Altyn Orda — Qypshaq/Qazaq handyǵy
Altyn Orda týraly kóptegen ǵylymı derekter men dáleldemelerdiń tikeleı qazaq halqynyń enshisinde bolǵanyna qaramastan, qazirgi kezde osynaý alyp ımperııany tek mońǵol halqymen baılanystyrý úrdisi basymyraq ekeni belgili. Munyń negizgi sebepteriniń biri- qazaqstandyqzertteýshilerdiń orys tildi derekkózderge súıenýi. Olaı demeske amal joq. Óıtkeni qazaq tildi derekterde Qypshaq handyǵy XI ǵasyr men XIII ǵasyrdyń basy, ıaǵnı 1128-1219 jj. aralyǵyn qamtıdy. Sonymen qatar qazaq tildi derekterde Altyn Ordany Deshti Qypshaq dep te ataıdy. Biraq Deshti Qypshaqty Qypshaq Handyǵy dep moıyndamaıdy.
Aǵylshyn tildi Wikipedia erkin enıklopedııasy men Britannica enıklopedııasynda Altyn Ordanyń ataýy Uly Ulys nemese Qypshaq handyǵy dep berilgen. Jáne de osy aǵylshyn tildi derekterde Altyn Ordanyń, ıaǵnı Qypshaq Handyǵynyń kúıreýi 1466 jyl dep kórsetedi. Qazaq Handyǵy men Qyrym Handyǵy aýmaǵy alty mıllıon sharshy shaqyrymdy quraıtyn Altyn Orda Qaǵanatynyń bir bóligi ekendigin jáne Qazaq Handyǵy 1847 jylǵa deıin, Qyrym Handyǵy 1783 jylǵa deıin ómir súrgenin naqty kórsetedi. Aǵylshyn tilinde nusqaýy mynadaı: «The Crimean Khanate and the Kazakh Khanate, the last remnants of the Golden Horde, survived until 1783 and 1847 respectively». Uly Ulys nemese Qypshaq handyǵy– Altyn Ordanyń eń alǵashqy ataýlarynyń biriekenin qadap aıtady.
Uly Ulys – eń úlken, ortalyq memleket. Uly Ulys Mońǵol ımperııasynyń geografııalyq qana emes, mádenı jáne saıası ortalyǵy bolyp tabylatyn. Qaǵanattyń negizgi tili Qypshaq tili boldy. Demek Qypshaq Handyǵy, Deshti Qypshaq,Altyn Orda Qaǵanaty jáne Qazaq Handyǵy- ulanǵaıyr bir memlekettiń ár túrli ataýy. Solaı bola tursa da, áli kezge deıin Altyn Ordany mońǵoldyń enshisine tıisti deıtinder bar. Al ol dáýirde mońǵol memleketi bolmaǵan, óıtkeni qazirgi Mońǵol memleketi - tek Shyńǵyshan ımperııasy quldaraǵannan keıin ǵana paıda bolǵan. Al Mońǵolııanyń tarıhshylary ata-babalaryn saqtar men ǵundardan taratady. Bul jerde saq pen ǵun qypshaqtardyń, ıaǵnı qazaqtardyń tarıhı ataýyekenine basa nazar aýdaramyn. Qytaı derekterinde mońǵoldardy tatar dep ataǵan. Al tatar halqy qypshaq tilinde sóıleıdi. Sonda mońǵol, qypshaq, qazaq, tatar dep otyrǵanymyz- bir halyq.
Keńestik jáne reseılik tarıh ǵylymdarynyń doktory Svetlána Aleksándrovna Pletnıova Qytaı derekterinde Qypshaq ataýy alǵash ret b.d.d. III – II ǵasyrlarda kezdeskenin aıtqan. Ol jazý eki ıeroglıfpen Chın-Cha degen ataýdy bildirgenin aıtqan. Qypshaqtardyń ata-babalary – Sı, Saryjáne qytaı derekterindegi Sıýeıanto IV-VII ǵasyrlarda Mońǵol Altaıy men Tıan-Shan arasyndaǵy dalada kóship júripti.
Osy oraıda sary sózine toqtalsaq: Altyn Orda degenimiz — Sary oshaq, Sary Orda nemese Qypshaq Ordasy. Meniń osy pikirimniń eń qarapaıym dáleli – Altyn Ordanyń astanasy Saraı, Saraı Batý, Saraı Berke atalýy. Saraı – Sary Aı sózderinen birikken sóz. Sary – altyn, kún jáne ot sózderiniń sınonımi. Proto mońǵol tilinde: čaki-«ot», sara –«aı». Protokoreı tilinde tắr sózi «aı» degen maǵynany berýine de kóńil bólý kerek. Óıtkeni tarıhı derekterde mońǵoldardy tatar nemese tartar dep ataǵan. Prototúrik tilinde de Sary sóziniń maǵynasy - «Quba»- qypshaq sóziniń túbiri. (PTurk. Koba (sary, sur)). Sary tús- Altyn tús pen Kún túsiniń sınonımi. Altaı tilderi tobyna kiretin ejelgi japon tilinde sary sóziniń túbiri kú-i sary sózi, ejelgi qytaı tilindegi hu-p(qup) sóziniń túbirinen alynǵan. Tujyrymdaı kele,Altyn Orda- Sary Orda- Sary Oshaq- Quba Oshaq- Qypshaq, ıaǵnı «qypshaq» sózi – «saraı» (sary aı (-shyq), aıdyń jarqyraýy)), «altyn oshaq», «sary shaqqysh» (sary oshaq, sary ot jaq, quba shaq, qup oshaq) sózderiniń balamasy.
Bir qyzyǵy aı sózi aǵylshyn tilinde mýn, altyn –góýld dep aýdarylady. Mýngóýld, ıaǵnı - Sar(y)aı bolyp tur.
Endi Qazaq pen mońǵol sózderiniń baılanysyn taýyp kóreıik. Qazaq ta , mońǵol da táńirige sıynǵan. Ol úshin, eń aldymen, táńiri sóziniń PA (proto-altaı) tilinde t῾aŋgiri, PT (proto-túrki)tilinde teŋri / taŋrɨ PM (proto-mońǵol tilinde) taŋgarag bolyp keletinin, al bularǵa PA ăŋatV PM aŋgir; PT Ăŋ(k)ɨt, ıaǵnı «úırek» sóziniń jaqyndyǵyn atap ótken durys. Úırek qusynyń qaz tuqymdas ekenin eskersek, onda qaz jáne táńirsózderiniń bir túbirden ekenine kóz jetkizýge bolady.
Altyn Orda jóninde áli kezge deıin bir tujyrym bolmaýynyń negizgi sebepteriniń Qazaqataýynyń kóp maǵynaly sóz retinde qaralmaýynda. Kóp maǵynaly Qazaq ataýyndaǵy túbir sóz qaz bolyp tabylady. Qaz- qustyń bir túri. Bul sóz,meniń zertteýimshe, ejelgi shýmer tilinde hazu«qańqyldaq qus», hu «qus» retinde kezdesedi jáne Shýmer halqynyń bir ataýy. Sonymen birge qaz qusy hun, túrki, mońǵol halyqtarynyń ańyzyna sáıkes Táńiri ataýynyń sınonımi bolyp esepteledi. Óıtkeni eki halyq ta Táńirige sıynǵan. Al Táńiri erte zamandaǵy túrki ańyzy boıynsha ýaqyttyń ózi ispettes telegeı sýdyń ústinde únemi ushyp júretin Aq Qaz retinde beınelengen. Endi protomońǵol tilindegi galaɣu(n) jáne mońǵol tiline týystas tilderdegi Galū sózderi qaz nemese jabaıyqaz degen maǵynany eskersek, mońǵol sóziniń de qazǵa baılanysty ekenin bildiretinine kózimiz jetedi.
Demek, mońǵol halqy XV ǵasyrǵa deıin qazaqtardyń bir bóligi bolǵan.
Onyń ústine, Shyńǵyshannyń bórjiginnen, onyń ishinde Qabyl batyrdan órbýi, mońǵol halqynyń bes tańbaly Qypshaqtyń Murynynan, al Shyńǵyshannyń ózi elbóriden taraǵan Qobylandy batyrdyń urpaǵy bolyp tabylady degen uıǵarymǵa alyp keledi. Shyńǵyshannyń urpaǵynyń «tóre» degen atpen belgili bolýy, Qypshaqtyń Torysymen sáıkes keledi. Bulardan basqa da sáıkestikter kóp. Shyńǵyshannyń babasy Qabyl batyr qańlyq nemese qamaq, ıaǵnı «kúlli mońǵoldy» basqarǵan, al Shyńǵyshannyń áskeri Qańly men Qypshaqtan turǵan.
Sondyqtan Altyn Ordany Deshti Qypshaqtyń, al Shyńǵyshan qaǵanatyn orta ǵasyrdaǵy Qazaq jeriniń, ıaǵnı Máńgi Eldiń jalǵasy retinde qarastyrý kerek.
Ádilbek IShANBEKULY
