(Kók túrikterden Alash arystaryna deıin...)
Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııaǵa qatysqan PhD doktorant Arman Áýbákirdiń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Áldebir memleketter, elder jer betinen joıylyp nemese jutylyp jatsa, kelesi bir halyqtyń sol jutylýshy álsiz elderdiń esesinen ósip, órkendep, qanatyń keńge jaıyp jatqanyn tarıh arqyly baǵamdap, tipti osy kúngi álemdegi qalyptasqan jaǵdaılardan da ańǵaryp otyrmyz. Keıbir elder eki nemese odan da kóp elderdiń mádenı erekshelikterin óz boılaryna sińirip ómir súredi. Ǵylym tilinde ony kontamınaııa deıdi. Iaǵnı bul eki nemese odan kóp tildik, joralǵylyq jáne taǵy basqa mádenı úderisterdiń ózara sıntezdelgen árekettestigi retinde tanylady. Qandaı da bir saıası, ıdeologııalyq ústemdiktiń qalyptasýyna oraı bir eldiń mádenıeti domınantty kúshke aınalyp, ekinshi mádenıetti sińirip, túbegeıli joıyp jiberedi. Oǵan mysyrlyqtardyń, parsylardyń, sırııalyqtardyń jáne taǵy basqa óte joǵary órkenıetti elderdiń túp-tamyrymen ózgerip, arab eliniń bir bólshegine aınalýynan-aq mysal keltire alamyz. Belgili ǵalym A.Kóbesov óziniń «Ál-Farabı» atty eńbeginde birshama jaıttyń basyn ashyp kórsetedi:
«VII ǵasyrdyń bas kezinde jańa din – ıslam dini paıda bolady. Osy dindi taratýdy syltaý etip, bir qolyna quranyn, ekinshisine qylyshyn ustaǵan arabtar bir jarym ǵasyr shamasynda-aq soltústik batys Úndistandy, Persııany, Orta Azııany, Mysyrdy (Egıpetti), Shamdy (Sırııany), Afrıkanyń soltústik jaǵalaýyn, Pıreneı túbegin, taǵy basqa da kóp terrıtorııany jaýlap aldy. Osy negizde úlken memleket – halıfat qurylady. Halıfattyń ortalyǵy áýeli Mekke qalasy bolyp, sońynan Mekkeden Damaskige, keıinnen Baǵdatqa keltiriledi.
Ǵylym, mádenıet Batysta quldılap, orta ǵasyrlyq tuıyqqa tirelgen kezde, Shyǵys elderinde, ásirese Orta Azııada keleshek urpaq úshin ǵylymdy onan ári damyta túsken iri ǵylym qaıratkerleri ómir súrdi. Ǵylymı eńbekteriniń kópshiligin, sol kezde Shyǵys elderi úshin ortaq til retinde sanalatyn arab tilinde jazǵandyqtan, olar sońǵy kezge deıin arab oqymystylarynyń sanatyna qosylyp keldi. Shyn mánisinde arab ǵylymy kóptegen halyqtyń, kóp urpaqtyń birneshe ǵasyrǵa sozylǵan kollektıvtik tvorchestvolyq eńbeginiń nátıjesinde týyp, qalyptasty. Biz arab ǵylymy degen ataýdy osyndaı keń maǵynada túsinemiz.
Alǵashqy kezde arab basqynshylary jaýlap alynǵan elderdiń ǵylymı jáne mádenı muralaryn betaldy qıratyp talqandaıdy, «kápir» bilimpazdardy
óltirip, qýǵynǵa ushyratady. Dinı jáne saıası maqsattan týǵan bul qataldyq, ásirese, Orta Azııada kúshti boldy. Orta Azııadan shyqqan uly ǵalym Ábýraıhan Bırýnı (973-1048) óziniń «Ótken urpaqtar eskertkishteri» dep atalatyn eńbeginde bylaı deıdi: «Kýteıba (arab qolbasshysy – A.K.) Horezm jazýyn biletin, tarıhyn meńgergen jáne ǵylymyn úırene alatyn adamdardy qurtyp jiberdi, ol tarıhtyń jasyryn-jabyq qalǵany sonshalyq, horezimdikter týraly eshnárseni dálme-dál bilý múmkin emes» (Kóbesov A. Ál-Farabı. – «Qazaqstan» baspasy, Almaty, 1971. – 26-27 better.). Bul jerde eń birinshi ańǵaratynymyz, arab jaýlaýshylary jergilikti halyqtardyń mádenıetin joıýǵa, dástúrin, dúnıetanymyn, bárinen de buryn tól jazýlaryn joıýǵa umtylýy. Álemdik órkenıetterden oq boıy ozyq shyqqan parsy, mysyr, túrik elderiniń uly perzentteri budan bylaı arab jazýymen jaza bastady. Oǵan deıingi ózge jazýlar qoldan umyttyrylyp, keıbir týyndylar arab tiline aýdarylyp, kóshiriledi. Osylaısha arab mádenıetiniń tasy órge domalady. Biraq bul uzaqqa sozylmady. Dinı dúmshelik shynaıy ǵylymnyń órkendeýine, gúldenýine qarsy bolatyn. Óıtkeni, únemi anyq ǵylym tarapynan qısynsyz kóptegen dinı túsinikterdiń ótirigin aıdaı álemge jarııa etý qaýipi týyp otyrady. Bilimdilerdi otqa órtegen Eýropadaǵy «Qasıetti ınkvızıııa» óz qısynsyz ótirikterin jazyqsyz jazalaý arqyly ǵalymdardan qalaı qorǵaýǵa tyryssa, musylman dinshilderi de ortaazııalyq ǵalymdardyń artyna solaı shyraq alyp tústi. ál-Farabıdiń «Qaıyrymdy qala turǵyndary» atty fılosofııalyq traktatynda bul ómirdi jumaqqa aınaldyrý ıdeıasy arqyly dinshilderdiń ashý-yzasyn týdyrsa, týra solaı Ibn-Sınanyń medıınalyq tájirbıeleri de din adamdaryna «qudaıdyń buıryǵyna qarsylyq» retinde qarastyryldy. Mahmut Qashqarı da óziniń «Túrik sózdigi» atty eńbeginiń kirispe sózinde arab-parsy tilderiniń kúsheıýi saldarynan túrik tili quryp ketý aldynda turǵandyǵyna alańdap, osy bir eńbegin jazýǵa kiriskenin hatqa túsiredi. Bir kezderi orys tili qazaq tiline qalaı qaýip keltirse, arab tili de túrik tiline týra sondaı qaýip-qater tóńdirgenin umytpaýymyz kerek. F.Star degen batys ǵalymy «Joǵalǵan órkenıet: Arab shapqynshylyǵynan Temirlanǵa deıingi altyn ǵasyr» atty eńbeginde orta ǵasyrdaǵy búkil álemniń arab ǵalymdary dep júrgeni shyn máninde arab emes, ortaazııalyq ǵulamalar ekenin, Eýropa hrestııandyq dinı dúmsheliktiń saldarynan ǵylymdy joǵaltyp alǵanda bul ortaazııalyq ǵalymdar uly Grekter órkenıeti men Eýropanyń renessansy aralyǵynda altyn kópir bolǵanyn ádil baǵalaıdy (Lost Enlightenment: Central Asia’s Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane. S. Frederick Starr. Princeton University Press. October 2013).
Orta Azııada ıslam dini VIII-IX ǵasyrlarda kelse, Deshti-Qypshaqqa XIII-XIV ǵasyrlarda kelgenin tarıhı derekterden baǵamdaımyz. Onyń ózinde bul bastapqyda bılik basyndaǵylardyń ustanymy edi. Al endi Safarǵalıevtiń jazǵanyna nazar aýdarsaq:
«Berkeniń jeńip shyǵýyn onyń kandıdatýrasyn musylman kópesteriniń qoldaýy edáýir jeńildetken edi. Bulardy Altyn Orda ákimshiligi Batyıdyń tiri kezinde-aq alymdy tólep alýshylar retinde taratqan bolatyn. Bularmen birge Berkeni taqqa putqa tabynýshyny emes (táńirshildik), musylman dinin jaqtaıtyn adamdy otyrǵyzýdy kózdegen Horezim men Bulǵardyń musylman dinbasylary qoldady. Berke hannyń taqqa otyrýynan keıin musylman kópesteri shyn máninde memlekettik mekemelerdiń bárine kóptep endi, al musylman dinbasylarynyń mıssıonerlik qareketine keń óris ashyldy. Berke taqqa otyrǵannan keıin kóp uzamaı bılik basyndaǵy aqsúıekterdiń shamandyqtan musylmanshylyqqa jappaı ótýi bastaldy.
Islamnyń qabyldanýynyń ústem tap úshin saıası jáne mádenı mańyzy zor bolǵany kúmánsiz. Altyn Ordada ıslam qabyldanǵannan keıin Deshti Qypshaqta birshama joǵary arab mádenıeti keńinen tarady. Alaıda jańa dinge kirý kezinde mońǵol aqsúıekteri eń aldymen saıası tıimdilik jaǵyn kózdegen edi, óıtkeni jańa din mońǵol feodaldaryna ózderiniń jaǵdaıyn ornyqtyrýǵa kómektesti. Halyq buqarasyn «Qudaıǵa jáne bılik basyndaǵylarǵa baǵynýǵa» úndeıtin ıslam mońǵol feodaldarynyń táýeldi halyqty qanaýyn aqtap, qorǵaıtyndaı edi. Musylman dinbasylary Qudaıǵa jáne qolynda bıligi barlardyń bárine baǵyný qajettigi týraly ózderiniń ýaǵyzdaryn ústem taptardyń jáne eń aldymen hannyń óziniń bıliginiń nyǵaıýýyna septesti» (Safarǵalıev M.G. «Altyn Ordanyń ydyraýy» kitabynan, 57 bet.). Qazirgi tańda da keıbir dinı ustanymdaǵy aǵymdar «Patsha – qudaıdyń jerdegi kóleńkesi» dep halyq múddesin aıaqqa taptap, ulttyq múddege qarsy shyǵyp, bılik aldynda upaı jınap, jaǵynyp qalýǵa tyrysady. Bunyń ózi olardyń shyn bılikke berilgendiginen emes, jáı ǵana ýaqytsha oıyn oınap, bılik aldynda jaqsy kórinýge, sóıtip óz pozıııalaryn nyǵaıtýdy kózdeıtindigi anyq.
Uly dalanyń qaǵandary keminde jylyna bir nemese eki márte quryltaı ótkizip, barlyq rý-taıpalardyń ókilderin qatystyryp, memlekettik máselelerdi talqylaıtyn. Ózbek hannan bastap bul úrdis joıylady. Munyń ózi kóshpeli halyqtyń handaryn qoldamaýǵa, rý-taıpa bıleri bastap jıi-jıi narazylyq otyn tutatýǵa, sóıtip, Altyn Ordanyń óz ishinen ydyraýyna ákelip soqqanǵa uqsaıdy.
«Jeke ulystar – ordalardy basqarǵan hanzadalar onyń tusynda (Ózbek hannyń) hannyń jáne han ákimshiliginiń tilalǵysh quraldary boldy. Derektemeler budan ári quryltaılardyń shaqyrylmaǵany týraly habarlaıdy. Olardyń ornyna endi hannyń janyndaǵy keńester (dıýan)
shaqyrylyp, bul keńesterge onyń jaqyn týystary, áıelderi men yqpaldy túmenbasylar qatysatyn boldy» delinedi «Altyn Ordanyń ydyraýy» atty ǵylymı eńbekte (Safarǵalıev M.G. «Altyn Ordanyń ydyraýy» kitabynan, 80 bet.). Kópeshli rý-taıpa kósemderiniń quqyqtyq shektelýi, uly quryltaıdardyń shaǵyn dıýandarǵa aınaýy el narazylyǵyn arttyryp, «Altyn Ordanyń» ydyraýyna kóp sebepterdiń biri bolǵanǵan uqsaıdy.
Búgingi mońǵol halqynda qytaı, manjýr, tıbet mádenıetiniń kontamınaııasy, ıaǵnı birkken mádenı, tildik erekshelikteri toǵysqan. Býddızm dini arqyly qytaı tıbet, manjýrǵa óz mádenı, ıdeologııalyq yqpalyn júrgizse, qytaılar tıbettikter men manjýrlyqtar arqyly mońǵoldarǵa áser etti. Al mońǵoldar býddızmniń lamaızm tarmaǵyn nasıhattap Ońtústik Sibirdi, Altaıdy, qazirgi qyrǵyz jerimen qosa Qazaqstannyń Shyǵys jáne Jetisý aımaqtaryna deıin din taratý soǵysyn júzege asyrdy. Osy tusta týystas, tamyry bir, tegi ortaq qazaqtar men jońǵarlar dinı, mádenı ózgerister saldarynan bir-birine qarsy soǵysýǵa májbúr bolǵanyn ańǵarý qıyn emes. Týra osy sııaqty arabtardyń qolshoqpary bolyp Orta Azııaǵa parsylar men soǵdylyq taıpalar keldi. Atalǵan jaıttardyń ózinen-aq keıbir elderdiń dindi saıası-ıdeologııalyq qural retinde tıimdi qoldanǵanyn baıqaımyz. Orystanýdan qashamyz dep arabtanýǵa umtylamyz. Osy eki ortada ózimizdiń tól ulttyq qundylyqtarymyz bar emes pe?
Kóne túrikterdiń kóshpeli mádenıeti, kýlttik nysandardyń óz artyqshylyqtary boldy. Qaıtys bolǵan adamnyń tas músinin jerlengen jerine taspen qashap salý, qaǵandarǵa arnap kóne túrik jazýynda joqtaý jyryn jazý joralǵysy baǵa jetpes joǵary dárejeli mádenıet edi. Islam dininiń kelýine baılanysty adam beıneli tas músinder (bádiz tastar) qulyptastarǵa aınalady. Jappaı tyıym salyndy. Osy kezge tán beti tegistelgen tas músinderi de bar. Osylaısha Uly dalada óte jaqsy damyp kele jatqan músin óneri joǵalady. Bul babalarymyzdyń bet-júzin, beınesin umyttyrýǵa baǵyttalǵan saıası qadam bolatyn.
Kóne túrikter óz dinı nanymyn nelikten ózgelerge sińirýge eshqandaı qadam jasamady? Sebebi, bul dinnen góri dúnıetanym, tabıǵat pen adam qarym-qatynasyn retteıtin, adam bolmysy men qorshaǵan ortany tanýǵa baǵyttalǵan ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan tájirıbe negizindegi ǵylym edi. Endeshe, eshkim óz ǵylymyn ózgelerge op-ońaı olja etip bere salmasy anyq. Ekinshiden, munda hrıstıan, býddızm, ıslam jáne taǵy basqa dinder tárizdi mádenı jaýlap alýdy kózdegen saıası maqsaty bolmady. Árbir halyqtyń óz dúnıetanymy, tabıǵı ortasyna oraı adaptaııalanǵan erejeleri, ózgeshe
qoǵam retinde jetken jetistikteri bar. Bireýdiki joǵary, bireýdiki tómen. Kók túrikterdiń adamgershilik, áskerı, tabıǵat zańdylyqtary baǵyttary boıynsha dalalyq ǵylym-bilimniń shyrqaý shegine jetken edi. Eń alǵash jylqyny qolǵa úıretip, temirdi ıgerip, dóńgelek pen er-toqymdy, úzeńgini oılap taýyp, jarǵaq shalbardy kıip, qashyqtyqtardy baǵyndyrýda, shapshań qozǵalýda, soǵys ónerinde kósh bastady.
Búginde tól babalarymyzdyń erligi men jasampazdyq jetistikterinen maqurym qalǵan ásire dinshilder sahabalardyń ómirin jyr ǵyp otyrady. Óz elin qorǵaǵan batyrlardy bilmeı, óziniń týǵan elin shapqan, óz babalaryna qarsy kúresken, tipti jymysqy saıasat arqyly jaýlaǵan jat tulǵalardy pir tutý, qurmet kórsetý búgingi urpaqtyń satqyndyǵy bolyp sanalýy tıis. Osy urpaq amandyǵy, azattyǵy jolynda jan qurban bolǵan erlerdiń erligin umytyp, solarǵa qasy kúresken jaýdy dáripteý ultymyz úshin ıdeologııalyq turǵydan opyq jegizetin jaıt. Shejirelerdi de arabtardan taratyp, qazaqty solardyń bir butaǵy retinde kórsetý dástúri keńinen oryn alyp otyr.
18-19 ǵasyrlarda syrttan kelgen din taratýshy mıssıoner – moldalardyń paıdakúnemdigi, olardyń tól dástúrdi súnnet (paıǵambarǵa elikteýshilik) arqyly joıýýy, oǵan kónekóz qarııalardyń qarsylyǵy j.t.b. máseleler tarıhı materıaldarda molynan ushyrasady. Zertteýshi ǵalym Sh.Toqtabaeva syrttan kelgenderge qaraǵanda óz elimizden shyqqan moldalarǵa kóbirek senim bildirilgenin jazady. Sol sebepti de, Bókeı Ordasynyń hany Jáńgir qazaqtardyń ishinen moldalar daıyndaýǵa qatty kóńil bólgen eken (Levshın, 1932, s. 55). R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty shyǵarǵan Sadýaqas Ǵylmanıdyń «Zamanymyzda bolǵan ǵulamalardyń ǵumyr tarıhtary» atty eńbeginde Máshhúr Júsiptiń moldalar týraly óleńi berilgen:
Kisi ólse jınalady qoja-molda,
Báriniń turǵandaı bop ıman qolda.
Duǵa oqyp, Quran shyǵyp, kúlisedi,
Bir paıda bar yntasy tabý jolda.
Peıilin aıta berse moldalardyń,
Biri joq boılarynda uıat-ardyń.
Oqytsa aıt pen juma ýaǵyz aıtyp,
Bolmaı ma mırasqory Paıǵambardyń.
Qaı molda Qudaı úshin Quran shyqty,
Ustaǵan jeri bar ma dindi myqty.
As iship, aqsha alǵan soń ólikterden,
Satqan bop Qudaı sózin bolar shyqty.
Aqsha almaı máıit úshin shyqsa Quran,
Haq joly sharıǵattyń osy uran.
Biri joq dinniń jolyn durys tutqan,
Bári de qaǵyp túser óńkeı qyran.
Qoja júr atasynyń atyn satyp,
Kisi ólse, qaryq oljaǵa qalar batyp.
At-aıǵyr, túıe-bıe sybaǵasy,
Bermese daýlasady bular jatyp.
Bar edi sadaqaǵa jeti oryn,
Biri joq onymenen bular onyń.
Haq jolyn bile tura burmalaǵan,
Tozaqqa ózgelerden keter buryn.
(Ǵylmanı S. Zamanymyzda bolǵan ǵulamalardyń ǵumyr tarıhtary. I tom. –Almaty: Daık-Press, 2013. – 132-133 bb.).
Jasyndaı jarq etip qazaq kógine kún bolǵan, qarańǵylyq, nadandyq ataýlymen egesip ótken Alash arystary ult bolmysy men salt-dástúrin, qundylyqtaryn baǵdar etip, batystyń damyǵan elderindeı zaıyrly, ǵylym men bilimge negizdelgen memleket qurýdy ańsady. Alashtyń aqmańdaı aqyny Maǵjannyń myna óleńine qulaq túrsek.
Qarmanbaı qarap jatyp baq kútýge,
Izdenbeı alasuryp taq kútýge.
Taǵdyrda, bir taqtaıda jazýly dep,
Ár iske kim úıretti shaq kútýge?
Sharq uryp erikke umtylǵan ushqyr jandy,
Qaınaǵan tamyrdaǵy ystyq qandy,
Tutqyn qyp kim qamady, kim sýytty?
Kim aldy qalyń qaırat, kúshti áldi?
Keshegi arystandy aıbyny zor,
Júrekti jolbarysty qaıraty mol,
Aıyryp ar-namystan, kúshten, isten,
Kim qyldy shala jansar bir qorqaq qul?
Aqylǵa, jan-júrekke kisen saldy,
Kórmeıtin kózdi qor qyp artty aldy,
Úıretip din dep quldyq, qorqaqtyqty,
Qaı qorqaý bizge mola bola qaldy?
Oılamaı qorqaq quldyń tiline erip,
Jaı jatyp táýekelge tizgin berip,
Minekeı aıyryldyń ǵoı baqtan, taqtan,
Qaıteıin, ásirese, esil erik.
Osylaı dep jyrlaǵan qazaqtyń uly aqyny Maǵjan qazaq dalasyna din taratýshy moldalardyń sumpaıy saıasatyn ashyp kórsetedi.
Dindi jeleý etip, qazaqtyń túp-tamyryn, rýhanı dińgegin shaıqaltqysy kerlgen Reseı ımperııasynyń «ýkaznoı moldalary» eldi erik-jigerinen aıyryp, quldyq qamytyn kıgizýge umtyldy. Hat tanıtyn qoja moldalar shejirelerdi ózderinen, tipti arabtan taratýǵa tyrysyp, ulttyq tarıhty joqqa shyǵara bastady.
Qazaqtyń túp atasy — batyr Túrik,
«Arabsyń» degen sózdiń túbi shirik.
«Pálenshe sahabanyń zatysyń» dep,
Aldaǵan din jamylǵan óńkeı júlik, - dep Shákárim atamyz osy «ýkaznoı moldalardy» aıtyp otyr. Bul týraly«Qazaqtardyń ata-tegin arabtan bastaý - oıdan shyǵarylǵan jalań áńgime» dep Shoqan Ýálıhanov ta jazady.
Rasynda Reseı ımperatrıasy II Ekaterına teris pıǵyldy ıslam dininiń tarmaqtaryna qoldaý kórsetý saıasatyn ustandy. Sebepteri mynada edi: birinshiden, patsha úkimeti qazaqtardy óz saıası ýysynda ustaý boldy. Ekinshiden, qazaqtardyń dástúrli dúnıetanymyn ózgertip, óz tamyrynan, túp negizinen ajyratý kózdeldi. Úshinshiden, bul sharalar at ústindegi kóshpeli qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn edáýir jumsartady dep uıǵaryldy. HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin patsha úkimetiniń qazaq dalasyna ıslam dinine baılanysty medreseler men meshitter saldyryp, qazyna esebinen dinı kitaptar bastyryp, qazaqtarǵa tegin taratýynyń maqsaty – halyqtyń aqyl-oı, sanasyn dinmen shyrmap ustap, bılep-tósteý pıǵyly jatty. Mysaly, Tatarstandaǵy ulttyq rýh qarsylyǵynyń sonshalyq kúshti bolmaýy - Qazaqstanǵa da osy nusqany alyp kelip kóshirý týraly ıdeıasyn týdyrdy. Sondyqtan, Qazaq jerin hrıstıandandyrýdan góri ıslamdandyra túsý mańyzdyraq, ári tıimdirek, ári paıdalyraq boldy. Sebebi, ıslam dini basqa dinderge qaraǵanda qazaqtarǵa barynsha jaqyn. Óz tamyryna balta shabar uǵym-túsinikterdi ańqaý el tez qabyldaı qoıatyn. Tek kózi ashyq Shoqan, Abaı, Shákárim, Máshhúr Júsip tárizdi aǵartýshylar buǵan óz taraptarynan qarsy boldy.
Ekaterına II 1785 jyly 25 qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamassyz etýdi tapsyrdy. Naqty jumys 1789 jyly Ýfa qalasynda musylman dinı basqarmasynyń ashylýynan bastaldy. Moldalar onda Ekaterına II shyǵarǵan Sibir halyqtaryn «bilip al da bıeleı ber» jarǵysyn oryndaýǵa da mashyqtandy. Bul týraly arnaıy maqala jazǵan Álıhan Bókeıhan qazaq handarynyń óz tilegi boıynsha qazaqtyń rýhanı máselesi ataýly mýftııatqa qarasyn dep tilek bildirgenin atap ótedi. «Ol kúnde Orynborskıı kraıǵa namestnık bolyp turǵan baron Iglastromnyń [Iglstrem] ornatýy boıynsha ishki Reseıdegi musylmandardyń rýhanı isterin basqarý úshin musylmandarǵa “mýftılik” berilip, Ýfa shaharynda «Dýhovnoe sobranıe» ashylyp 1-inshi mýftılikke Muhamedjan Hýseınuly degen kisi qoıyldy. Sol kúnde Bókeı han men Ýəlı han bizdiń de rýhanı isterimiz mýftıdiń qaramaǵynda bolsa eken dep aryz qylǵan» dep jazady ol (Qazaqta mýftılik máselesi. Túrik
balasy, «Qazaq», № 11, 1913 jyl. // Álıhan Bókeıhan. Kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. Astana: «Saryarqa» baspa úıi, 2009. - 418-421 b.). Onyń jazýynsha, ýkaznoı moldalardyń ústinen ahýndar qaraǵan eken.
Bir jaǵynan baılyqqa qyzyqqan moldalar baı adamdarǵa jas qyzdardyń nekesin sharıǵat arqyly zańdastaryp berip otyrdy. Baı men kedeı arasyndaǵy áleýmettik tesizdikti óz múddelerine oraı qoldanyp, el arasyna taptyq búlik saldy. Olar qazaq dalasynda Reseı úkimetine tyńshylyq ta qyzmet atqardy. Máselen, alǵashqy múftı Hýseınov Syrym Datulynyń ult-azattyq kóterilisin basýǵa tikeleı qatysqan kisi boldy.
Aq paraqtaı qazaqtyń taza balalaryn tatar moldalary búldirip jatqanyn Máshhúr Júsip te jazady. Qajylyqty eki qurlyqtyń arǵy jaǵyna aqsha shashý dep esepteıtin Máshkeń top-top bolyp «musylmandyqtyń paryzyn óteýge jınalǵan» 250-deı adamnyń aldynan shyǵyp raıynan qaıtýǵa tyrysady eken. Qajylyqqa jumsalatyn shyǵyndy jetim-jesirlerge, eldiń muqtajyna jumsaý qudaı aldynda da, el-jurty aldynda da ıgilikti is ekendigin, jolda ártúrli aýrý-syrqaýlardan kisilerdiń qaıtys bolýy qaýipin túsindirý jumystaryn júrgizipti. Shóldi jerlerde las sýlardy tutynǵan kóptegen halyq ınfekııa juqtyryp Mekkege jetpeı-aq jolda jan tapsyrady eken. Bul týraly bizge Máshhúr Júsiptiń nemeresi Qajymuqan Pazylov óz aýzynan aıtyp bergen edi. Tipti Máshhúr Júsiptiń úsitnen tatar moldalary Reseı ımperııasyna aryzdanǵan da kezi bolypty. Eger Máshhúr Júsiptiń kinási dáleldense, ólim jazasyna kesilsin degen jaýap ta kelipti. Biraq Máshekeńniń dinı bilimi de telegeı-teńiz bolǵan sebepti, ony ortaǵa alyp tergegen moldalardyń bárin sóz saıysta jeńip shyǵyp aman qalǵan eken. Tipti uly Abaıdyń ózi «Mollalar tura tursyn, hýsýsan (ásirese) bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar - fıtná ǵalym, bulardan zalaldan basqa esh nárse shyqpaıdy» (A.Qunanbaev. Shyǵarmalary. Ǵylym. 1977. «Otyz segizinshi qara sóz», 207-bet) dep «Ýkaznoı moldalardy» aıtyp otyrsa kerek.
Qazaq zııalylarynyń rýhanı jetekshisi Álıhan Bókeıhan 1906 jyly kadetter partııasynyń Ortalyq komıtetine múshe bolyp saılandy. Álıhan Bókeıhannyń «Men Kadet partııasynan nege shyqtym?» degen maqalasynda da alashtyqtardyń ustanymy aıqyndala túsedi.
1905 jyly bastalǵan qozǵalys 1917 jyly uly iske ulasyp Alash avtonomııasy qurylady. Sóıtip, búgingi Qazaqstannyń negizi, irgetasy qalana bastady. Alash zııalylarynyń biri Qoshke Kemeńgeruly óz esteliginde «Álıhannyń qazaq eline istegen tarıhı qyzmeti: ádebı til týýyna sebep boldy, ózine ergen topty dinı fanatızmge qarsy tárbıeledi. Budan baryp
tatardan irgesin aýlaq salǵan qazaq ulty týdy» dep jazady. Sol sebepti, «Alash» avtonomııasy shańyraq kótergen alǵashqy kúnnen bastap zaıyrly memleket qurýǵa qadam basty. Onyń zańnamasynda «Din isi memleket isinen aırylýy bolý. Din bitkenge teń quqyq» dep taıǵa tańba basqandaı etip jazylǵan.
Alash jetekshisi Kadet partııasynan ketýin úsh sebeppen túsindiredi. Birinshi, Kadet partııasy qazaqtyń avtonomııasyna qarsy shyqty. Ekinshiden, ataýly partııa jerdi jekemenshikke berýdi qoldaıdy. Álıhan qazaqtyń jerin jekemenshikke bersek, bashqurttar sııaqty búkil jerin kórshi orysqa satyp jiberip qarap otyrady deıdi. Al úshinshi sebep retinde Kadet partııasynyń ortalyq komıteti din memleketke qarasyn degen ustanymyna ol óz qarsylyǵyn bildiredi. Ult kósemi Álıhan muny Batys Eýropa tarıhy men tájirıbesi kórsetip otyrǵandaı, memleket gúldenip, órkendeýi úshin dinnen bólek bolýy tıis dep túsindiredi.
Keńes Nurpeıisuly Álıhannyń ustanymy týraly bizge qundy derek beredi. «Bókeıhanovtyń pikiri mynadaı bolady: ózbekter jáne basqa Orta Azııa halyqtaryna qosylýǵa bolmaıdy. Olarda konservatızm, klerıkalızm men dinı fanatızm kúshti. Olar jaqyn ýaqytta dindarlar qastyǵy men sharıattyń ezgisinen qutyla almaıdy» deıdi óz eńbeginde (K.Nurpeıisuly «Alash hám Alashorda. An Arys. 2010. 163-164-better). Ǵalymnyń ataýly tujyrymyn Alash kóseminiń myna pikirimen dáleldeı túsýge bolady: «Túrkistanmen birge avtonomııa alý - qoıny-qonshyna tas toltyryp, Ertiske súńgýmen bir esep. Sebebi: bizden qarańǵylyǵy 10 ese elden úmit ete almaımyz. Tashkent gorodskoı ýpravasynda sarttyń glasnyılary obaǵa qarsylyq kúná bolady, em keregi joq dep jasaǵan qaýlylary avtonomııa arbasyna esek pen túıe jegilip ońbaıtyndyqty kórsetedi» (Álıhan Bókeıhan. «Shyǵarmalary», Almaty, 1994, 375-bet).
«Ýkaznoı moldalar» qazaq dástúrin joıýdy maqsat tutty. Bul maqsatty olar eń áýeli analarymyzdy qoǵamnan shettetý, alastaý arqyly júzege asyrǵanyn bilinedi. Eýropalyq saıahatshylardyń jazbalary boıynsha keıingi etnografııalyq derekterinde bir kezderi án aıtyp, aıtysqa, sóz saıysqa emin-erkin túsetin erkin oıly qyz-kelinshekterdiń «qarańǵy tirshilikke» aqyryndap boıusyna bastaǵanyn ańǵaramyz. Shoqan Ýálıhanov óz kezinde «Olardy sol burynǵy erkindikte qaldyrǵanymyz durys emes pe edi? Án, jyr-dastan, kúres sııaqty búkil halyqtyń oıyn-saýyqtardyń bárinen de shettetildi. Abaqtydaǵy adam tárizdi kıiz úıdiń kıizin tesip alyp jaryq álemge syǵalap otyrady» (Valıhanov Ch. Zametkı po ıstorıı ıýjnosıbırskıh plemen / Sobr. soch. v 5 t. – T. 1. – Alma-Ata, 1961. – s. 389.) dep atap kórsetse, mundaı dástúrdegi ózgeristi G.Hoholov ta baıqaǵanyn óz eńbeginde baıandaıdy. Ol bylaı deıdi: «...jenıny, voprekı kırgızskomý (kazahskomý) obychaıý, nachınaıýt prıatatsıa ot postoronnyh mýjchın ı zakryvaıýtsıa prı vstreche s nımı» (Hoholov G. Týrgaıskaıa oblast. SPb., 1906. – s. 43).
Aıtyńyzshy, esh nárse kórmegen, bilmegen, erkin oı-pikirinen qaǵylyp, qoǵamnan alastatylǵan ana balasyn qalaı tárbıeleı alady? Qulqynyn oılaǵan dinshilder qyz balalardy tym erte turmysqa berý, jas balany shalǵa qosýdy zańdastyrý sııaqty abroısyz isterge de emin-erkin aralasty. 1914 jyly Álıhannyń «Musylmandar sıezi» atty maqalasynda qyz balalardyń taǵdyry men qazaq tili máselesi qozǵalady. «Musylman sıezi qaraǵan zakon jobasynda jazylǵan eken, rýhanı mekemelerde qaǵaz tatarsha tilmen jazylsyn dep. Bul bizdiń qazaq jurtyna yńǵaısyz ekeni kózge kórinip tur. Túrik zatty halyqta bizdiń qazaqtaı bir jerde tize qosyp qalyń otyrǵan irgeli el joq» dep buǵan Álıhan óz qarsylyǵyn bildiredi (Álıhan. Musylman sıezi. «Qazaq». Qurastyrýshylar: Ú.Sýbhanberdına, S.Dáýitov, Q.Sahov. — «Qazaq enıklopedııasy», Almaty, 1998. — 118-119 bb.). Orta Azııa musylmandary úshin qaǵaz tili tatar-túrik tili bolyp bekitiledi. Arab-parsy sózderimen mıdaı aralasyp ketken tatar tilinen qazaq tili áldeqaıda taza til. Osy kezde qazaq elinde de arab-parsy sózderimen tildiń shubarlanýy – kókeıkesti máselelerdiń qatarynan oryn alyp edi. «Jat sózder tilimizge eki jaqtan kirip jatyr. Biri – arab, parsy sózderi, moldaǵa oqyǵandar, ekinshisi – oryssha oqyǵandardyń eýropalyq sózderi» dep jazady Muhamedjan Tynyshbaıuly bul týraly. Jıynda qozǵalǵan kelesi ózekti másele qyz balanyń turmys qurý jasy bolatyn.Bórikpen urǵanda qulamasa, balıǵat jasyna jetkeni dep úkim shyǵarǵan dúmshe moldalarǵa qarsy Alash arystary qyz balanyń erte turmys qurýy densaýlyǵyna zııan ekendigin dáleldep qyzdardyń neke qurý jasyn 13-ten 16 jasqa uzartady.
Keńes úkimetine deıin shyqqan qazaqtyń úsh romany bar. Bári de qazaq qyzynyń taǵdyryna baılanysty jazylǵan. Olar: Mirjaqyp Dýlatulynyń «Baqytsyz jamaly», Spandııar Kenjınniń «Qalyń maly», Sultanmahmut Toraıǵyrulynyń «Qamar sulýy».
Álıhan Bókeıhanuly «Muǵalimder jınalysy» atty maqalasynda: «Jylyna 10 oblastan 2500 qazaq Mekkege qajylyqqa barady. Solardyń árbiri ortasha eseppen 500 som aqsha jumsaıdy. Eger sol 500 somnyń eń quryǵanda 10 somyn balalardyń bilimine jumsasa, jalpy bilimge salynǵan aqsha kólemi 25 myń som bolar edi-aý» dep jazady (Álıhan Bókeıhan. Zertteýler, maqalalar,
suhbattar. /Qurast. Sultan Han Aqquly. – Almaty: «Er Jánibek» halyqaralyq qoǵamdyq qory, 2016 j. – 21-22 bb.).
Alashtyqtar «Qazaq» gazetiniń árbir sanynda damyǵan elderdiń tarıhy men damý úrdisteri, ulttyq tarıh, ǵylym-bilim, túrli gýmanıtarlyq sala boıynsha máselelerdi kóterip otyrdy. Olar ulttyq qundylyqtar men jaratylystaný jáne gýmanıtarlyq ǵylym-bilimdi nasıhattady. Sol sebepti olardyń árqaısysy balalarǵa arnap oqýlyqtar daıyndady. Máselen, H. Dosmuhameduly – matematıka, zoologııa, M. Dýlatuly, S. Qojanuly, Á. Ermekuly, Q. Sátbaıuly – matematıka, algebra, T. Shonanuly – geografııa, tarıh, M. Jumabaıuly – pedagogıka, J. Aımaýytuly – psıhologııa, Q. Kemeńgeruly – hımııa, til, tarıh, J. Kúderiuly – til, ádebıet, mádenıet, Á. Bókeıhanuly – astronomııa, geografııa, M. Áýezuly – ádebıet, S.Sádýaqasuly – teatrtaný, A. Baıtursynuly, E. Omaruly, T. Shonauly, N. Tórequluly – til salasynan eńbekter jazdy.
Ulttyq qundylyqtar men zamanaýı ǵylym-bilimdi negizgi baǵdar etken Alash arystary áli kúnge deıin bárimizge bolashaqqa jol siltep tur.
Arman ÁÝBÁKIR,
PhD doktorant
