التىن وردا — قىپشاق/قازاق حاندىعى
التىن وردا تۋرالى كوپتەگەن عىلىمي دەرەكتەر مەن دالەلدەمەلەرءدىڭ تىكەلەي قازاق حالقىنىڭ ەنشىسىندە بولعانىنا قاراماستان، قازىرگى كەزدە وسىناۋ الىپ يمپەريانى تەك موڭعول حالقىمەن بايلانىستىرۋ ءۇردىسى باسىمىراق ەكەنى بەلگىلى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى- قازاقستاندىقزەرتتەۋشىلەردىڭ ورىس ءتىلدى دەرەككوزدەرگە سۇيەنۋى. ولاي دەمەسكە امال جوق. ويتكەنى قازاق ءتىلدى دەرەكتەردە قىپشاق حاندىعى XI عاسىر مەن XIII عاسىردىڭ باسى، ياعني 1128-1219 جج. ارالىعىن قامتيدى. سونىمەن قاتار قازاق ءتىلدى دەرەكتەردە التىن وردانى دەشتى قىپشاق دەپ تە اتايدى. بىراق دەشتى قىپشاقتى قىپشاق حاندىعى دەپ مويىندامايدى.
اعىلشىن ءتىلدى Wikipedia ەركىن ەنتسيكلوپەدياسى مەن Britannica ەنتسيكلوپەدياسىندا التىن وردانىڭ اتاۋى ۇلى ۇلىس نەمەسە قىپشاق حاندىعى دەپ بەرىلگەن. جانە دە وسى اعىلشىن ءتىلدى دەرەكتەردە التىن وردانىڭ، ياعني قىپشاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى 1466 جىل دەپ كورسەتەدى. قازاق حاندىعى مەن قىرىم حاندىعى اۋماعى التى ميلليون شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن التىن وردا قاعاناتىنىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن جانە قازاق حاندىعى 1847 جىلعا دەيىن, قىرىم حاندىعى 1783 جىلعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن ناقتى كورسەتەدى. اعىلشىن تىلىندە نۇسقاۋى مىناداي: «The Crimean Khanate and the Kazakh Khanate, the last remnants of the Golden Horde, survived until 1783 and 1847 respectively». ۇلى ۇلىس نەمەسە قىپشاق حاندىعى– التىن وردانىڭ ەڭ العاشقى اتاۋلارىنىڭ ءبىرىەكەنىن قاداپ ايتادى.
ۇلى ۇلىس – ەڭ ۇلكەن, ورتالىق مەملەكەت. ۇلى ۇلىس موڭعول يمپەرياسىنىڭ گەوگرافيالىق قانا ەمەس، مادەني جانە ساياسي ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن. قاعاناتتىڭ نەگىزگى ءتىلى قىپشاق ءتىلى بولدى. دەمەك قىپشاق حاندىعى, دەشتى قىپشاق،التىن وردا قاعاناتى جانە قازاق حاندىعى- ۇلانعايىر ءبىر مەملەكەتتىڭ ءار ءتۇرلى اتاۋى. سولاي بولا تۇرسا دا, ءالى كەزگە دەيىن التىن وردانى موڭعولدىڭ ەنشىسىنە ءتيىستى دەيتىندەر بار. ال ول داۋىردە موڭعول مەملەكەتى بولماعان، ويتكەنى قازىرگى موڭعول مەملەكەتى - تەك شىڭعىسحان يمپەرياسى قۇلداراعاننان كەيىن عانا پايدا بولعان. ال موڭعوليانىڭ تاريحشىلارى اتا-بابالارىن ساقتار مەن عۇنداردان تاراتادى. بۇل جەردە ساق پەن عۇن قىپشاقتاردىڭ، ياعني قازاقتاردىڭ تاريحي اتاۋىەكەنىنە باسا نازار اۋدارامىن. قىتاي دەرەكتەرىندە موڭعولداردى تاتار دەپ اتاعان. ال تاتار حالقى قىپشاق تىلىندە سويلەيدى. سوندا موڭعول، قىپشاق، قازاق، تاتار دەپ وتىرعانىمىز- ءبىر حالىق.
كەڭەستىك جانە رەسەيلىك تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سۆەتلا́نا الەكسا́ندروۆنا پلەتنيوۆا قىتاي دەرەكتەرىندە قىپشاق اتاۋى العاش رەت ب.د.د. III – II عاسىرلاردا كەزدەسكەنىن ايتقان. ول جازۋ ەكى يەروگليفپەن چين-چا دەگەن اتاۋدى بىلدىرگەنىن ايتقان. قىپشاقتاردىڭ اتا-بابالارى – سي، سارىجانە قىتاي دەرەكتەرىندەگى سيۋەيانتو IV-VII عاسىرلاردا موڭعول التايى مەن تيان-شان اراسىنداعى دالادا كوشىپ ءجۇرىپتى.
وسى ورايدا سارى سوزىنە توقتالساق: التىن وردا دەگەنىمىز — سارى وشاق، سارى وردا نەمەسە قىپشاق ورداسى. مەنىڭ وسى پىكىرىمنىڭ ەڭ قاراپايىم دالەلى – التىن وردانىڭ استاناسى ساراي، ساراي باتۋ، ساراي بەركە اتالۋى. ساراي – سارى اي سوزدەرىنەن بىرىككەن ءسوز. سارى – التىن، كۇن جانە وت سوزدەرىنىڭ ءسينونيمى. پروتو موڭعول تىلىندە: čaki-«وت», sara –«اي». پروتوكورەي تىلىندە tắr ءسوزى «اي» دەگەن ماعىنانى بەرۋىنە دە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ويتكەنى تاريحي دەرەكتەردە موڭعولداردى تاتار نەمەسە تارتار دەپ اتاعان. پروتوتۇرىك تىلىندە دە سارى ءسوزىنىڭ ماعىناسى - «قۇبا»- قىپشاق ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى. (PTurk. Koba (سارى، سۇر)). سارى ءتۇس- التىن ءتۇس پەن كۇن ءتۇسىنىڭ ءسينونيمى. التاي تىلدەرى توبىنا كىرەتىن ەجەلگى جاپون تىلىندە سارى ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى kú-i سارى ءسوزى, ەجەلگى قىتاي تىلىندەگى hu-p(قۇپ) ءسوزىنىڭ تۇبىرىنەن الىنعان. تۇجىرىمداي كەلە,التىن وردا- سارى وردا- سارى وشاق- قۇبا وشاق- قىپشاق, ياعني «قىپشاق» ءسوزى – «ساراي» (سارى اي (-شىق), ايدىڭ جارقىراۋى)), «التىن وشاق», «سارى شاققىش» (سارى وشاق، سارى وت جاق، قۇبا شاق، قۇپ وشاق) سوزدەرىنىڭ بالاماسى.
ءبىر قىزىعى اي ءسوزى اعىلشىن تىلىندە مۋن، التىن –گوۋلد دەپ اۋدارىلادى. مۋنگوۋلد، ياعني - سار(ى)اي بولىپ تۇر.
ەندى قازاق پەن موڭعول سوزدەرىنىڭ بايلانىسىن تاۋىپ كورەيىك. قازاق تا ، موڭعول دا تاڭىرىگە سيىنعان. ول ءۇشىن, ەڭ الدىمەن, ءتاڭىرى ءسوزىنىڭ پا (پروتو-التاي) تىلىندە t῾aŋgiri, پت (پروتو-تۇركى)تىلىندە teŋri / taŋrɨ پم (پروتو-موڭعول تىلىندە) taŋgarag بولىپ كەلەتىنىن، ال بۇلارعا پا ăŋatV پم aŋgir; پت Ăŋ(k)ɨt, ياعني «ۇيرەك» ءسوزىنىڭ جاقىندىعىن اتاپ وتكەن دۇرىس. ۇيرەك قۇسىنىڭ قاز تۇقىمداس ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا قاز جانە ءتاڭىرسوزدەرىنىڭ ءبىر تۇبىردەن ەكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.
التىن وردا جونىندە ءالى كەزگە دەيىن ءبىر تۇجىرىم بولماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ قازاقاتاۋىنىڭ كوپ ماعىنالى ءسوز رەتىندە قارالماۋىندا. كوپ ماعىنالى قازاق اتاۋىنداعى ءتۇبىر ءسوز قاز بولىپ تابىلادى. قاز- قۇستىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل ءسوز,مەنىڭ زەرتتەۋىمشە، ەجەلگى شۋمەر تىلىندە hazu«قاڭقىلداق قۇس»، hu «قۇس» رەتىندە كەزدەسەدى جانە شۋمەر حالقىنىڭ ءبىر اتاۋى. سونىمەن بىرگە قاز قۇسى حۇن، تۇركى، موڭعول حالىقتارىنىڭ اڭىزىنا سايكەس ءتاڭىرى اتاۋىنىڭ ءسينونيمى بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى ەكى حالىق تا تاڭىرىگە سيىنعان. ال ءتاڭىرى ەرتە زامانداعى تۇركى اڭىزى بويىنشا ۋاقىتتىڭ ءوزى ىسپەتتەس تەلەگەي سۋدىڭ ۇستىندە ۇنەمى ۇشىپ جۇرەتىن اق قاز رەتىندە بەينەلەنگەن. ەندى پروتوموڭعول تىلىندەگى galaɣu(n) جانە موڭعول تىلىنە تۋىستاس ءتىلدەردەگى Galū سوزدەرى قاز نەمەسە جابايىقاز دەگەن ماعىنانى ەسكەرسەك، موڭعول ءسوزىنىڭ دە قازعا بايلانىستى ەكەنىن بىلدىرەتىنىنە كوزىمىز جەتەدى.
دەمەك، موڭعول حالقى XV عاسىرعا دەيىن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى بولعان.
ونىڭ ۇستىنە، شىڭعىسحاننىڭ بورجىگىننەن، ونىڭ ىشىندە قابىل باتىردان ءوربۋى، موڭعول حالقىنىڭ بەس تاڭبالى قىپشاقتىڭ مۇرىنىنان، ال شىڭعىسحاننىڭ ءوزى ەلبورىدەن تاراعان قوبىلاندى باتىردىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلادى دەگەن ۇيعارىمعا الىپ كەلەدى. شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىنىڭ «تورە» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولۋى، قىپشاقتىڭ تورىسىمەن سايكەس كەلەدى. بۇلاردان باسقا دا سايكەستىكتەر كوپ. شىڭعىسحاننىڭ باباسى قابىل باتىر قاڭلىق نەمەسە قاماق، ياعني «كۇللى موڭعولدى» باسقارعان، ال شىڭعىسحاننىڭ اسكەرى قاڭلى مەن قىپشاقتان تۇرعان.
سوندىقتان التىن وردانى دەشتى قىپشاقتىڭ، ال شىڭعىسحان قاعاناتىن ورتا عاسىرداعى قازاق جەرىنىڭ، ياعني ماڭگى ەلدىڭ جالعاسى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك.
ادىلبەك يشانبەكۇلى
