30 ماۋسىم كۇنى رەسەي پرەزيدەنتى مەن ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ اراسىندا وتكەن كەزدەسۋ بارىسىندا كەنەسارى حاننىڭ سۇيەگىن قايتارۋ تاقىرىبى قوزعالدى. ا.ۆ.پۋتين كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگىن قايتارۋعا كومەكتەسەتىنىن جەتكىزدى. بۇل «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ۇستانىمدى بەرىك ۇستاناتىن قازاق ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى بولعانى انىق. قازاقتىڭ باسىنا قامىت كيىلگەنىن ۇعىنعان كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى حان اۋلەتىنىڭ تاريح ساحناسىنداعى سوڭعى تۇياق سەرپۋى ەدى. كەزىندە كەنەسارى حان حالىق قولداۋىن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە الا الماسا دا، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقتىڭ قۇرمەتىن يەلەنىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك العالى قانشاما رەت حان سۇيەگىن قايتارۋ جايلى بەلسەندىلەر تاراپىنان ۇسىنىستار تاستالىپ، حاتتار جازىلىپ جاتىر. ءتىپتى، كەزىندە كارىم ءماسىموۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان شاعىندا رەسەي باسشىلارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، وسى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. ەلىمىزدە بۇل جولدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن «حان كەنەنى قايتارايىق!» قوزعالىسى، «كەنەسارى حان» قوعامدىق قورى سەكىلدى ۇيىمدار بار. سونىڭ ىشىندە «كەنەسارى حان» قورى 2009 اشىلىپ، ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىسىن توقتاتپاي كەلەدى. قور توراعاسى اباعان مۇحتارحان مامىربەكۇلىنىڭ ايتۋىنشا قوردىڭ ەڭ العاشقى جۇمىسى رەسەي پرەزيدەنتىنە حات جازىپ، كەنەسارى حاننىڭ باسىن جانە باسقا دا ۇلتىمىزعا تيەسىلى جادىگەرلەردى ەلگە قايتارۋدى تالاپ ەتۋ بولعان. ونىمەن توقتاپ قالماي ۇزدىكسىز حاتتار جازىلىپ، پەتيتسيالار ۇيىمداستىرىلعان.
«2010 جىلى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدى قولعا الىپ، 2011 جىلى كورەرمەندەرگە ۇسىندىق. الىس-جاقىن شەت ەلدەردە حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار، سولاردىڭ ءبىرىن قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىندا وتكىزدىك. 2021 جىلى ماۋسىم ايىندا رەسەي وكىمەتى قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى بابامىزدىڭ باس سۇيەگىن قايتارامىز دەگەن قۋانىشتى حابار الدىق. بۇل جاڭالىق جالعىز بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنا قۋانىشتى حابار بولدى دەپ ەسەپتەيمىن!» - دەدى ءوز سوزىندە اباعان مۇحتارحان مىرزا.
الايدا كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى قايدا؟ ونىڭ رەسەيدە ەكەنىن اتاقتى تاريحشى، عالىم ءا.مارعۇلان راستاعان بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنا دەيىن سانكت پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ەرميتاجدا تۇرعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن ەكەن. الايدا 1987 جىلعا دەيىن باس سۇيەك كۋنستكامەرا مۋزەيىندە ساقتالىپ، كەيىننەن باس سۇيەكپەن قوسا كەنەسارى حانعا تيەسىلى 2 قىلىش، قۇران كىتاپ، حان اسكەرىنىڭ بىرنەشە تۋى جانە 300-گە جۋىق تاريحي جادىگەر مۋزەيدەن كگب-ءنىڭ قۇپيا «عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا» بەرىلگەن دەگەن دە دەرەك بار. بۇل جايلى وسى ينستيتۋتتا 20 جىل ديرەكتور قىزمەتىن اتقارعان ليديا احۋندوۆا حابارلاعان. ورتالىق 1991 جىلى جابىلعان سوڭ، تاريحي جادىگەرلەر رەسەيدىڭ گوحرانىنا تاپسىرىلۋى مۇمكىن. الايدا، ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. باس سۇيەكتى جانە وزگە دە جادىگەرلەردى ىزدەۋ جانە ناقتىلاۋ ۇلكەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىنى انىق. دەگەنمەن جازۋشى سەرگەي ماركوۆتىڭ شامامەن 1940 جىلدارعا تيەسىلى جازبالارىنا قاراساق حان سۇيەگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. بۇل قۇجات 2014 جىلى ومبى قالاسىنىڭ مۇراعاتىنان تابىلعان. قۇجاتتا بىرنەشە ماڭىزدى مالىمەتتەرمەن قاتار «سۇلتان كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ۋاقىت وتە سارعايعان، ماڭداي تۇسىندا پاتشالىقتىڭ ءمورى باسىلعان باس سۇيەگى ساقتالعان» دەگەن سيپاتتاماسى قوسا جازىلعان ەكەن. ياعني 1940 جىلدارعا دەيىن باس سۇيەكتىڭ ومبىدا ساقتالعانى انىق. 1987 جىلدان كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز بولىپ وتىر.
ءدال وسى سەكىلدى باستامالار ارقاسىندا 2016 جىلى 6 قازاندا كەيكى باتىردىڭ باسى ەلىمىزگە قايتارىلدى. پروفەسسور، ەتنوگراف نۇرسان ءالىمباي باس سۇيەكتى رەسەيدە قابىلداپ الىپ، ەلىمىزگە جەتكىزدى. تورعاي دالاسىندا، امانگەلدى اۋدانىندا باتىردىڭ باس سۇيەگى ارۋلاپ جەرلەنگەن بولاتىن.
قازاقستاننان جان-جاققا تارالىپ كەتكەن جادىگەرلەردىڭ ناقتى سانىن ەشكىم ايتىپ بەرە الماي وتىر، تەك قانا ۇلى پەتر اتىنداعى مۋزەيدىڭ وزىندە قازاق سالت-داستۇرىنە قاتىستى 1000-عا جۋىق ەكسپونات ساقتاۋلى كورىنەدى. رەسەي، قىتاي، موڭعوليا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، شۆەيتساريا، ءۇندىستان، اقش جانە ت.ب. ەلدەردىڭ مۋزەيلەرىندە قازاق حالقىنا تيەسىلى ارتەفاكتتار مەن قۇندى قولجازبالار ساقتالۋدا. مىسالى، فرانتسياداعى لۋۆر مۋزەيى مەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجدا قوجا احمەت يااسساۋي كەسەنەسىنە تيەسىلى شامشىراقتار، ءۇندىستاندا تاۋكە حانعا ءابدىراحىم حاننىڭ جازعان حاتى، رەسەيدە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازعى-قىسقى شاپاندارى ساقتالۋدا. بۇلاردى قايتارۋ، ارينە، ۇلكەن ەڭبەك پەن ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. 2000 جىلداردىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان تاريحىنا قاتىستى ىزدەۋ جۇمىستارى جاسالعان بولاتىن. سونىڭ ىشىندە جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن ەلدەرگە ارنايى ەكسپەديتسيالار جاسالىپ، قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى 5000-عا جۋىق قولجازبالاردىڭ كوشىرمەلەرى اكەلىندى. ءبىر عانا قىتاي ەلىنەن قازاق ەلىنە قاتىستى ءۇش جارىم مىڭعا جۋىق دەرەك تابىلعان ەكەن. ال جۇزدەگەن دەرەكتەر ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ كىتاپحانالارىنان تابىلدى. قولجازبالار ىشىندە پارسى تىلىندەگى «ۋلۋس-ي-اربا-ي-چينگيزي»، «سيلسي-اس سيلاتين» سەكىلدى تۇركى عالىمدارىنىڭ شىعارمالارى بار. فرانتسيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنان «تاريح-ي تۋركەستان» كىتابىنا قول جەتكىزدىك. فلورەنتسيا كىتاپحاناسىنان «اسرار-نامەنگ» كىتابىننىڭ كوشىرمەسىن يەمدەندىك. ال 2008 جىلى التاي تاۋلارىنان تابىلعان شامامەن 1500 جىلدىق دومبىرانى 2017 جىلى موڭعوليادان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى ەلىمىزگە اكەلگەن بولاتىن.
قازاق حالقى ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كەنەسارى سۇيەگىن قايتارۋ باستى ماقساتقا اينالىپ وتىر. «كەنەسارى حاننىڭ باسىن ارۋلاپ قويعان كۇنى قازاقتىڭ رۋحى ارتادى» دەگەن قاۋەسەت تە ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. ارۋاقتى ريزا ەتۋ، قايتىس بولعان ادامنىڭ تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋ قازاق ۇعىمىندا ماڭىزدى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ «قايتارامىز» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە ءار قازاقتىڭ قۋانعانى ءسوزسىز. الدا كەلە جاتقان 2022 جىلى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ تۋعانىنا 220 جىل تولادى ەكەن. ايتۋلى جىلى ءساتتى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، كەنەسارى حاننىڭ سۇيەگىن ەلگە جەتكىزىپ، ارۋلاپ جەر قوينىنا تاپسىرامىز دەگەن سەنىمدەمىز.
ءابلازىموۆا مارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
