قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ اتاسى

5473
Adyrna.kz Telegram

 

حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى، وتانسۇيگىشتىگى مەن بيىك ماقساتتارى – بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلكەن ونەگە. اسىرەسە، الاش زيالىلارى قازاق رۋحاني الەمىنە، مادەنيەتىنە، عىلىم-بىلىمىنە وشپەستەي مۇرا قالدىردى. الاش تاقىرىبىن تەرەڭ، كەشەندى قاراستىرعاندا ءا.بوكەيحاننىڭ باستاۋىمەن ا. بايتۇرسىنۇلى («ءتىل قۇرال»، «ادەبيەت تانىتقىش»), م. دۋلاتۇلى («تەرمە»، «ەسەپ قۇرالى»), ق. ءساتباي («الگەبرا»), ق. كەمەڭگەرۇلى («حيميا»، «وقۋ قۇرالى»), س. سادۋاقاسۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، ە. ومارۇلى جانە ت.ب. زيالى قاۋىم ەڭبەكتەرى ۇلتىمىزدى مادەني دامۋدىڭ بەلگىلى ساتىسىنا كوتەرگەندىگىن ايتامىز. الاش زيالىلارى قاراڭعى قازاق كوگىنە كۇن بولا ءبىلدى. سەبەبى، قوعامدىق عىلىمدار (ا. بايتۇرسىنۇلى، ج. ايماۋىتۇلى، ت.ب.) سالاسىنىڭ دا، جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى عىلىم سالاسىنىڭ دا (ق. ءساتباي «الگەبرا»، ق. كەمەڭگەرۇلى «حيميا») نەگىزىن سالۋشىلار الاش زيالىلارى بولدى. سولاردىڭ ىشىندە بۇگىنگى ءبىزدىڭ باسا نازار اۋدارىپ ايتپاعىمىز، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ العاشقى بەتىندە باس ارىپپەن ماڭگى جازىلاتىن ۇلى عالىم، دارىندى ادەبيەت تەورەتيگى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» بولماق.

حح عاسىردىڭ باسىندا جان-جاقتى ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق قاۋىمىنا ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» ۇلكەن جاڭالىق بولدى. «ادەبيەت تانىتقىش» قازىرگى كۇننىڭ وزىندە دە ءمانىن جوعالتپاعان قۇندى عىلىمي ەڭبەك بولىپ تابىلادى. ول سول كەزەڭدەگى اقىنداردىڭ ولەڭدى دۇرىس، تالاپقا ساي جازۋعا باعىت-باعدار بەرۋشى ادەبي-تەوريالىق وقۋ قۇرالى بولدى دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار.

"... ايگىلى ريم اقىنى كۆينت گوراتسي فلاككتىڭ (ب.ە.ب. 65-8) «پوەزيا عىلىمى» دەگەن تەوريالىق پوەماسى العاشقى نۇسقاسىندا «پيزوندارعا حات» دەپ اتالعان-دى. پيزون دەگەن اقسۇيەكتىڭ ەكى ۇلى بولعان، ۇلكەنى دارىنسىزداۋ دراماتۋرگ ەكەن. گوراتسي «پوەزيا عىلىمىندا» سولارعا ايتقان اقىل تۇرىندە ءوزىنىڭ ءبۇتىن ءبىر ەستەتيكالىق جۇيەسىن سارالاپ ۇسىنادى [3, 58]",- دەلىنەدى «ءسوز ونەرىندە». سوناۋ كۆينت زامانىندا ونەردىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وزىنشە اقىنمىن دەپ جۇرگەن اقىنسىماقتاردىڭ ولەڭدەرىن، درامالارىن مويىنداماي پوەزيانىڭ جازىلۋ ەرەجەلەرىن، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا تەورياسىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى كەزەڭدە ريمدە جازعان. سول سياقتى قازاق جەرىندە حح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن ا. بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» كىتابىنىڭ دا وزىندىك جازىلۋ سەبەبى بولدى دەپ وي تۇيۋىمىزگە ابدەن بولادى.

حح عاسىردىڭ باسى قازاق مادەنيەتى مەن رۋحاني الەمى ءۇشىن شىن مانىندە «ويانۋ ءداۋىرى» بولدى. ارينە، ۇلتىمىزدىڭ «ويانۋ ءداۋىرىنىڭ» باستاۋىندا «ايقاپ»، «سەركە»، «قازاق» گازەتتەرىمەن قاتار، ۇلتىن «ماسا»

بولىپ شاققان ا. بايتۇرسىنۇلى، كۇللى قازاق الەمىنە «ويان، قازاق» دەپ جار سالعان م. دۋلاتۇلى، «قازاقتار (كيرگيزي)» سەكىلدى تانىمى مول عىلىمي-مونوگرافيالىق ەڭبەك جازعان ءا. بوكەيحان سەكىلدى ەلىن، جەرىن، ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيگەن الاش زيالىلارى تۇردى.

ءدال وسى كەزەڭدە اباي مەن احمەتكە، شاكارىم سەكىلدى عۇلاما اقىندارعا ەلىكتەگەن ولەڭدەرى پوەزيانىڭ بيىك تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە المايتىن ەلىكتەگىش اقىنسىماقتار كوبەيىپ كەتتى. بۇل – ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق جازبا ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن قاتەر ەدى. ەۆروپا مادەنيەتىنەن حابارى بار، ورىس ادەبيەتى مەن ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ا. بايتۇرسىنۇلى سول كەلەڭسىزدىكتەردى ءوز كوزىمەن كوردى، وزگە ادەبيەتپەن سالىستىردى، كوڭىلىنە توقىدى دا، شولدەپ تۇرعان قازاق جۇرتىنا، ادەبيەتتانۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى بولىپ تابىلاتىن ەڭبەك جازۋعا كىرىستى. ول قازاق جەرىندە تۋىپ، قازاق جىرىمەن سۋسىنداعان قازاق جازۋشىلارىنان ەرتەڭگى كۇنى ەۆروپا ادەبيەتىمەن تەڭ دارەجەدە بولاتىنداي ونەر تۋىندالارىن كۇتتى. سول ءۇشىن دە ا. بايتۇرسىنۇلى قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزى بولعان ادەبيەت تانىتقىش ەڭبەگىن جازدى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى، 1926 جىلى تاشكەنت قالاسىندا باسىلىپ شىققان بۇل «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىندە العاش رەت قازاق ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق، مەتودولوگيالىق ماسەلەلەرىن نەگىزدەپ بەردى. ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى باستى ۇعىمدار مەن تەرميندەر جۇيەسىن جاسادى.

كەز-كەلگەن ادەبيەت تەورەتيگى ءوزىنىڭ تەوريالىق ەڭبەگىن باستاماس بۇرىن، اريستوتەلدىڭ (ب.ز.د. 384-322جج) گرەك ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كلاسسيكالىق داۋىرىنەن قالعان بىردەن-ءبىر جۇيەلى بايىپتالعان، فيلوسوفيالىق-ەستەتيكالىق تراكتاتى «پوەتيكانى» ءبىر وقىپ شىعارى انىق. كوپ تەورەتيكتەردىڭ ويلارى اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسىمەن» پىكىرلەس بولاتىنى دا سوندىقتان. ال، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا تۋىپ وسكەن ا. بايتۇرسىنۇلى «پوەتيكامەن» تانىس بولعان-بولماعانى بەلگىسىز، بىراق تا پىكىرى كوپ جاعدايدا دالمە-ءدال كەلەتىنى انىق. سوندىقتان دا ءبىز، ا. بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگى «ادەبيەت تانىتقىشىن» جازۋ ءۇشىن اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسىن» وزىنە باعدارشام رەتىندە قابىلدادى،- دەپ ويلايمىز.

«اقىن» دەگەن سۇراققا اريستوتەل بىلايشا جاۋاپ بەرەدى: "... زاداچا پوەتا – گوۆوريت نە و توم، چتو بىلو، ا و توم، چتو موگلو بىت... يبو يستوريك ي پوەت رازليچايۋتسيا نە تەم، چتو ودين پيشەت ستيحامي، ا درۋگوي پروزويۋ، نەت، رازليچايۋتسيا وني تەم، چتو ودين گوۆوريت و توم، چتو بىلو، ا درۋگوي – و توم، چتو موگلو بىت" [4, 655]. ال، ا. بايتۇرسىنۇلى: "قارا ءسوز كوبىنەسە عالىمداردىڭ، شەشەندەردىڭ ءسوزى بولاتىندىعى قارا ءسوز تۇرلەرىنەن انىق كورىنەدى. دارىندى ءسوز ولاي ەمەس، اقىنداردىڭ، ارقالىلاردىڭ ءسوزى بولادى. اقىندار عالىمدار سياقتى بولعان ۋاقيعانى ياكي نارسەنى بولعان كۇيىندە، تۇرعان قالپىندا بۇلجىتپاستان ايتىپ، دۇرىس ماعلۇمات بەرىپ، قاقيقاتتاۋعا تىرىسپايدى. تۇرعان نارسە تۇرعان كۇيىندە، بولعان ۋاقيعا بولعان كۇيىندە اقىنعا وتە ۇيرەنشىكتى، جاي قالىپتى جابايى كورىنەدى. ونىڭ ءبارىن اقىندار ءوز كوڭىلىنشە ءتۇيىپ، ءوز ويىنشا جورىپ، ءوز ۇيعارۋىنشا سۋرەتتەپ كورسەتەدى. سول ءوزى ۇيعارعان تۇرىندەگى عالامدى سوزبەن كورسەتۋگە بار ونەرىن، شەبەرلىگىن جۇمسايدى. ءسويتىپ شىعارعان ءسوزى كوركەم ءسوزدى شىعارما بولادى. ونى شىعارۋعا جۇمسايتىن ونەردىڭ اتى اقىندىق بولادى" [1, 102]، - دەيدى «ادەبيەت تانىتقىشىندا». بۇل جەردەگى عالىم دەپ وتىرعانى اريستوتەلدەگى تاريحشى. ز. قابدولوۆ «ءسوز

ونەرىندە»، اقىنعا ءتان ەرەكشەلىكتەر دەگەندە: "باقىلاۋ. باقىلاپ بىلگەن، سەزگەن شىندىقتى كەڭ ورىسكە شىعاراتىن قاناتتى تۆورچەستۆولىق قيال-تالانتتىق سەرىگى" [3, 13]،- دەپ، سونىمەن قوسا اقىنعا ءتان قاسيەت دەپ ينتۋيتسيانى ايتادى. دەمەك، اريستوتەل مەن ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ ايتىپ وتىرعانى ءبىر نارسە. اقىن ءوزىنىڭ قيالىمەن، نازىك سەزىمىمەن سەزىنەدى، تۇيسىگىمەن تۇسىنەدى دە، بولاشاقتى باسقاشا تۇرعىدا كورەدى، ارماندايدى. اقىن ارقالى بولادى دەگەنى سول، «مەن مۇنى ءوزىم ايتپادىم، مەنىڭ اۋزىما قۇداي سالدى» دەيتىن اقىندار دا كوپ.

ونەر-ءبىلىم بار جۇرتتار،

تاستان ساراي سالعىزدى;

ايشىلىق الىس جەرلەردەن

كوزىڭدى اشىپ جۇمعانشا،

جىلدام حابار العىزدى،- دەپ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا ى. التىنسارىنىڭ (ى.التىنسارين) جىرلاعانى دا انشەيىن دۇنيە ەمەس.

عىلىمي جانە تەوريالىق تۇرعىدان كەلگەندە «ادەبيەت تانىتقىشتى» اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسىمەن» نەگىزدەس ەڭبەك دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. سول سەبەپتى دە بولار، ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىن» وزدەرىنە عىلىمي تىرەك ەتىپ، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا قازاق عالىمدارى ءتۇرلى ەڭبەكتەر جازىپ شىققاندىعى بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، كەز-كەلگەن قازاق فيلولوگياسىندا ءبىلىم الۋشى ستۋدەنتتەرىڭ جاتا-جاستانا وقيتىن ز.قابدولوۆتىڭ «ءسوز ونەرى» كىتابى. «ءسوز ونەرى» – «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» نەگىزىندە جازىلعان، بىراق عىلىمي تۇرعىدان جان-جاقتى تولىقتىرىلعان تەوريالىق ەڭبەك. ەكى ەڭبەكتىڭ دە ءتۇپ نەگىزىندە اريستوتەلدىڭ «پوەتيكاسى» تۇر. سوندىقتان دا، بۇل ەكى ەڭبەكتىڭ سىرت كوزگە قاتتى ۇقساس بولىپ كورىنۋى – زاڭدى قۇبىلىس.

ز. قابدولوۆ «ءسوز ونەرى تۋرالى ءسوز» دەگەن العاشقى تاراۋىندا ا. بايتۇرسىنوۆشا «ونەر دەگەن نە؟»، «ونەردىڭ تۇرلەرى قانداي؟» دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە جاۋاپ ىزدەيدى: "ونەردىڭ ءتۇرى كوپ ەمەس پە: بەينەلەۋ ونەرى (جيۆوپيس), ءمۇسىن ونەرى (سكۋلپتۋرا), ساۋلەت ونەرى (ارحيتەكتۋرا) ت.ب. ال ادەبيەت قانداي ونەر؟ ادەبيەت – ءسوز ونەرى" [3, 9-10]، - دەيدى دە، "... انا تىلىمىزدەگى ادەبيەت دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى اراپشا اتاۋدان شىققانىن – ءسوز، اسىل ءسوز دەگەن ماعىناسى بار... ەندەشە، «ءتىل – ادەبيەتتىڭ باس مۇشەسى»، «ءسوز – شىعارمانىڭ نەگىزگى ماتەريالى» ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق" [3, 200]،- دەپ، ادەبيەتتىڭ نەگىزگى مۇشەسى – ءسوز ەكەنىنە جاۋاپ بەرەدى. ءبىر قىزىعى، ا. بايتۇرسىنۇلى دا ەڭ اۋەلى ونەردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپ: "كورنەك ونەرى بەس تاراۋ بولادى. ءبىرىنشى – ساۋلەت ونەرى (ەۆروپاشا – ارحيتەكتۋرا), ەكىنشى – سىمبات ونەرى (ەۆروپاشا – سكۋلپتۋرا), ءۇشىنشى – كەسكىن ونەرى (ورىسشا – جيۆوپيس), ءتورتىنشى – اۋەز ونەرى (ەۆروپاشا – مۋزىكا), بەسىنشى – ءسوز ونەرى (ەۆروپاشا – ليتەراتۋرا)" [1, 7]،- دەيدى دە، ء"سوز ونەرىنە جۇمسالاتىن زات – ءسوز. ءسوز شۋماعى ءتىل دەپ اتالادى. ءسوز ونەرىنە جۇمسالاتىن ءسوز شۋماعى دا ءتىل يا لۇعات دەپ اتالادى" [1, 11]،- دەپ ول دا ادەبيەتتىڭ نەگىزى – ءسوز دەگەنگە توقتالادى.

ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىل ءبىلىمى تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، تەرمين جاساۋدىڭ بارلىق پارامەترلەرىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن. «ادەبيەت تانىتقىشى» تۇنىپ تۇرعان جاڭا تەرمين سوزدەر. باسا كوڭىل اۋداراتىن نارسە،

كەيبىر تەرميندەردىڭ بۇگىندە كەزدەسپەيتىندىگى نەمەسە وزگەشە تۇلعادا كەلەتىندىگى. بۇل سۇراققا ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ YI تومدىق جيناعىنىڭ التىنشى تومىندا اكادەميك ر. سىزدىق «احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە تەرمينولوگيا ماسەلەلەرى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: "... مۇنىڭ سەبەبىن احاڭ جاساعان تەرميندەردىڭ اقاۋلىعىنان ەمەس، وزگە فاكتورلاردان ىزدەۋ كەرەك. ول فاكتورلاردىڭ ءبىرى – كەيبىر كاتەگوريالىق جىكتەۋلەردىڭ احاڭدا باسقاشالاۋ بولىپ، بۇل كۇندە ىقشامدالىپ نە تولىقتىرىلىپ سارالانا تۇسكەندىگىندە" [2, 214]،- دەيدى. سونىمەن قاتار، بۇل ەڭبەك ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاقتىڭ تۇسىنىگىنە ساي ەتىپ، تەرميندەرگە قازاقشا اتاۋ بەرگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىڭ ىشىندە تروپتارعا (قۇبىلتۋ) توقتالىپ وتسەك.

قۇبىلتۋدى (ز.ق) ا. بايتۇرسىنۇلى ءتىل كورنەكىلىگى دەپ الادى. سول تروپتاردى جازعاندا ز. قابدولوۆ ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاساعان تەرمين-اتاۋلارىمەن كەلىسە وتىرىپ انىقتاما بەرەدى.

ز. قابدولوۆ "...جانسىز تابيعات قۇبىلىسى كادىمگى ءتىرى كىسىنىڭ قىلىعىمەن اۋىستىرىلا سۋرەتتەلسە، قۇبىلتۋدىڭ مۇنداي ءتۇرى – كەيىپتەۋ... ابايدىڭ لەرمونتوۆتان اۋدارعان «تەرەكتىڭ سىيى» دەگەن ولەڭىندەگى بەينەلەۋ ءتاسىلى – ءتۇپ-تۇگەل كەيىپتەۋ" [3, 232]،- دەسە، ا. بايتۇرسىنۇلى: "جانسىز نارسەنى جاندى نارسەنىڭ كۇيىنە ءتۇسىرىپ ايتۋ" [1, 30]،- دەپ ول دا ابايدىڭ لەرمونتوۆتان اۋدارعان «تەرەكتىڭ سىيى» ولەڭىن مىسالعا الادى. بۇل، ز. قابدولوۆتىڭ ا. بايتۇرسىنۇلى پىكىرىمەن كەلىسكەندىگى. كەلەسى تروپ – الماستىرۋ. ز. قابدولوۆ: "الماستىرۋ، ياكي مەتونيميا – ءوزارا شەكتەس زاتتار مەن سەبەپتەس قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىستى ۇعىمدار مەن شارتتى سوزدەردىڭ ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرىن قولدانۋ" [3, 236]، - دەسە، ا. بايتۇرسىنۇلى: "... اراسىندا جاقىندىعى بار ەكى نارسەنىڭ اتىن اۋىستىرىپ، ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرىن ايتۋ" [1, 29]،- دەگەن. بۇل دا ەكەۋىنىڭ پىكىرلەس بولعاندىعى. كەلەسى تروپتار گيپەربولا مەن ليتوتا. ا. بايتۇرسىنۇلى: ء"بىر نارسەنى وتە اسىرىپ، يا وتە كەمىتىپ ايتۋ – اسىرەلەۋ بولادى" [1, 35]،- دەپ ەكى تروپتى بىرەۋ ەتىپ جيناقتاسا، ز. قابدولوۆ: "تروپتىڭ ءبىر ءتۇرى – ۇلعايتۋ، ياكي گيپەربولا (گر. hyperbole ۇلكەيتىلگەن، قوماقتى); تاعى ءبىر ءتۇرى – كىشىرەيتۋ، ياكي ليتوتا (گر. litotes – قاراپايىم، قوراش)" [3, 239]، - دەپ ەكەۋىن ەكى بولەك قاراستىرادى. بۇدان ءبىز اسا ءبىر وزگەشەلىكتىڭ جوق ەكەنىن كورۋىمىزگە بولادى. كەلەسى تروپ – سينەكدوحا. ز. قابدولوۆ: "مەگزەۋ (سينەكدوحا) – الماستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى – ءبۇتىننىڭ ورنىنا بولشەكتى نەمەسە كەرىسىنشە، جالپىنىڭ ورنىنا جالقىنى نەمەسە كەرىسىنشە قولدانۋ" [3, 237]،- دەسە، ا. بايتۇرسىنۇلى مەزگەۋ دەپ اتايدى دا: "...ءبىر ۇعىم ورنىنا ەكىنشى ۇعىم ايتىلۋى" [1, 37]،- دەپ تۇسىندىرەدى. ءجاي اتاۋىندا ءسال-ءپال وزگەشەلىك بولعانىمەن، بۇنى دا پىكىرلەس دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. كەلەسى تروپ – مەتافورا. ز. قابدولوۆ: "... اۋىستىرۋ، ياكي مەتافورا – ءسوز ءمانىن وڭدەندىرە وزگەرتىپ ايتۋ، سۋرەتتەلىپ وتىرعان زاتتى نە قۇبىلىستى ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن، اجارلاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ولاردى وزدەرىنە ۇقساس وزگە زاتقا نە قۇبىلىسقا بالاۋ" [3, 230]،- دەسە، ا. بايتۇرسىنۇلى: "كورىكتەۋ – ءبىر نارسەنى كوپتەن ايىرىپ، كوزگە كوبىرەك تۇسەرلىك ەتىپ ايتقىمىز كەلگەندە ول نارسەنىڭ اتىنا ايقىن كورسەتكەندەي ءسوز قوسىپ ايتامىز",- دەيدى. مۇندا دا بۇل پىكىردى ز. قابدولوۆ ا. بايتۇرسىنۇلىنان العان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ال،

ەندى كەيبىر جەرلەرىندە وزگەشەلىكتەر دە كەزدەسەدى. مىسالى ز. قابدولوۆ اللەگوريا (پەرنەلەۋ) مەن سيمۆولدى (استارلاۋ) ەكى ۇعىم دەپ قاراستىرسا، ا. بايتۇرسىنۇلى ەكەۋىن ءبىر ۇعىم ياعني، بەرنەلەۋ دەپ قاراستىرادى. ز. قابدولوۆ: "... استارلاۋ، ياكي سيمۆول – ءبىر نارسەنى نە قۇبىلىستى تۋرا سۋرەتتەمەي، بۇلارعا ۇقساس باسقا ءبىر نارسەگە، نە قۇبىلىسقا قۇپيا تەلىپ، جاسىرا جارىستىرىپ، بۇكپەلەي بەينەلەۋ، ويدى دا اشىق ايتپاي، تارتىمدى تۇسپالمەن ءتۇسىندىرۋ" [3, 235]،- دەپ ق. امانجولوۆتىڭ:

قاباعىن ءتۇيىپ قۇز تاس تۇر،

توڭىرەگىنە پارىق ساپ، - دەگەن ولەڭىن كەلتىرەدى. ال، "پەرنەلەۋ، ياكي اللەگوريا – مۇندا اشەيىن ۇعىم قالپىندا تۇرعان دەرەكسىز نارسەلەر كادىمگىدەي كوزگە كورىنەر دەرەكتى نارسەگە اۋىستىرىلادى" [3, 234]،- دەپ ا. توقماعامبەتوۆتىڭ:

- ەي، قوراز، شاقىراسىڭ ەرتە-كەش جوق،-

دەگەندە قوراز ايتتى:

سەندە دە ەس جوق، - دەگەن ولەڭىن مىسالعا كەلتىرەدى. ياعني، سيمۆول – زاتقا جان ءبىتىرۋ نەمەسە دەرەكسىزدى دەرەكتىگە اينالدىرۋ، اللەگوريا – جان-جانۋاردى سويلەتۋ دەپ ۇققانىمىز دۇرىس. ال، ا. بايتۇرسىنۇلى: ء"بىر نارسەنىڭ، كوبىنە ادامنىڭ مىنەزىن، قۇلقىن، عامالىن ەكىنشى نارسەنىڭ مىسالىندا كورسەتىپ ايتۋ – بەرنەلەۋ بولادى. بەينەلەۋ ۇلعايعاندا بەرنەلەۋگە اينالىپ كەتەدى" [1, 31]، - دەپ مىناداي مىسالدار كەلتىرەدى:

ادامدىق ديقانشىسى قىرعا شىقتىم،

كوگى جوق، كوگالى جوق قۇرعا شىقتىم،- دەپ ءبىرىنشى مىسالىن جانە ى. التىنسارىنىڭ (ى. التىنسارين) «ءيتتىڭ دوستىعى» دەگەن مىسال ولەڭىن، ونداعى ەكى ءيتتىڭ سوزدەرىن كەلتىرەدى. ال، ز. قابدولوۆتا مۇنىڭ ءبىرىنشىسى سيمۆول بولسا، ەكىنشىسى اللەگوريا (جان-جانۋاردى سويلەتۋ) بولعان. ارينە، بۇل جەردە اسا ۇلكەن ايىرماشىلىق جوق دەپ تە ايتۋىمىزعا بولادى. وسى جەردە سيمۆول كەيدە ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەينەلەۋىنە دە ۇقساپ كەتەدى: ء"بىر نارسەدە بولمايتىن كۇيدى، ەكىنشى نارسەدە بولاتىن كۇيدى كورسەتەتىن سوزبەن ايتۋ بەينەلەۋ بولادى" [1, 27] ،- دەيدى دە،

بيدايلار باسى تولىق ءيىلىپ تۇر،

ءدان بەرگەن قوجاسىنا سىيىنىپ تۇر، - دەپ «قىرىق مىسالدى» مىسالعا كەلتىرەدى.

ا. بايتۇرسىنۇلى تەك قانا تروپتاردى جاساپ، ولارعا عانا اتاۋ بەرگەن جوق، ول قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونى، «ادەبيەت تانىتقىشى» ارقىلى بارلىعىمىز دا بىلەمىز. ءبىز جوعارىداعى ز.قابدولوۆتىڭ «ءسوز ونەرىنىڭ» ءبىر تاراۋىن ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىمەن» سالىستىرىپ وتتىك. ز. قابدولوۆ ءوز زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازۋدا «ادەبيەت تانىتقىشتى» وزىنە جول كورسەتەتىن باعدارشام رەتىندە پايدالانعانىن دا ءبىلىپ تۇسىندىك. ارينە، ىشىندە تولىقتىرۋلار ارقىلى كەلگەن وزگەشەلىكتەر دە مول. سەبەبى، «ادەبيەت تانىتقىشتى» ا. بايتۇرسىنۇلى قازاقتىڭ عىلىمى دامىماعان حح عاسىردىڭ باسىندا جازىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالسا، ز. قابدولوۆ «ءسوز ونەرىن» حح عاسىردىڭ سوڭىندا جازىپ، ا. بايتۇرسىنۇلى سالعان قازاق ادەبيەتى تەورياسىنا ءبىرشاما تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، قازاق ادەبيەتى تەورياسىنا وزىندىك ۇلكەن ۇلەسىن قوستى. بۇل – انىق دۇنيە.

دەسەك تە قازاق ادەبيەتى تەورياسىن زەرتتەگەن عالىمدار ە. ىسمايىلوۆتىڭ، ق. جۇماليەۆتىڭ، ر. نۇرعاليدىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ سالىستىرا كەلە، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگى دەگەن توقتامعا كەلەمىز. يا، حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە جازىلعان ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. بۇل – اقيقات!


پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. بايتۇرسىنۇلى ا. ادەبيەت تانىتقىش. زەرتتەۋ مەن ولەڭدەر. – الماتى: «اتامۇرا»، 2003. – 208بەت.

2. بايتۇرسىنۇلى احمەت. التى تومدىق شىعارمالار جيناعى. ماقالالار، حاتتار، ا.بايتۇرسىنۇلى تۋرالى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار. – الماتى: «ەل شەجىرە»، 2013, ت.YI. – 384ب.

3. قابدولوۆ ز. ءسوز ونەرى. – الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى، 1976, – 373 بەت.

4. ا.ي.دوۆاتۋر، ف.ح.كەسسيدي. اريستوتەل. سوچينەنيا. پوەتيكا. – موسكۆا: يزداتەلستۆو «مىسل»، 1984, – 830س.

5. قامزابەكۇلى د. الاش ارقاۋى (زەرتتەۋ ماقالالار). – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى، – 2017. – 408 بەت.

6. قايىربەك ك. الاش ءبىلىمپازدارىنىڭ ۇلتتىق وقۋلىق دايارلاۋداعى ۇستانىمى. «الاش اۆتونومياسى – ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى» اتتى الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي–تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ماتەريالدارىنىڭ جيناعى. – تۇركىستان، 2017. – 190 ب.7. ىسىماقوۆا ا.س.احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى»جانە بۇگىنگ ىادەبيەتتانۋ. «احمەت بايتۇرسىنۇلى» رەسپۋبليكالىق ءى عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. 2006 جىل، 30-31 ناۋرىز.استانا: ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ باسپاسى، 2006. 354 بەت.


اسەم وسكەن،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،

فيلولوگيا فاكۋلتەتى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى، 1-كۋرس ماگيسترانتى

پىكىرلەر