XIII-XVI عاسىرلارعا جاتاتىن تاريحي جازبا دەرەككوزدەردە قازاقستان مەن ورتالىق ازياعا قاتىستى ماڭىزدى دا قۇندى مəلىمەتتەر كوپ. پارسى جازبا دەرەكتەرىنىڭ تانىمدىق، ماعلۇماتتىق ءمəنى جوعارى بولعاندىقتان پارسى ءتىلدى جازبا ەسكەرتكىشتەرى وتان تاريحى ءۇشىن باعالى دەرەك كوزدەرى بولىپ تابىلادى. سونداي دەرەككوزدەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى مىرزا حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-يراشيدي» (رشيدی تاريخ) شىعارماسى. شىعارما ەكى تاراۋدان تۇرادى. ەكىنشىسى بىرىنشىسىنەن بۇرىن جازىلعان، ياعني 1541-1542 جىلدارى، ال ءبىرىنشىسى 1546 جىلى 3 ناۋرىزدا. شىعارمانى اۆتور كاشميردە ءجۇرىپ جازادى [1]. بۇل شىعارما ورتاعاسىرلاردىڭ وزىندە-اق تۇرىك تىلىنە بىرنەشە رەت اۋدارىلىپ ۇلگەرگەن.
العاش رەت تاريحي ماڭىزى وراسان زور بۇل ەڭبەكتى زەرتتەۋدى اعىلشىن عالىمدارى قولعا الادى. اعىلشىن تىلىندەگى اۋدارماسى 1895-جىلى جارىق كورگەن [2]. ال ورىس تىلىنە العاش رەت وتاندىق عالىمدار اۋدارىپ 1969-جىلى جارىققا بىرنەشە پارسى جəنە تۇرىك تىلدەرىندەگى دەرەككوزدەردىڭ ءۇزىندى اۋدارمالارىمەن بىرگە جارىققا شىعارعان [3]. بىراق بۇل شىعارمانىڭ تولىق اۋدارماسى ەمەس. اتالمىش ءۇزىندى اۋدارما قازاقستان مەن ورتالىق ازيا بيلەۋشىلەرىنە، əسىرەسە، قازاق حاندىعىنا قاتىستى بولىمدەرىنەن ءۇزىندى اۋدارماسى بولىپ تابىلادى [3,185-231]. «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىنىڭ تولىق اۋدارماسىن وزبەكستاندىق عالىمدار 1996-جىلى جارىققا شىعارادى [4]. «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىن ەلىمىز تəۋەلسىزدىك العان سوڭ وتاندىق زەرتتەۋشىلەر قازاق تىلىنە اۋدارۋدى قولعا الدى. العاش رەت ي.جەمەنەي پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە 2003-جىلى اۋداردى [5]. بۇل اۋدارمادان كەيىن دە وتاندىق عالىمدار «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىن قازاق وقىرماندارىنا جاڭا رەداكتسياسىمەن تانىستىرۋ جۇمىسىن جالعاستىرادى. نəتيجەدە، ەكىنشى رەت م.قازىبەك پەن Ə.نۇراليەۆتىڭ اۋدارماسى 2015-جىلى جارىق كورەدى [6]. الايدا بىرنەشە اۋدارمالارى مەن كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بولا تۇرا «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسى تولىقتاي زەرتتەلدى دەپ ايتا المايمىز.
«تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن بىرنەشە سەبەپتەرمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، شىعارمادا بىرنەشە ەلدىڭ، ۇلىستىڭ، ەتنوستاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى قۇندى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ەكىنشىدەن، ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوپتەگەن تۇرىك-موڭعول تايپالارىنىڭ شەجىرەسى مەن سالت-ءدəستۇرى قامتىلعان. ۇشىنشىدەن، مəۋارانناحردى مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ بيلىككە تالاسۋ ارقىلى əرقايسىسىنىڭ جەكە-دارا مەملەكەت بولۋعا تالپىنىسى باياندالادى. شىعارمانىڭ العى سوزىندە اتاۋى نەگە «تاريح-ي راشيدي» اتالۋىنىڭ ءۇش سەبەبىن كەلتىرەدى: 1. توعىلىق تەمىردى يسلامعا بۇرعان ارشاد اد-ءديننىڭ قۇرمەتىنە; 2. توعىلىق تەمىر حالقىن əكەلگەن تۋرا جولدىڭ قۇرمەتىنە; 3. قاشعاردا بيلىك ەتكەن Əبۋ-ل مۇزاففار Əبد ار-راشيد حاننىڭ قۇرمەتىنە [3,18]. شىعارما XVI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا-اق تاريحشى عالىمداردىڭ نازارىنا ىلىگە باستاعان. اتاقتى عۇلامانىڭ ەڭبەگىن دەرەك كوزى رەتىندە ءتۇرلى ەل تاريحشىلارى، شىعىستانۋشىلار، گەوگرافتار، فيلولوگتار پايدالانىپ كەلەدى. بۇل ەڭبەككە عالىمداردىڭ بىرنەشە بۋىنى نازار اۋدارىپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانعاندارىمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ول جۇيەلى جəنە جان-جاقتى، تولىق ءəرى تىڭعىلىقتى دا تەرەڭ زەرتتەلگەن جوق. «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىنىڭ ورتالىق ازيا، سونىڭ ىشىندە قازاقستان تاريحى مەن مəدەنيەتىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسى مول.
«تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىنىڭ اۆتورىنىڭ تولىق اتى-ءجونى مىرزا مۇحاممەد حايدار بين مۇحاممەد حۇسەيىن بين مۇحاممەد حايدار. كەيبىر دەرەكتەردە مىرزا مۇحاممەد حايدار بين مۇحاممەد حۋساين كۋرەكان دۋلات (دوغالت کان کوره حسين محد بن حيدر محمد ميرزا) [7, 2ا]. ول وزىن قىسقاشا مىرزا حايدار دەسە، بابىر ونى حايدار مىرزا دەپ اتاعان. سونىمەن قاتار، اياز (آياز) دەگەن əدەبي لاقاپ اتى بولعان [8, 89]. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي 1499 جىلى ۇراتوبەدە دۇنيەگە كەلگەن. مۇحاممەد حايداردىڭ اتا-بابالارى موعولدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ əمىرلەرى جəنە قاشعاريانىڭ مۇراگەر بيلەۋشىلەرى مەن باسشىلارى بولعان [9,5].
«تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىن جازۋدا ەڭ العاشقى دەرەككوزدەر، ول əرينە، موعولدار اراسىندا اۋىزدان اۋىزعا تاراعان اڭىز-əڭگىمەلەر بولعان. الايدا، مىرزا حايدار شىعارماسىن جازعاندا بىرنەشە اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانعان. ولار: مير عياس اد-دين مانسۇردىڭ «جام-ي عيتي-نۋماي»، ياقۇتتىڭ «مۋ'جام ال- بۋلدان»، جامال اد-دين كارشيدىڭ «مۋلحاكات اس-سۋراح»، ياقۋتتىڭ سوزدىگىنە ۇقساس«تا'ريف-ي بۋلدان»، فازلاللاح راشيد اد-ءديننىڭ «ماجما' ات-تاۋاريح» («جامي' ات-تاۋاريح»), «سۋۆار-ي اقاليم»، حامداللاھ مۇستاۋفي قازۆينيدىڭ «تاريح-ي گۋزيدا»، Əبد ار-راززاق سامارقاندتىڭ«تاريح-ي مانزۋم، ۇلىقبەكتىڭ «ۋلۋس اربا'ا»، حəزرات مəۋلانا مۇحامماد قازيدىڭ «سيلسيلات ال-اريفين»، زاحير اد-دين مۇحاممەد بابۋردىڭ مەمۋارلارى مەن «مۋباين» شىعارماسى جəنە ت.ب.«تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىندا اتا مəلىك ءجۋۆاينيدىڭ «تاريح-ي جاھانگۋشاي» مەن شاراف اد-دين Əلي ءيازديدىڭ «زافار-نامەسى» كەڭىنەن پايدالانىلادى [3, 190- 191]. اتى اتالعان اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىن اۆتور ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن ونى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى رۋ-تايپا، ۇلىستاردىڭ تاريحىن بايانداعاندا جازبا دەرەك رەتىندە جۇيەلى تۇردە پايدالانعان. وعان دəلەل رەتىندە «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىنداعى ورتالىق ازيا جەرىن مەكەندەگەن رۋ-تايپالارعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ مولىنان كەزدەسۋى.
ورتالىق ازيا ايماعىن مەكەن ەتكەن تۇركى-موڭعول تايپالارىنىڭ سانى جەتەرلىك. ولاردىڭ كەيبىرى ۋاقىت وتە كەلە ءوز تەگىن جوعالتىپ نەمەسە باسقا ءبىر رۋدىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتكەن. مəسەلەن اركانۋت، بارقى، بارلاس، باحرين (بارين), بەكجاك (بەكچيك), بۇلعاشى، بۇلداي، دۋحتۋي، يتارشى (يتارجى), كالۋچي، كۋرلاكۋت، سۋلدۋز، ماكريت (مەركىت), تانگۋت، ۇردۋبەگى، شوراس،ماڭعۇت، قۇنجى، چاگيراك، شىگىل، ت.ب. [10, 85]. «تاريحي-ي راشيدي» شىعارماسىندا XV – XVI عاسىرلاردا ورىن العان شايقاستاردا əمىرلەردەن بولەك، موعول تايپالارىنىڭ əر قاۋىمدارىنىڭ ىشىندە اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ دەن قوياتىن ادامداردىڭ از ەمەستىگىن اتاپ كورسەتەدى [6, 414].
دوحتۋي (دوختوی) تايپاسى جونىندە: «بۇل رۋدىڭ باسشىسى ءəمىر دايىم ءƏلى بولاتىن. ول دۋحتۋي əمىرلەرىنىڭ ىشىندە باتىرى دا ابىرويلىسى سانالاتىن، بۇدان بىلاي əر جەردە ونىڭ اتى اتالىپ وتىراتىن بولادى» دەپ، بۇل رۋ مەن بارلاس تايپاسى اراسىندا ۇنەمى بيلىك ءۇشىن تالاس تارتىستىڭ بولىپ تۇراتىندىعىن جازعان [6, 416]. بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ۆ.پ.يۋدين بۇل جونىندە بىلاي دەيدى: «مەجدۋ دوحتۋيامي ي بارلاسامي شلي سپورى وتنوسيتەلنو پەرۆەنستۆا نا ۆوينە ي وحوتە. سپور بىل رەشەن ەمير دجاب- بار – بەردي دوگلاتوم ۆ پولزۋ دۋحتۋەۆ». دۋحتۋيلاردى موعولستان مەن موڭعولياداعى نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى دەي كەلە، توعىلىق تەمىرگە دەيىن موڭعولدار تايپاسىنىڭ قۇرامىندا بولعان دەپ جازادى [10, 79]. سونىمەن قاتار بۇل تايپا سۇلتان سايد حاننىڭ قاشعارياعا جاساعان جورىعى كەزىندە əسكەر قۇرامىندا بولعان. شوراس تايپاسى (جراس): «ولاردىڭ باسشىسى موڭكە بەك بولاتىن. باتىرلىق كورسەتۋدە تۋىستارى اراسىندا تەڭدىسى جوق ەدى. ونىڭ جۇزدەن استام ادامى بار ەدى. ونىڭ باۋىرى بابا سارىق مىرزانىڭ توبى موڭكە بەكتەن ازىراق بولاتىن. ونىڭ باۋىرى شاھباز مىرزا ىستەردى جۇرگىزۋدە اعاسىنان كەم تۇسپەيتىن» [6, 417]. بۇل تايپانىڭ əمىرلەرى توعىلىق تەمىرمەن يسلامدى قابىلداۋ جونىندە كەلىسە الماعان. ءۋəيىس حان دۇنيە سالعان سوڭ، ەسەن بۇعانى مويىنداماي، ويراتتارعا اماسانشى تايشىعا كەتىپ قالادى. كەيىننەن سۇلتان احمەد (الاشا حان) حان بيلىككە كەلگەننەن كەيىن عانا موعولستان حاندارىنىڭ بيلىگىن مويىنداعان [10, 75]. شوراس تايپاسىنىڭ اتاۋى پارسى دەرەككوزدەرىندە جوراس دەپ بەرىلەدى [11, 440]. سەبەبى، پارسى تىلىندە تىلدىك اسسيميلياتسياعا ءتۇسىپ، چ ءəرپى، ج بولىپ ايتىلادى. قالۋچي (قالۋچي/قالۋشى/كالۋجي)تايپاسى (قالوچی) : «باسشىسى، سول كەزدەگى ەڭ بەدەلدى əسكەر باسىلاردىڭ ءبىرى تۇمان ءباھادۇر.» دەپ قىسقاشا مəلىمەت بەرە وتىرىپ، قارلۇق (قارلوق) تايپاسىنىڭ باسشىسى مəلىك ءƏلى ءباھادۇردىڭ ەرجۇرەكتىلىگىن، ماكريت (مەركىت) (مکريت) تايپاسىنىڭ باسشىسى كۋليكا (قولکه)[Qulke] جəنە سۇڭقارشى تايپاسىنىڭ باسشىسى ومار شەيح ەكەندىگىن اتاپ وتەدى[6,419]. بۇل جەردە سۇڭقارشى دەگەن تايپانى پارسى تىلىندەگى تۇپنۇسقادا «سولقارچی»[sulqarchi] دەپ جازىلعان [11, 442]. بۇل تايپا موعولستانداعى سان جاعىنان ەڭ كوپ تايپالاردىڭ ءبىرى بولعان. ءۋəيىس حان قايتىس بولعان سوڭ، ەسەن بۇعادان كەتىپ، Əبىلقايىر حانعا، ياعني تۇركىستانعا بارادى [6, 78]. ولاردىڭ قايتىپ ورالعاندىعى جونىندە ەشبىر دەرەك جوق. بىراق، سۇلتان احمەد حان بيلىك قۇرعان العاشقى كەزدەردە وعان قارسى قاستاندىققا قاتىسىپ، كەيىننەن ويراتتارعا قاشۋعا ءمəجبۇر بولادى. سۇلتان احمەد حان بۇل تايپانى تولىقتاي جويىپ جىبەرگەنشە ەكى جىلداي ولاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ العاندىعى باياندالادى. الايدا، بۇكىل تايپا جويىلۋى مۇمكىن ەمەس سەكىلدى، حانعا قارسى شىققان əمىرلەر مەن ولاردىڭ تۋىستارى جويىلعانى بولۋى مۇمكىن. كالۋچي تايپاسى دا سۇلتان سايد حاننىڭ əسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولعان. كۋرلاگۋت تايپاسى (کرلکوت) توعىلىق تەمىر تۇسىندا بولعان. بۇل تايپانى ۆ.پ. يۋدين دەشتى قىپشاق جەرىندەگى بەلگىلى كۋرلاۋت (کورالوت) تايپاسىمەن ءبىر دەپ ساناۋعا بولاتىنىن، قازاقتار قۇرامىنداعى قىپشاق رۋىنان جəنە كۇرلەۋت-قىپشاق تورعاي دالاسىندا مەكەندەگەنىن جازعان [10, 76]. ال «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىندا كۋرلاگۋت تايپاسىنىڭ ءəمىرى جونىندە ماعلۇمات بەرگەن: «جەتە əمىرلەرىنىڭ ىشىندە كۋرلاكۋت (كۋلكۋت) رۋىنان شىققان ءəمىر حاميد اقىل پاراساتى مول، ابىرويى دا ەرەكشە ءبىر ادام ەدى» دەيدى [6, 74]. بۇل جەردە كۋرلاكۋت تايپاسىن جەتە رۋى قۇرامىنا جاتقىزعان. ال جەتە رۋى تۋرالى قازاقتىڭ بەلگىلى عالىمى شوقان ۋəليحانوۆ ءوز ەڭبەگىندە بىلاي دەپ اتاپ وتەدى: «موگۋلى نازىۆالي دجاگاتايتسەۆ كارا – ۋلۋس، ا دجاگاتايتسى يح – چەتە (جته) [12, 440)". ال، بەلگىلى شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولد بىلاي دەيدى: «موگولى س پرەزرەنيەم نازىۆالي چاگاتاەۆ ليۋدمي سمەشاننوگو پرويسحوجدەنيا، مەتيسامي (كاراۋناس); س درۋگوي ستورونى، چاگاتاي، كاك پرەدستاۆيتەلي تراديتسي سرەدنەازياتسكوي مونگولسكوي گوسۋدارستۆەننوستي، نا- زىۆالي موگولوۆ رازبوينيكامي (دجەتە)» [13, 170]. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ش. ۋəليحانوۆ شاعاتايلىقتاردى قارا ۇلىس دەپ اتاعان بولسا، ۆ.بارتولد ولاردى قاراۋناس دەپ جازادى. بەت تەرىلەرىنىڭ تۇسىنە بايلانىستى ايتىلۋى دا مۇمكىن. ۆ.پ. يۋدين بينايدىڭ «شايباني نامەسىنە» سۇيەنىپ، كۋرلاكۋت تايپاسىن قازاق قۇرامىنداعى قىپشاقپەن ءبىر دەسە، ال شوقان ۋəليحانوۆ موڭعول تايپالارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزعان.
XIV-XV عاسىرلاردا قۇنجى-ساگرىچي، يتارشى-باراق، اقباراق، قوسشى كوكىلتاش موڭعول تايپالارىنىڭ اتاۋلارى وزگەرىسكە تۇسە باستايدى. مۇنىڭ سەبەبى قازاق نەمەسە باسقا دا ۇلتتاردىڭ قۇرامىنا كىرۋىنەن بولۋى مۇمكىن. بارلاس (بارالس) تايپاسىن مۇحاممەد حايدار دۋلاتي موڭعول تايپالارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. بۇل تايپانىڭ باسشىسى ءƏلى ميراك دەگەن داناگوي قارت بولعاندىعى ايتىلادى [6, 416]. ال، ۆ.پ. يۋدين ولاردى مəۋارەنناحردىڭ شاعاتاي تايپالارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزادى (10, 79). بۇل تايپا دا سۇلتان سايد حاننىڭ əسكەر قۇرامىندا بولعان. بارلاس تايپاسىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى موعولستان مەن موڭعوليانىڭ ساياسي ومىرىندە بەلسەندىلىك تانىتقان. بارتولد تەمىر ءوزى شىققان بارلاس تايپاسىمەن جاقىن بايلانىستا بولعانىن ايتادى. بۇل تايپانىڭ جەكە وكىلدەرى تەمىردىڭ «باۋىرلارى» دەپ اتالاتىن بولعان. ءƏمىر تەمىرگە جاقىن əمىرلەر تەك بارلاس رۋىنان عانا ەمەس، وزگە دە تايپا وكىلدەرىنەن بولعان. سولاردىڭ ءبىرى نايمان رۋىنان شىققان اقبۇعا. ارلات جəنە جالايىر تايپالارىنىڭ əمىرلەرىمەن تاق ءۇشىن تەمىر ۇزاق سوعىسادى. ءتىپتى شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ باسشى بولىپ سايلانعان كەيىن دە بۇل كۇرەس توقتامادى. 1376 جىلى جالايىر ۇلىسىن جوق دەپ ساناپ، ونىڭ قالدىقتارى باسقا əمىرلەردىڭ توپتارىنا تاراتقان [13, 172]. قىپشاق (قبچاق) تايپاسى جونىندە «تاريح-ي راشيدي» ءبۇي دەيدى: «Əلەمنىڭ جانى جəنە شايقاستىڭ جۇرەگى بولعان حازىرەت ساحيبقىران سول قاناتتا جەڭىمپاز تۋىنىڭ جارتى اي سەكىلدەنگەن ۇشىن جەرگە قاراي ءۇش رەت ءيدى دە، ءəمىر سارى-بۇعاعا ءوزىنىڭ قىپشاق توبىمەن وسى بەلگىلەنگەن جەردە تۇرۋىن بۇيىردى» ياعني، بۇل «بالشىق سوعىسى» جەتە مەن ساحيبقىران اراسىنداعى سوعىس جايىندا بولعان əڭگىمەدە ايتىلادى [6, 92]. سونداي اق، ساحيبقىراننىڭ موعولستانعا، ياعني جەتەگە جىبەرگەن قىپشاق پەن جالايىر əمىرلەرى سارىبۇعا مەن ءƏدىلشاھتىڭ ساحيبقىراندى جارتى جولدا ساتىپ كەتەتىنى تۋرالى دا بايانداعان [6, 111]. ال، يا.ۆ. پيليپچۋكتىڭ «مونگولسكوە زاۆوەۆانيە كوچەۆي ۆوستوچنىح كيپچاكوۆ» اتتى ماقالاسىندا موڭعول شاپقىنشىلىعى تۇسىندا كوپتەگەن قىپشاقتار موڭعولداردىڭ قىزمەتىندە بولعانى جəنە 1224 جىلى سۇبەدەي شىعىس ەۋروپادان ورالعان سوڭ، ەرجۇرەك تايپالاردان، ياعني مەركىت، نايمان، كەرەيت، قاڭلى جəنە قىپشاقتاردان əسكەر قۇرعانىن جازادى [14, 271]. الايدا، كەيىننەن قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى جاۋلارى چجۋرچجەندەردىڭ قاتارىنا بارىپ قوسىلادى [14, 273]. سونىمەن قاتار اتالمىش ماقالادا اۆتور تيزەنگاۋزەننىڭ ەڭبەگىنە سىلتەمە بەرە وتىرىپ، مۇنىمەن موڭعولداردىڭ قىپشاقتارعا قارسى شابۋىلى بىتپەگەنىن ايتا كەتەدى: «دجۋۆەيني ي ۆاسساف ۋكازىۆالي، چتو سۋبەدەي ي دجەبە پري- سوەدينيليس ك دجۋچي، ستاۆكا كوتوروگو ناحوديلاس ۆ ۆوستوچنوي چاستي دەشت-ي كيپچاك» [14, 273]. بەلگىلى تاريحشى عالىمدار س.گ. كلياشتورنىي مەن ت.ي. سۇلتانوۆتىڭ تا پىكىرلەرى وسىعان سايادى: «ۆ رەزۋلتاتە ناشەستۆيا مونگولوۆ كاكايا-تو چاست كيپچاكوۆ پوگيبلا، كاكايا-تو چاست – بەجالا نا زاپاد، ا كاكايا-تو چاست – بىلا پلەنەنا ي پرودانو ۆ رابستۆو. نو ۆ ماسسە سۆوەي كيپچاكي وستاليس كوچەۆات ۆ سۆويح ستەپياح ي سوستاۆليالي گلاۆنۋيۋ چاست كوچەۆىح تيۋركسكيح پودداننىح پوتومكوۆ دجۋچي» [15, 218]. «تاريح-ي راشيديدا» وزبەك (اوزبک) ۇلىسى Əبىلقايىر حان دۇنيە سالعان سوڭ، ءبىر-بىرىمەن قىرىق پىشاق بوپ، ارالارىندا ۇلكەن ارازدىق بولعانىن، جۇرتتىڭ كوپشىلىگى كەرەي حان مەن جəنىبەك حاننىڭ جانىنا كەتىپ قالعانىن، سونىمەن قاتار ولاردىڭ سانى ەكى ءجۇز مىڭنان اساتىنىن، ولاردى وزبەك-قازاق دەپ سول كەزدەن باستاپ اتاي باستاعانىن ايتادى [6, 145]. سونداي اق، وزبەكتەر مەن موعولدار اراسىندا كوپتەگەن شايقاستار بولعانىن، سول شايقاستاردا وزبەكتەر جەڭىسكە جەتىپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى: «وسى كەزەڭدە موعولدار ەشقاشان وزبەكتەردى جەڭگەن ەمەس. تەك راشيد حان عانا وزبەكتەردى جەڭدى، ال بۇل راشيد حاننىڭ ەڭ ۇلكەن تابىسى ەدى» [6, 219]. وسى وزبەك ءسوزى تۋرالى س.گ. كلياشتورنىي مەن ت.ي. سۇلتانوۆ بىلاي دەيدى: «سو ۆتوروي پولوۆينى XIVۆ. كوچەۆوە ناسەلەنيە ۋلۋسا دجۋچي يزۆەستنو نام پود وبششيم سوبيراتەلنىم سلوۆوم ۋزبەكي. پرويسحوجدەنيا نازۆانيە «ۋزبەك» وكونچاتەلنو نە ۆىياسنەنو. كاك يميا سوبستۆەننوە ەتو سلوۆو ۆسترەچاەتسيا ي دليا پەريودا رانەە XIV ۆ.» [10, 224] دەي كەلە، جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەندى تايپالاردىڭ اتاۋى «وزبەك» دەپ اتالۋى العاش رەت پارسى تاريحشىسى، گەوگرافى ءحىV عاسىرداعى حامداللاح مۇستاۋفي قازۆينيدىڭ شىعارمالارىندا كەزدەسەدى دەپ جازادى. ياعني، وزبەك حاننىڭ əسكەرىن «وزبەكتەر»، ال جوشى ۇرپاعىنىڭ مەملەكەتىن «وزبەكتەر مەملەكەتى» دەپ جازعانىن اتاپ وتەدى. مىرزا ۇلىقبەكتىن «تاريح-ي اربا-ۋلۋس» اتتى شىعارماسىندا ساييد اتا وزبەك حانمەن كەلگەن ادامداردى «كىمدەر؟» دەپ سۇراعاندا، ولاردىڭ جەتەكشىسى جəنە پاتشاسى وزبەك حان بولعاننان سوڭ، سول كەزدەن باستاپ، ونىمەن بىرگە كەلگەن ادامداردى «وزبەكتەر» دەپ اتاي باستاعاندىعى جايلى ايتادى [16, 99]. بۇل جەردە جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، جالپى جوشى ۇلىسىنداعى كوشپەلى تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى بولىپ تۇر. كەيىننەن XV عاسىردىڭ باسىندا وزبەك ۇلىسىنان قازاقتار كەتىپ قالادى. ولاردى كەيدە وزبەك – قازاقتار دەپ دە اتاعان. ول جونىندە س.گ. كلياشتورنىي مەن ت.ي. سۇلتانوۆ بىلايشا تۇسىندىرەدى: «تاك كاك گيرەي، دجانيبەك ي يح پريۆەرجەنتسى بىلي ليۋدمي، ۋشەدديمي وت سۆويح ي سكيتاۆشيميسيا پو وكراينام گوسۋدارستۆا كوچەۆىح ۋزبەكوۆ، ك كوتورومۋ وني پرينادلەجالي ي س كوتورىمي ناحوديليس ۆ سوستوياني ۆوينى، تو يح پروزۆالي ۋزبەكامي – كازاكامي، ت.ە. ۋزبەكسكيمي كازاكامي، يلي پروستو كازاكامي. يميا ەتو زا نيمي زاكرەپيلوس» [15, 226].
Əبىلقايىر حان جوشى əۋلەتى سۇلتاندارىنا شابۋىل جاساعاندا، جəنىبەك پەن كەرەي حان ونىڭ قىسىمىنا شىداماي، موعولستانعا كەتىپ قالادى. ەسەنبۇعا ولاردى جىلى قابىلداپ، موعولستاننىڭ باتىس بولىگىندەگى شۋ وزەنى ماڭايىنداعى قوزىباسى جەرىن قونىستانۋعا بەرەدى. كەيىننەن Əىلقايىر حان قايتىس بولعان سوڭ، ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وزبەك ۇلىسى ءبىر بىرىمەن قىرقىسىپ، ارازداسادى. حالىقتىڭ كوپشىلىگى كەرەي مەن جəنىبەكتىڭ قاسىنا كەتىپ، وزبەك-قازاق دەپ اتالۋ سول كەزدەن باستالعاندىعىن ايتىپ وتتىك. حايدار دۋلاتي سونداي-اق، بىلاي دەپ جازادى: «Əبىلقايىر حان ۋاقيعاسىنان (ولىمىنەن) كەيىن، وزبەكتەردىڭ ۇلىسىندا الاۋىزدىق تۋدى. سودان əركىم مۇمكىندىگىنشە، قاۋىپسىز دە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كەرەي حان جəنىبەك حاندى پانالاپ جاتتى، ولار وسىلاي كۇشىن نىعايتا ءتۇستى. باسىندا جۇرتتان قاشىپ، ولاردان ءبولىنىپ شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت بىتىراپ شاشىلىپ، سەرگەلدەڭدە بولعاندىقتان ولاردى «قازاق» دەپ اتادى. بۇل لاقاپ ات ولارعا وسىلايشا تاڭىلدى» [6, 383]. قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر «تاريح-ي راشيديدا» كوپتەپ كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى قازاق مەملەكەتى سۇلتاندارىنىڭ بيلىك جۇرگىزۋىنىڭ باسى وسى شىعارمادا 1465-1466 جىلدارى دەپ بەرەدى [6, 145]. قازاقتىڭ كوپتەگەن عالىمدارى وسى دەرەككە جۇگىنەدى. قازاقتار بولەك شىعىپ، جەكە مەملەكەت قۇرعاننان كەيىن جان-جاقتان شابۋىلدايتىندار كوبەيدى. اۆتور شاھيبەك حاننىڭ قازاقتارعا جاساعان شابۋىلىن بىلايشا سيپاتتايدى: «ول 915 جىلدىڭ (1509-1510) قىسىندا قازاقتارعا شابۋىل جاسادى. سول كەزدە قازاقتاردىڭ حانى بۇرىندىق بولعانىمەن، الايدا مەملەكەت بيلىگى قاسىم حاننىڭ قولىندا بولاتىن. شاھيبەك حاننىڭ ايبىنى زور بولا تۇرا وعان قارسى تۇرار كۇشى جوق ەدى» [6, 341]. قاسىم حاننان قورىققان شاھيبەك ساربازدارىن جيناپ، سامارقاند ارقىلى حوراسانعا كەتىپ قالادى. سىرتقى جاۋدان بولەك، قازاقتاردىڭ ىشىندە دە بيلىك ءۇشىن تالاس–تارتىستار بولعان. قاسىم حان 924/1518) ولگەننەن سوڭ، قازاق سۇلتاندارىنىڭ اراسىندا تارتىس باستالعان. قاسىم حاننان كەيىن، ونىڭ ۇلى ماماش حان بولدى. ول تۇنشىقپادان شايقاس كەزىندە قايتىس بولادى دا، ورنىنا Əدىك سۇلتاننىڭ ۇلى تاھير سۇلتان تاققا وتىرادى.
قورىتىندىلاي كەلە، تومەندەگىدەي نəتيجەگە كەلەمىز. بىرىنشىدەن، جوعارىدا اتى اتالعان تايپالاردان بولەك «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىندا بىرنەشە موڭعول تايپالارى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ولار: بايرين، بۋلگاچي، ارلات، اركانۋت، سۋلدۋز، مەكريت، نارين، دولان، بالىكچي، تاتار، ۇيعىر، قوڭىرات، ويرات، ماڭعىت، تاڭعۋت، شۋنكارلى (سۇڭقارلى) جəنە ت.ب. [6] ەكىنشىدەن، «تاريح-ي راشيدي» شىعارماسىندا كەزدەسەتىن كوپتەگەن ورتاازيالىق ەتنوستاردىڭ كەيبىرى بۇل كۇندەرى جويىلىپ كەتكەن. مىسالى: سيدجيۋت، كينگيت، قارلۇق، بايرين، بۋلگاچي، شيرين، بۋركۋت، حۋشين، جۋركين، ت.ب. ۇشىنشىدەن، تەگىن جوعالتىپ السا دا، كەيبىرى سانى كوپ وزگە ءبىر تايپانىڭ قۇرامىنا ەنگەن. ولار: مەركىت تايپاسى اباق اتاۋىمەن قازاقتىڭ ورتا ءجۇز قۇرامىنا ەنىپ كەتكەن. [15, 221]. بەكجاك تايپاسى دا كەيىننەن قاڭلى اتالىنىپ كەتەدى. بۋلگاچي مەن كالۋچي تايپالارى XV عاسىردا موعول تايپالارىنىڭ قۇرامىندا بولعانىمەن، ەكى تايپا بىرىگىپ موعولستاننان دەشتى-قىپشاققا Əبىلقايىر حانعا كەتىپ قالادى. كەيىننەن ولار قىرعىز تايپالارىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى [10, 87].
تورتىنشىدەن، قازاقتىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىندا موڭعول تايپالارى ماڭىزدى ءرول اتقارعان. دۋلات جəنە قاڭلى – بەكچيك تايپالارى قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز قۇرامىنا دۋلات جəنە قاڭلى اتاۋىمەن ەنەدى. سونداي – اق، ورتا ءجۇزدىڭ قۇرىلۋىندا دا موڭعولدار ەرەكشە ءرول اتقارعان. موڭعولداردىڭ قۇرامىنداعى كەرەيتتەر قازاقتىڭ قۇرامىنداعى كەرەيلەر ەكەنىنە ەش ءشۇبə جوق. سەبەبى كەرەيلەر مەكەن ەتكەن جەتىسۋ جەرىندە كەزىندە موڭعول- داردىڭ كەرەيتتەرى دە ءومىر سۇرگەندىگى بەلگىلى. وسىلايشا، باسقا دا تايپالاردىڭ قازاق قۇرامىنا ەنۋىنىڭ نəتي- جەسىندە كەرەي مەن جəنىبەك قۇرعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزى قالاندى.
بوتاگوز تولىمبەت،
ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ
ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى
گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1.ستوري C.A. Persian literature. A bio-bibliographical survey. پەرەۆەل س انگليسكوگو ي پەرەرابوتال، دوپولنيل يۋ.ە.برەگەل. ت. I. – م: گلاۆنايا رەداكتسيا «ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا»، 1972, 273-274 ب.
- The Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar Dughlat. A history of the moghuls of Central Asia/ N. Elias, E. De- nison Ross/ London, 1895
- يبراگيموۆ س.ك.، مينگۋلوۆ ن.ن.، پيششۋلينا ك.ا.، يۋدين ۆ.پ.ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV– XVIII ۆەكوۆ (ميكح). يزد.-ۆو «ناۋكا» كازاحسكوي سسر، الما – اتا، 1969.
- ميرزا مۋحامماد حايدار. تاريح-ي راشيدي. پەرەۆود س پەرسيدسكوگو ا.ۋرۋنباەۆا، ر.پ.دجاليلوۆوي، ل.م.ەپيفانوۆوي. پريلوجەنيا ي ۋكازاتەلي ر.پ.دجاليلوۆوي. فان، تاشكەنت، 1996.
- دۋلاتي م.ح. تاريح-ي راشيدي. م.ح.دۋلاتي قوعامدىق قورى، الماتى، 2003.
- مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي راشيدي» (مۇحتار قازىبەك، Əبساتتار نۇراليەۆ). «ميراس» باسپاسى، الماتى، 2015.
- Mirza Muhammad Haidar Doglati. Tarikh-i Rashid. Salar Jung museum and Library, acc: 84, 2 a.
- ابۋسەيتوۆا م.ح.، بارانوۆا يۋ.گ. پيسمەننىە يستوچنيكي پو يستوري ي كۋلتۋرە كازاحستانا ي تسەنترالنوي ازي ۆ XIII – XVIII ۆۆ. دايك-پرەسس، الماتى، 2001.
- دەربىسəليەۆ Ə.ب. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. ومىرباياندىق-بيبليوگرافيالىق انىقتامالىق. م.ح.دۋلاتي قوعامدىق قورى، الماتى، 1999.
- يۋدين ۆ.پ. تسەنترالنايا ازيا ۆ XIV-XVIII ۆەكاح گلازامي ۆوستوكوۆەدا. دايك-پرەسس، الماتى، 2001.
- 2004 .مکطوب ميرث :تھران – .رشيدی تاريخ .دوغلت حيدر محمد ميرزا
- ۆاليحانوۆ چ.چ.. سوبرانيە سوچينەني ۆ 5-تي توماح: Tوم.1.: يزداتەلستۆو ان كازاحسكوي سسر، الما-اتا، 1961.
- بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.5: رابوتى پو يستوري ي فيلولوگي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح نارودوۆ. يزدات. ۆوستوچ. ليت-رى، موسكۆا، 1968.
- تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2009-2010: تيۋركسكيە نارودى ەۆرازي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە / رەد.كول. كلياشتورنىي، س.گ.، سۋلتانوۆ، ت.ي.، ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. ستاتيا: پيليپچۋك، يا.ۆ. مونگولسكوە زاۆوەۆانيە كوچەۆي ۆوستوچنىح كيپچاكوۆ. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا، موسكۆا، 2011.
- كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. گوسۋدارستۆا ي نارودى ەۆرازيسكيح ستەپەي. درەۆنوست ي سرەدنەۆەكوۆە. پەتەربۋرگسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە، سپب، 2004.
- 16. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ت. 4.: سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. دايك-پرەسس، الماتى، 2006
