ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى ارايلاپ اتقاننان باستاپ، بولاشاق جاستارىمىزعا ۇلتتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن تەرەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ جاتقان جوعارعى وقۋ ورىندارىمىز بارشىلىق. سول وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، قازاقتىڭ قارى شاڭىراعى سانالاتىن – قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى. رەسپۋبليكامىزداعى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى، World University Ranking بەدەلدى رەيتينگتىك اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتىمىز 236 ورىننان كورىنىپ، الەمنىڭ 50 ۇزدىك جوو قاتارىنا ەندى. ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە توقتالار بولساق، ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە اتسالىسۋدا. ونىڭ دالەلى رەتىندە، «الاش» قوزعالىسىنا 100 جىل تولۋىنا ارنالعان «ۇلت ليدەرى – ءاليحان بوكەيحانوۆ» اتتى ءىس-شارانىڭ جاقسى دەڭگەيدە ءوتۋى. قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان ۇلت زيالىلارىنا ارنالعان ءىس-شاراعا جالپىلاما توقتالسام:
جالپى، حح عاسىر «قازاق» دەگەن اتتى ارقالاعان ۇلت ءۇشىن قانداي اۋىر، قانداي قاسىرەتتى جىل بولعانىن بار قازاق جۇرتى جاقسى بىلەدى. وسى تۇستا ۇلت رەتىندە ويانا باستاعان قازاق حالقىنىڭ جاعدايى اۋىر بولاتىن. ەكى عاسىرعا سوزىلعان كۇشتەپ باسىپ الۋ ساياساتىنىڭ ناتجەسىندە، قازاق جەرىنىڭ 45 ملن. دەسياتيناعا جۋىق جەرىن، باسقاشا ايتقاندا ەڭ قۇنارلى 16 پايىزىن روسسيا يەلىك ەتەن بولاتىن. وكىنىشكە وراي، وتارلاۋشىلار تەك قازاق حالقىنىڭ جەرى مەن ونىڭ تابيعي بايلىعىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگىنە يەلىك ەتىپ قانا قويعان جوق، ولار قازاق حالقىن رۋحاني جاعىنان دا وتارلادى: حالىقتى تىلىنەن، دىنىنەن، سالت—داستۇرىنەن ايىرۋ باعىتىندا قاتىگەزدىكپەن ويلاستىرىلعان شارالاردى جۇزەگە اسىردى. وسى تۇستاعى قازاق قوعامى دامۋىنىڭ كۇن تارتىبىندە قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە جوعالۋى نەمەسە ءوزىن-ءوزى ساقتاۋى ءۇشىن كۇرەسكە شىعۋ ماسەلەسى تۇردى. بىراق ەندىگى ۋاقىتتا قول باستاپ، قارۋ اسىنىپ كوتەرىلىسكە شىعۋ ناتيجە بەرە قويمايتىن ەدى. قالىپتاسقان ساياسي احۋالعا بايلانىستى جاڭا ساياسي كۇرەس قۇرالدارى، ءادىس-ايلا قاجەت بولدى. بۇل جەردەگى ەڭ ماڭىزدى دا نەگىزگى ءىس-حالىققا ولاردىڭ الىندا تۇرعان ماقسات مۇددەلەرىن ءتۇسىندىرىپ جەتكىزەتىن، ءسويتىپ ونى زامان تالابىنا ساي كۇرەس قۇرالدارىمەن قارۋلاندىرىپ، ازاتتىق ءۇشىن قوعامدىق قوزعالىستى باستاپ كەلە الاتىن مۇلدەم ساياسي-الەۋمەتتىك كۇشكە سۇرانىس ۇلكەن ەدى. ال ونداي ساياسي كۇشتىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسىن 1905-1907 جىلدارداعى وقيعالار كورسەتىپ بەردى. وسى كەزدە وتكەن ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى «ۇلتتىق زيالىلار» كەيىن «الاش قوزعالىسى» اتالعان قوعامدىق قوزعالىستىڭ نەگىزىن قالاعان. «الاش» قوزعالىسى – حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق جەرىنىڭ بارلىق ءوڭىرىن قامتىعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس. جاس قازاق ينتەلەگنتسياسىنىڭ دەم بەرۋشى باسشىلارى: ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ جانە م.دۋلاتوۆ بولدى. قازاق حالقىنىڭ ەگەمەندىگىن اڭساعان ۇلت زيالىلارىنىڭ وزىندىك ۇستانىمدارى بولدى. اتاپ ايتقاندا:
ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرىلمەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».
ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن. ياعني، بۇل «ءوز جەرىنىڭ يگىلىگىن اۋەلى ءوز ەلى يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات» دەگەن ەمەۋرىندى تانىتادى.
ءۇشىنشى ۇستانىم: ا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى كەرەك، ياعني تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس».
ءتورتىنشى ۇستانىم: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك. ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىمداۋىنا جۇگىنسەك، «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى ءتيىس» بولاتىن. قازىر ەلباسىمىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان ۇلتجاندى ساياساتى دا وسى الاش تارلاندارىنىڭ يدەياسىنا ۇندەس كەلىپ وتىر.
بەسىنشى ۇستانىم: تۇپكى ماقسات، تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ بولاتىن.
ەلدىڭ ەگەمەندىگىن قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، وزىق، ورەنيەتتى ەلگە اينالدىرۋدى كوزدەگەن، ۇيقىداعى قارا حالىقتى وياتىپ ولاردىڭ سانا-سەزىمىن وياتۋدا ۇلكەن ءرول اتقارعان «الاش قوزعالىسىنىڭ» باستاۋىنا بيىل ءبىر عاسىر ءوتتى. قازىرگى تاۋەلسىزدىك العان ەگەمەن قازاقستاندا ولاردىڭ ەرەن ەڭبەگىن جاستارىمىز دا، قارتتارىمىز دا جاقسى بىلەدى. دەگەنمەن،قوعامدا ولاردىڭ ەسىمىن ۇمىتتىرماۋ ماقساتىندا ءتۇرلى عىلىمي كونفەرەنتسيالار، كەزدەسۋلەر وتكىزىلىپ، «الاش» قوزعالىسىنىڭ ماڭىزى ناسيحاتتالىپ جاتىر. سونداي ءىس-شارالاردىڭ ءبىرى «قازاقستان تاريحى ارحەولوگيا جىنە ەتنولوگيا» فاكۋلتەتىنىڭ «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ت.ع.ك ف.ا.قوزىباقوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن. «فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى» فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش» قوزعالىسىنا 100 جىل تولۋىنا وراي «ۇلت ليدەرى – ءاليحان بوكەيحانوۆ» اتتى ءىس-شارا بولىپ ءوتتى. اتالعان ءىس-شاراعا «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ پروفەسسورلارى: ق.س.قاراجان، س.سماعۇلوۆ، ب.سايلان، ك.ە.ابيكەنوۆا ت.ب. قاتىسىپ، وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن ايتتى. بۇل ءىس-شارادا «الاش» قوزعالىسىنا قاتىسقان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ومىرىنە ۇلكەن شولۋ جاسالىنىپ، سول تۇستاعى ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن اتقارعان جۇمىستارىنا تالداۋ جاسالىندى. ستۋدەنتتەر ۇلت زيالىلارىنا ارنالعان ولەڭدەرىن وقىپ، ۇلت كوشباسشىسى ءا.بوكەيحانوۆ جايلى كورىنىس ۇيىمداستىردى.
قورىتىندىلاي كەلە، ستۋدەنتتەر بۇل ءىس-شارادان وزەدەرىنە قاجەتتى تىڭ مالمەتتەر الدى دەگەن ويدامىن. الاشتىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ارمان ەتكەن تاۋەلسىز، ەگەمەن قازاقستاننىڭ بولاشاعى وزدەرى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى ەشقاشان ۇمىتا المايمىز. وتكەن تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتىپ، بولاشاققا نىق قادام جاساۋىمىز شارت. سول سەبەپتەن دە، ءدال قازىرگىدەي تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى ارايلاپ اتقان مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبىز جاستار، ءبىرىنشى ورىنعا ءوز ۇرپاعىنىڭ ەركىندىگىن قويعان ۇلت ليدەرى ءا.بوكەيحانوۆتى ەستەن شىعارماي، ۇلگى تۇتۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن.
فاتيما اقىنبايقىزى قوزىباقوۆا،
ال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى
قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ت.ع.ك
يسلامبەك بەكتەمىرۇلى يبرايموۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ
1-كۋرس ستۋدەنتى
"قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى. رەسپۋبليكامىزداعى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى، World University Ranking /ميروۆوي ۋنيۆەرسيتەتسكي رەيتينگ/ بەدەلدى رەيتينگتىك اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتىمىز 236 ورىننان كورىنىپ، الەمنىڭ 50 ۇزدىك جوو قاتارىنا ەندى." سوندا رەيتينگ بويىنشا 236-ورىندا بولسا، ول قالاي 50 ۇزدىكتىڭ قاتارىنا كىرەدى.
اتالمىش رەيتينگ بويىنشا 236 ورىندا، ال جالپى العانا 50 ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەر قاتارىنا