ساداقاعا جەتى ورىن،

ءبىرى جوق ونىمەنەن بۇلار ونىڭ.

حاق جولىن بىلە تۇرا بۇرمالاعان،

توزاققا وزگەلەردەن كەتەر بۇرىن.

(عىلماني س. زامانىمىزدا بولعان عۇلامالاردىڭ عۇمىر تاريحتارى. I توم. –الماتى: دايك-پرەسس، 2013. – 132-133 بب.).

جاسىنداي جارق ەتىپ قازاق كوگىنە كۇن بولعان، قاراڭعىلىق، ناداندىق اتاۋلىمەن ەگەسىپ وتكەن الاش ارىستارى ۇلت بولمىسى مەن سالت-ءداستۇرىن، قۇندىلىقتارىن باعدار ەتىپ، باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىندەي زايىرلى، عىلىم مەن بىلىمگە نەگىزدەلگەن مەملەكەت قۇرۋدى اڭسادى. الاشتىڭ اقماڭداي اقىنى ماعجاننىڭ مىنا ولەڭىنە قۇلاق تۇرسەك.

قارمانباي قاراپ جاتىپ باق كۇتۋگە،

ىزدەنبەي الاسۇرىپ تاق كۇتۋگە.

تاعدىردا، ءبىر تاقتايدا جازۋلى دەپ،

ءار ىسكە كىم ۇيرەتتى شاق كۇتۋگە؟

شارق ۇرىپ ەرىككە ۇمتىلعان ۇشقىر جاندى،

قايناعان تامىرداعى ىستىق قاندى،

تۇتقىن قىپ كىم قامادى، كىم سۋىتتى؟

كىم الدى قالىڭ قايرات، كۇشتى ءالدى؟

كەشەگى ارىستاندى ايبىنى زور،

جۇرەكتى جولبارىستى قايراتى مول،

ايىرىپ ار-نامىستان، كۇشتەن، ىستەن،

كىم قىلدى شالا جانسار ءبىر قورقاق قۇل؟

اقىلعا، جان-جۇرەككە كىسەن سالدى،

كورمەيتىن كوزدى قور قىپ ارتتى الدى،

ۇيرەتىپ ءدىن دەپ قۇلدىق، قورقاقتىقتى،

قاي قورقاۋ بىزگە مولا بولا قالدى؟

ويلاماي قورقاق قۇلدىڭ تىلىنە ەرىپ،

جاي جاتىپ تاۋەكەلگە تىزگىن بەرىپ،

مىنەكەي ايىرىلدىڭ عوي باقتان، تاقتان،

قايتەيىن، اسىرەسە، ەسىل ەرىك.

وسىلاي دەپ جىرلاعان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ماعجان قازاق دالاسىنا ءدىن تاراتۋشى مولدالاردىڭ سۇمپايى ساياساتىن اشىپ كورسەتەدى.

ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن، رۋحاني دىڭگەگىن شايقالتقىسى كەرلگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ «ۋكازنوي مولدالارى» ەلدى ەرىك-جىگەرىنەن ايىرىپ، قۇلدىق قامىتىن كيگىزۋگە ۇمتىلدى. حات تانيتىن قوجا مولدالار شەجىرەلەردى وزدەرىنەن، ءتىپتى ارابتان تاراتۋعا تىرىسىپ، ۇلتتىق تاريحتى جوققا شىعارا باستادى.

قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى — باتىر تۇرىك،

«ارابسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك.

«پالەنشە ساحابانىڭ زاتىسىڭ» دەپ،

الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك، - دەپ شاكارىم اتامىز وسى «ۋكازنوي مولدالاردى» ايتىپ وتىر. بۇل تۋرالى«قازاقتاردىڭ اتا-تەگiن ارابتان باستاۋ - ويدان شىعارىلعان جالاڭ اڭگiمە» دەپ شوقان ءۋاليحانوۆ تا جازادى.

راسىندا رەسەي يمپەراتريتساسى II ەكاتەرينا تەرىس پيعىلدى يسلام ءدىنىنىڭ تارماقتارىنا قولداۋ كورسەتۋ ساياساتىن ۇستاندى. سەبەپتەرى مىنادا ەدى: بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى ءوز ساياسي ۋىسىندا ۇستاۋ بولدى. ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن وزگەرتىپ، ءوز تامىرىنان، ءتۇپ نەگىزىنەن اجىراتۋ كوزدەلدى. ۇشىنشىدەن، بۇل شارالار ات ۇستىندەگى كوشپەلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن ەداۋىر جۇمسارتادى دەپ ۇيعارىلدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا يسلام دىنىنە بايلانىستى مەدرەسەلەر مەن مەشىتتەر سالدىرىپ، قازىنا ەسەبىنەن ءدىني كىتاپتار باستىرىپ، قازاقتارعا تەگىن تاراتۋىنىڭ ماقساتى – حالىقتىڭ اقىل-وي، ساناسىن دىنمەن شىرماپ ۇستاپ، بيلەپ-توستەۋ پيعىلى جاتتى. مىسالى، تاتارستانداعى ۇلتتىق رۋح قارسىلىعىنىڭ سونشالىق كۇشتى بولماۋى - قازاقستانعا دا وسى نۇسقانى الىپ كەلىپ كوشىرۋ تۋرالى يدەياسىن تۋدىردى. سوندىقتان، قازاق جەرىن حريستيانداندىرۋدان گورى يسلامداندىرا ءتۇسۋ ماڭىزدىراق، ءارى تيىمدىرەك، ءارى پايدالىراق بولدى. سەبەبى، يسلام ءدىنى باسقا دىندەرگە قاراعاندا قازاقتارعا بارىنشا جاقىن. ءوز تامىرىنا بالتا شابار ۇعىم-تۇسىنىكتەردى اڭقاۋ ەل تەز قابىلداي قوياتىن. تەك كوزى اشىق شوقان، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتارىزدى اعارتۋشىلار بۇعان ءوز تاراپتارىنان قارسى بولدى.

ەكاتەرينا II 1785 جىلى 25 قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسسىز ەتۋدى تاپسىردى. ناقتى جۇمىس 1789 جىلى ۋفا قالاسىندا مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ اشىلۋىنان باستالدى. مولدالار وندا ەكاتەرينا II شىعارعان ءسىبىر حالىقتارىن «ءبىلىپ ال دا بيەلەي بەر» جارعىسىن ورىنداۋعا دا ماشىقتاندى. بۇل تۋرالى ارنايى ماقالا جازعان ءاليحان بوكەيحان قازاق حاندارىنىڭ ءوز تىلەگى بويىنشا قازاقتىڭ رۋحاني ماسەلەسى اتاۋلى مۋفتياتقا قاراسىن دەپ تىلەك بىلدىرگەنىن اتاپ وتەدى. «ول كۇندە ورىنبورسكي كرايعا نامەستنيك بولىپ تۇرعان بارون يگلاسترومنىڭ [يگلسترەم] ورناتۋى بويىنشا ىشكى رەسەيدەگى مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ىستەرىن باسقارۋ ءۇشىن مۇسىلماندارعا “مۋفتيلىك” بەرىلىپ، ۋفا شاھارىندا «دۋحوۆنوە سوبرانيە» اشىلىپ 1-ءىنشى مۋفتيلىككە مۇحامەدجان حۋسەينۇلى دەگەن كىسى قويىلدى. سول كۇندە بوكەي حان مەن ۋəلي حان ءبىزدىڭ دە رۋحاني ىستەرىمىز ءمۋفتيدىڭ قاراماعىندا بولسا ەكەن دەپ ارىز قىلعان» دەپ جازادى ول (قازاقتا مۋفتيلىك ماسەلەسى. تۇرىك

بالاسى، «قازاق»، № 11, 1913 جىل. // ءاليحان بوكەيحان. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. استانا: «سارىارقا» باسپا ءۇيى، 2009. - 418-421 ب.). ونىڭ جازۋىنشا، ۋكازنوي مولدالاردىڭ ۇستىنەن احۋندار قاراعان ەكەن.

ءبىر جاعىنان بايلىققا قىزىققان مولدالار باي ادامدارعا جاس قىزداردىڭ نەكەسىن شاريعات ارقىلى زاڭداستارىپ بەرىپ وتىردى. باي مەن كەدەي اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەسىزدىكتى ءوز مۇددەلەرىنە وراي قولدانىپ، ەل اراسىنا تاپتىق بۇلىك سالدى. ولار قازاق دالاسىندا رەسەي ۇكىمەتىنە تىڭشىلىق تا قىزمەت اتقاردى. ماسەلەن، العاشقى ءمۇفتي حۋسەينوۆ سىرىم داتۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋعا تىكەلەي قاتىسقان كىسى بولدى.

اق پاراقتاي قازاقتىڭ تازا بالالارىن تاتار مولدالارى ءبۇلدىرىپ جاتقانىن ءماشھۇر ءجۇسىپ تە جازادى. قاجىلىقتى ەكى قۇرلىقتىڭ ارعى جاعىنا اقشا شاشۋ دەپ ەسەپتەيتىن ماشكەڭ توپ-توپ بولىپ «مۇسىلماندىقتىڭ پارىزىن وتەۋگە جينالعان» 250-دەي ادامنىڭ الدىنان شىعىپ رايىنان قايتۋعا تىرىسادى ەكەن. قاجىلىققا جۇمسالاتىن شىعىندى جەتىم-جەسىرلەرگە، ەلدىڭ مۇقتاجىنا جۇمساۋ قۇداي الدىندا دا، ەل-جۇرتى الدىندا دا يگىلىكتى ءىس ەكەندىگىن، جولدا ءارتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋلاردان كىسىلەردىڭ قايتىس بولۋى قاۋىپىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى. ءشولدى جەرلەردە لاس سۋلاردى تۇتىنعان كوپتەگەن حالىق ينفەكتسيا جۇقتىرىپ مەككەگە جەتپەي-اق جولدا جان تاپسىرادى ەكەن. بۇل تۋرالى بىزگە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ نەمەرەسى قاجىمۇقان پازىلوۆ ءوز اۋزىنان ايتىپ بەرگەن ەدى. ءتىپتى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ۇسىتنەن تاتار مولدالارى رەسەي يمپەرياسىنا ارىزدانعان دا كەزى بولىپتى. ەگەر ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كىناسى دالەلدەنسە، ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن دەگەن جاۋاپ تا كەلىپتى. بىراق ماشەكەڭنىڭ ءدىني ءبىلىمى دە تەلەگەي-تەڭىز بولعان سەبەپتى، ونى ورتاعا الىپ تەرگەگەن مولدالاردىڭ ءبارىن ءسوز سايىستا جەڭىپ شىعىپ امان قالعان ەكەن. ءتىپتى ۇلى ابايدىڭ ءوزى «موللالار تۇرا تۇرسىن، حۋسۋسان (اسىرەسە) بۇل زاماننىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار. ولار - ءفيتنا عالىم، بۇلاردان زالالدان باسقا ەش نارسە شىقپايدى» (ا.قۇنانباەۆ. شىعارمالارى. عىلىم. 1977. «وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوز»، 207-بەت) دەپ «ۋكازنوي مولدالاردى» ايتىپ وتىرسا كەرەك.

قازاق زيالىلارىنىڭ رۋحاني جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان 1906 جىلى كادەتتەر پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە شىقتىم؟» دەگەن ماقالاسىندا دا الاشتىقتاردىڭ ۇستانىمى ايقىندالا تۇسەدى.

1905 جىلى باستالعان قوزعالىس 1917 جىلى ۇلى ىسكە ۇلاسىپ الاش اۆتونومياسى قۇرىلادى. ءسويتىپ، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ نەگىزى، ىرگەتاسى قالانا باستادى. الاش زيالىلارىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءوز ەستەلىگىندە «ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى: ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى، وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ

تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى» دەپ جازادى. سول سەبەپتى، «الاش» اۆتونومياسى شاڭىراق كوتەرگەن العاشقى كۇننەن باستاپ زايىرلى مەملەكەت قۇرۋعا قادام باستى. ونىڭ زاڭناماسىندا «ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن ايرىلۋى بولۋ. ءدىن بىتكەنگە تەڭ قۇقىق» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلعان.

الاش جەتەكشىسى كادەت پارتياسىنان كەتۋىن ءۇش سەبەپپەن تۇسىندىرەدى. ءبىرىنشى، كادەت پارتياسى قازاقتىڭ اۆتونومياسىنا قارسى شىقتى. ەكىنشىدەن، اتاۋلى پارتيا جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋدى قولدايدى. ءاليحان قازاقتىڭ جەرىن جەكەمەنشىككە بەرسەك، باشقۇرتتار سياقتى بۇكىل جەرىن كورشى ورىسقا ساتىپ جىبەرىپ قاراپ وتىرادى دەيدى. ال ءۇشىنشى سەبەپ رەتىندە كادەت پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ءدىن مەملەكەتكە قاراسىن دەگەن ۇستانىمىنا ول ءوز قارسىلىعىن بىلدىرەدى. ۇلت كوسەمى ءاليحان مۇنى باتىس ەۋروپا تاريحى مەن تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، مەملەكەت گۇلدەنىپ، وركەندەۋى ءۇشىن دىننەن بولەك بولۋى ءتيىس دەپ تۇسىندىرەدى.

كەڭەس نۇرپەيىسۇلى ءاليحاننىڭ ۇستانىمى تۋرالى بىزگە قۇندى دەرەك بەرەدى. «بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرى مىناداي بولادى: وزبەكتەر جانە باسقا ورتا ازيا حالىقتارىنا قوسىلۋعا بولمايدى. ولاردا كونسەرۆاتيزم، كلەريكاليزم مەن ءدىني فاناتيزم كۇشتى. ولار جاقىن ۋاقىتتا ءدىندارلار قاستىعى مەن شارياتتىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلا المايدى» دەيدى ءوز ەڭبەگىندە (ك.نۇرپەيىسۇلى «الاش ءھام الاشوردا. ان ارىس. 2010. 163-164-بەتتەر). عالىمنىڭ اتاۋلى تۇجىرىمىن الاش كوسەمىنىڭ مىنا پىكىرىمەن دالەلدەي تۇسۋگە بولادى: «تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ - قوينى-قونشىنا تاس تولتىرىپ، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. سەبەبى: بىزدەن قاراڭعىلىعى 10 ەسە ەلدەن ءۇمىت ەتە المايمىز. تاشكەنت گورودسكوي ۋپراۆاسىندا سارتتىڭ گلاسنىيلارى وباعا قارسىلىق كۇنا بولادى، ەم كەرەگى جوق دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى» ء(اليحان بوكەيحان. «شىعارمالارى»، الماتى، 1994, 375-بەت).

«ۋكازنوي مولدالار» قازاق ءداستۇرىن جويۋدى ماقسات تۇتتى. بۇل ماقساتتى ولار ەڭ اۋەلى انالارىمىزدى قوعامنان شەتتەتۋ، الاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرعانىن بىلىنەدى. ەۋروپالىق ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارى بويىنشا كەيىنگى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەرىندە ءبىر كەزدەرى ءان ايتىپ، ايتىسقا، ءسوز سايىسقا ەمىن-ەركىن تۇسەتىن ەركىن ويلى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ «قاراڭعى تىرشىلىككە» اقىرىنداپ بويۇسىنا باستاعانىن اڭعارامىز. شوقان ءۋاليحانوۆ ءوز كەزىندە «ولاردى سول بۇرىنعى ەركىندىكتە قالدىرعانىمىز دۇرىس ەمەس پە ەدى؟ ءان، جىر-داستان، كۇرەس سياقتى بۇكىل حالىقتىڭ ويىن-ساۋىقتاردىڭ بارىنەن دە شەتتەتىلدى. اباقتىداعى ادام ءتارىزدى كيىز ءۇيدىڭ كيىزىن تەسىپ الىپ جارىق الەمگە سىعالاپ وتىرادى» (ۆاليحانوۆ چ. زامەتكي پو يستوري يۋجنوسيبيرسكيح پلەمەن / سوبر. سوچ. ۆ 5 ت. – ت. 1. – الما-اتا، 1961. – س. 389.) دەپ اتاپ كورسەتسە، مۇنداي داستۇردەگى وزگەرىستى گ.حوحولوۆ تا بايقاعانىن ءوز ەڭبەگىندە باياندايدى. ول بىلاي دەيدى: «...جەنششينى، ۆوپرەكي كيرگيزسكومۋ (كازاحسكومۋ) وبىچايۋ، ناچينايۋت پرياتاتسيا وت پوستوروننىح مۋجچين ي زاكرىۆايۋتسيا پري ۆسترەچە س نيمي» (حوحولوۆ گ. تۋرگايسكايا وبلاست. سپب.، 1906. – س. 43).

ايتىڭىزشى، ەش نارسە كورمەگەن، بىلمەگەن، ەركىن وي-پىكىرىنەن قاعىلىپ، قوعامنان الاستاتىلعان انا بالاسىن قالاي تاربيەلەي الادى؟ قۇلقىنىن ويلاعان دىنشىلدەر قىز بالالاردى تىم ەرتە تۇرمىسقا بەرۋ، جاس بالانى شالعا قوسۋدى زاڭداستىرۋ سياقتى ابرويسىز ىستەرگە دە ەمىن-ەركىن ارالاستى. 1914 جىلى ءاليحاننىڭ «مۇسىلماندار سيەزى» اتتى ماقالاسىندا قىز بالالاردىڭ تاعدىرى مەن قازاق ءتىلى ماسەلەسى قوزعالادى. «مۇسىلمان سيەزى قاراعان زاكون جوباسىندا جازىلعان ەكەن، رۋحاني مەكەمەلەردە قاعاز تاتارشا تىلمەن جازىلسىن دەپ. بۇل ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىنا ىڭعايسىز ەكەنى كوزگە كورىنىپ تۇر. تۇرىك زاتتى حالىقتا ءبىزدىڭ قازاقتاي ءبىر جەردە تىزە قوسىپ قالىڭ وتىرعان ىرگەلى ەل جوق» دەپ بۇعان ءاليحان ءوز قارسىلىعىن بىلدىرەدى ء(اليحان. مۇسىلمان سيەزى. «قازاق». قۇراستىرۋشىلار: ءۇ.سۋبحانبەردينا، س.ءداۋىتوۆ، ق.ساحوۆ. — «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، الماتى، 1998. — 118-119 بب.). ورتا ازيا مۇسىلماندارى ءۇشىن قاعاز ءتىلى تاتار-تۇرىك ءتىلى بولىپ بەكىتىلەدى. اراب-پارسى سوزدەرىمەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن تاتار تىلىنەن قازاق ءتىلى الدەقايدا تازا ءتىل. وسى كەزدە قازاق ەلىندە دە اراب-پارسى سوزدەرىمەن ءتىلدىڭ شۇبارلانۋى – كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ قاتارىنان ورىن الىپ ەدى. «جات سوزدەر تىلىمىزگە ەكى جاقتان كىرىپ جاتىر. ءبىرى – اراب، پارسى سوزدەرى، مولداعا وقىعاندار، ەكىنشىسى – ورىسشا وقىعانداردىڭ ەۋروپالىق سوزدەرى» دەپ جازادى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى بۇل تۋرالى. جيىندا قوزعالعان كەلەسى وزەكتى ماسەلە قىز بالانىڭ تۇرمىس قۇرۋ جاسى بولاتىن.بورىكپەن ۇرعاندا قۇلاماسا، باليعات جاسىنا جەتكەنى دەپ ۇكىم شىعارعان دۇمشە مولدالارعا قارسى الاش ارىستارى قىز بالانىڭ ەرتە تۇرمىس قۇرۋى دەنساۋلىعىنا زيان ەكەندىگىن دالەلدەپ قىزداردىڭ نەكە قۇرۋ جاسىن 13-تەن 16 جاسقا ۇزارتادى.

كەڭەس ۇكىمەتىنە دەيىن شىققان قازاقتىڭ ءۇش رومانى بار. ءبارى دە قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى جازىلعان. ولار: مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «باقىتسىز جامالى»، سپانديار كەنجيننىڭ «قالىڭ مالى»، سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلىنىڭ «قامار سۇلۋى».

ءاليحان بوكەيحانۇلى «مۇعالىمدەر جينالىسى» اتتى ماقالاسىندا: «جىلىنا 10 وبلاستان 2500 قازاق مەككەگە قاجىلىققا بارادى. سولاردىڭ ءاربىرى ورتاشا ەسەپپەن 500 سوم اقشا جۇمسايدى. ەگەر سول 500 سومنىڭ ەڭ قۇرىعاندا 10 سومىن بالالاردىڭ بىلىمىنە جۇمساسا، جالپى بىلىمگە سالىنعان اقشا كولەمى 25 مىڭ سوم بولار ەدى-اۋ» دەپ جازادى ء(اليحان بوكەيحان. زەرتتەۋلەر، ماقالالار،

سۇحباتتار. /قۇراست. سۇلتان حان اققۇلى. – الماتى: «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورى، 2016 ج. – 21-22 بب.).

الاشتىقتار «قازاق» گازەتىنىڭ ءاربىر سانىندا دامىعان ەلدەردىڭ تاريحى مەن دامۋ ۇردىستەرى، ۇلتتىق تاريح، عىلىم-ءبىلىم، ءتۇرلى گۋمانيتارلىق سالا بويىنشا ماسەلەلەردى كوتەرىپ وتىردى. ولار ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جاراتىلىستانۋ جانە گۋمانيتارلىق عىلىم-ءبىلىمدى ناسيحاتتادى. سول سەبەپتى ولاردىڭ ارقايسىسى بالالارعا ارناپ وقۋلىقتار دايىندادى. ماسەلەن، ح. دوسمۇحامەدۇلى – ماتەماتيكا، زوولوگيا، م. دۋلاتۇلى، س. قوجانۇلى، ءا. ەرمەكۇلى، ق. ءساتبايۇلى – ماتەماتيكا، الگەبرا، ت. شونانۇلى – گەوگرافيا، تاريح، م. جۇمابايۇلى – پەداگوگيكا، ج. ايماۋىتۇلى – پسيحولوگيا، ق. كەمەڭگەرۇلى – حيميا، ءتىل، تاريح، ج. كۇدەرىۇلى – ءتىل، ادەبيەت، مادەنيەت، ءا. بوكەيحانۇلى – استرونوميا، گەوگرافيا، م. اۋەزۇلى – ادەبيەت، س.سادۋاقاسۇلى – تەاترتانۋ، ا. بايتۇرسىنۇلى، ە. ومارۇلى، ت. شوناۇلى، ن. تورەقۇلۇلى – ءتىل سالاسىنان ەڭبەكتەر جازدى.

ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن زاماناۋي عىلىم-ءبىلىمدى نەگىزگى باعدار ەتكەن الاش ارىستارى ءالى كۇنگە دەيىن بارىمىزگە بولاشاققا جول سىلتەپ تۇر.


ارمان اۋباكىر،

PhD دوكتورانت

پىكىرلەر