XIII-XVI ǵasyrlarǵa jatatyn tarıhı jazba derekkózderde Qazaqstan men Ortalyq Azııaǵa qatysty mańyzdy da qundy məlimetter kóp. Parsy jazba derekteriniń tanymdyq, maǵlumattyq məni joǵary bolǵandyqtan parsy tildi jazba eskertkishteri otan tarıhy úshin baǵaly derek kózderi bolyp tabylady. Sondaı derekkózderdiń biri de biregeıi Myrza Haıdar Dýlatıdyń «Tarıh-ıRashıdı» (رشيدی تاريخ) shyǵarmasy. Shyǵarma eki taraýdan turady. Ekinshisi birinshisinen buryn jazylǵan, ıaǵnı 1541-1542 jyldary, al birinshisi 1546 jyly 3 naýryzda. Shyǵarmany avtor Kashmırde júrip jazady [1]. Bul shyǵarma ortaǵasyrlardyń ózinde-aq túrik tiline birneshe ret aýdarylyp úlgergen.
Alǵash ret tarıhı mańyzy orasan zor bul eńbekti zertteýdi aǵylshyn ǵalymdary qolǵa alady. Aǵylshyn tilindegi aýdarmasy 1895-jyly jaryq kórgen [2]. Al orys tiline alǵash ret otandyq ǵalymdar aýdaryp 1969-jyly jaryqqa birneshe parsy jəne túrik tilderindegi derekkózderdiń úzindi aýdarmalarymen birge jaryqqa shyǵarǵan [3]. Biraq bul shyǵarmanyń tolyq aýdarmasy emes. Atalmysh úzindi aýdarma Qazaqstan men Ortalyq Azııa bıleýshilerine, əsirese, Qazaq handyǵyna qatysty bólimderinen úzindi aýdarmasy bolyp tabylady [3,185-231]. «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynyń tolyq aýdarmasyn ózbekstandyq ǵalymdar 1996-jyly jaryqqa shyǵarady [4]. «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasyn elimiz təýelsizdik alǵan soń otandyq zertteýshiler qazaq tiline aýdarýdy qolǵa aldy. Alǵash ret I.Jemeneı parsy tilinen qazaq tiline 2003-jyly aýdardy [5]. Bul aýdarmadan keıin de otandyq ǵalymdar «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasyn qazaq oqyrmandaryna jańa redakııasymen tanystyrý jumysyn jalǵastyrady. Nətıjede, ekinshi ret M.Qazybek pen Ə.Nuralıevtiń aýdarmasy 2015-jyly jaryq kóredi [6]. Alaıda birneshe aýdarmalary men kóptegen zertteý jumystary bola tura «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasy tolyqtaı zertteldi dep aıta almaımyz.
«Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasyn zertteýdiń mańyzdylyǵyn birneshe sebeptermen túsindirýge bolady. Birinshiden, shyǵarmada birneshe eldiń, ulystyń, etnostardyń, onyń ishinde qazaq halqynyń tarıhy týraly qundy derekter kezdesedi. Ekinshiden, Ortalyq Azııany mekendegen kóptegen túrik-mońǵol taıpalarynyń shejiresi men salt-dəstúri qamtylǵan. Úshinshiden, Məýarannahrdy mekendegen ulttardyń bılikke talasý arqyly ərqaısysynyń jeke-dara memleket bolýǵa talpynysy baıandalady. Shyǵarmanyń alǵy sózinde ataýy nege «Tarıh-ı Rashıdı» atalýynyń úsh sebebin keltiredi: 1. Toǵylyq Temirdi ıslamǵa burǵan Arshad ad-Dınniń qurmetine; 2. Toǵylyq Temir halqyn əkelgen týra joldyń qurmetine; 3. Qashǵarda bılik etken Əbý-l Muzaffar Əbd ar-Rashıd hannyń qurmetine [3,18]. Shyǵarma XVI ǵasyrdyń ekinshi jartysynda-aq tarıhshy ǵalymdardyń nazaryna ilige bastaǵan. Ataqty ǵulamanyń eńbegin derek kózi retinde túrli el tarıhshylary, shyǵystanýshylar, geograftar, fılologtar paıdalanyp keledi. Bul eńbekke ǵalymdardyń birneshe býyny nazar aýdaryp, óz eńbekterinde derek kózi retinde paıdalanǵandarymen, osy ýaqytqa deıin ol júıeli jəne jan-jaqty, tolyq əri tyńǵylyqty da tereń zerttelgen joq. «Tarıh-ı Rashıdı» eńbeginiń Ortalyq Azııa, sonyń ishinde Qazaqstan tarıhy men mədenıetin zertteýge qosqan úlesi mol.
«Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynyń avtorynyń tolyq aty-jóni Myrza Muhammed Haıdar bın Muhammed Huseıin bın Muhammed Haıdar. Keıbir derekterde Myrza Muhammed Haıdar bın Muhammed Hýsaın kýrekan dýlat (دوغالت کان کوره حسين محد بن حيدر محمد ميرزا) [7, 2a]. Ol ózin qysqasha Myrza Haıdar dese, Babyr ony Haıdar myrza dep ataǵan. Sonymen qatar, Aıaz (آياز) degen ədebı laqap aty bolǵan [8, 89]. Muhammed Haıdar Dýlatı 1499 jyly Uratóbede dúnıege kelgen. Muhammed Haıdardyń ata-babalary moǵoldyń dýlat taıpasynyń əmirleri jəne Qashǵarııanyń murager bıleýshileri men basshylary bolǵan [9,5].
«Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasyn jazýda eń alǵashqy derekkózder, ol ərıne, moǵoldar arasynda aýyzdan aýyzǵa taraǵan ańyz-əńgimeler bolǵan. Alaıda, Myrza Haıdar shyǵarmasyn jazǵanda birneshe avtorlardyń eńbekterin paıdalanǵan. Olar: Mır Ǵııas ad-Dın Mansurdyń «Jam-ı ǵıtı-nýmaı», Iaquttyń «Mý'jam al- býldan», Jamal ad-Dın Karshıdyń «Mýlhakat as-sýrah», Iaqýttyń sózdigine uqsas«Ta'rıf-ı býldan», Fazlallah Rashıd ad-Dınniń «Majma' at-taýarıh» («Jamı' at-taýarıh»), «Sývar-ı aqalım», Hamdallah Mustaýfı Qazvınıdiń «Tarıh-ı gýzıda», Əbd ar-Razzaq Samarqandtyń«Tarıh-ı manzým, Ulyqbektiń «Ýlýs arba'a», Həzrat Məýlana Muhammad Qazıdyń «Sılsılat al-arıfın», Zahır ad-Dın Muhammed Babýrdyń memýarlary men «Mýbaıın» shyǵarmasy jəne t.b.«Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynda Ata Məlik Jývaınıdiń «Tarıh-ı jahangýshaı» men Sharaf ad-Dın Əlı Iazdıdiń «Zafar-namesi» keńinen paıdalanylady [3, 190- 191]. Aty atalǵan avtorlardyń eńbekterin avtor Ortalyq Azııa elderi men ony meken etken túrli rý-taıpa, ulystardyń tarıhyn baıandaǵanda jazba derek retinde júıeli túrde paıdalanǵan. Oǵan dəlel retinde «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasyndaǵy Ortalyq Azııa jerin mekendegen rý-taıpalarǵa qatysty derekterdiń molynan kezdesýi.
Ortalyq Azııa aımaǵyn meken etken túrki-mońǵol taıpalarynyń sany jeterlik. Olardyń keıbiri ýaqyt óte kele óz tegin joǵaltyp nemese basqa bir rýdyń quramyna enip ketken. Məselen arkanýt, barqy, barlas, bahrın (barın), bekjak (bekchık), bulǵashy, buldaı, dýhtýı, ıtarshy (ıtarjy), kalýchı, kýrlakýt, sýldýz, makrıt (merkit), tangýt, urdýbegi, shoras,mańǵut, qunjy, chagırak, shigil, t.b. [10, 85]. «Tarıhı-ı Rashıdı» shyǵarmasynda XV – XVI ǵasyrlarda oryn alǵan shaıqastarda əmirlerden bólek, moǵol taıpalarynyń ər qaýymdarynyń ishinde aqyl-keńesin tyńdap den qoıatyn adamdardyń az emestigin atap kórsetedi [6, 414].
Dohtýı (دوختوی) taıpasy jóninde: «Bul rýdyń basshysy əmir Daıym Əli bolatyn. Ol dýhtýı əmirleriniń ishinde batyry da abyroılysy sanalatyn, budan bylaı ər jerde onyń aty atalyp otyratyn bolady» dep, bul rý men barlas taıpasy arasynda únemi bılik úshin talas tartystyń bolyp turatyndyǵyn jazǵan [6, 416]. Belgili shyǵystanýshy ǵalym V.P.Iýdın bul jóninde bylaı deıdi: «Mejdý dohtýıamı ı barlasamı shlı spory otnosıtelno pervenstva na voıne ı ohote. Spor byl reshen Emır Djab- bar – Berdı doglatom v polzý dýhtýev». Dýhtýılardy Moǵolstan men Mońǵolııadaǵy negizgi taıpalardyń biri deı kele, Toǵylyq Temirge deıin mońǵoldar taıpasynyń quramynda bolǵan dep jazady [10, 79]. Sonymen qatar bul taıpa Sultan Saııd hannyń Qashǵarııaǵa jasaǵan joryǵy kezinde əsker quramynda bolǵan. Shoras taıpasy (جراس): «Olardyń basshysy Móńke bek bolatyn. Batyrlyq kórsetýde týystary arasynda teńdisi joq edi. Onyń júzden astam adamy bar edi. Onyń baýyry Baba Saryq myrzanyń toby Móńke bekten azyraq bolatyn. Onyń baýyry Shahbaz myrza isterdi júrgizýde aǵasynan kem túspeıtin» [6, 417]. Bul taıpanyń əmirleri Toǵylyq Temirmen ıslamdy qabyldaý jóninde kelise almaǵan. Ýəıis han dúnıe salǵan soń, Esen Buǵany moıyndamaı, oırattarǵa Amasanshy taıshyǵa ketip qalady. Keıinnen Sultan Ahmed (Alasha han) han bılikke kelgennen keıin ǵana moǵolstan handarynyń bıligin moıyndaǵan [10, 75]. Shoras taıpasynyń ataýy parsy derekkózderinde joras dep beriledi [11, 440]. Sebebi, parsy tilinde tildik assımılıaııaǵa túsip, ch ərpi, j bolyp aıtylady. Qalýchı (Qalýchı/Qalýshy/Kalýjı)taıpasy (قالوچی) : «Basshysy, sol kezdegi eń bedeldi əsker basylardyń biri Tuman bahadúr.» dep qysqasha məlimet bere otyryp, qarluq (قارلوق) taıpasynyń basshysy Məlik Əli bahadúrdiń erjúrektiligin, makrıt (merkit) (مکريت) taıpasynyń basshysy Kýlıka (قولکه)[Qulke] jəne suńqarshy taıpasynyń basshysy Omar sheıh ekendigin atap ótedi[6,419]. Bul jerde suńqarshy degen taıpany parsy tilindegi túpnusqada «سولقارچی»[sulqarchi] dep jazylǵan [11, 442]. Bul taıpa Moǵolstandaǵy san jaǵynan eń kóp taıpalardyń biri bolǵan. Ýəıis han qaıtys bolǵan soń, Esen Buǵadan ketip, Əbilqaıyr hanǵa, ıaǵnı Túrkistanǵa barady [6, 78]. Olardyń qaıtyp oralǵandyǵy jóninde eshbir derek joq. Biraq, Sultan Ahmed han bılik qurǵan alǵashqy kezderde oǵan qarsy qastandyqqa qatysyp, keıinnen oırattarǵa qashýǵa məjbúr bolady. Sultan Ahmed han bul taıpany tolyqtaı joıyp jibergenshe eki jyldaı olardyń sońyna túsip alǵandyǵy baıandalady. Alaıda, búkil taıpa joıylýy múmkin emes sekildi, hanǵa qarsy shyqqan əmirler men olardyń týystary joıylǵany bolýy múmkin. Kalýchı taıpasy da Sultan Saııd hannyń əskeriniń quramynda bolǵan. Kýrlagýt taıpasy (کرلکوت) Toǵylyq Temir tusynda bolǵan. Bul taıpany V.P. Iýdın Deshti Qypshaq jerindegi belgili kýrlaýt (کورالوت) taıpasymen bir dep sanaýǵa bolatynyn, qazaqtar quramyndaǵy qypshaq rýynan jəne kúrleýt-qypshaq Torǵaı dalasynda mekendegenin jazǵan [10, 76]. Al «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynda kýrlagýt taıpasynyń əmiri jóninde maǵlumat bergen: «Jete əmirleriniń ishinde kýrlakýt (kýlkýt) rýynan shyqqan əmir Hamıd aqyl parasaty mol, abyroıy da erekshe bir adam edi» deıdi [6, 74]. Bul jerde kýrlakýt taıpasyn jete rýy quramyna jatqyzǵan. Al jete rýy týraly qazaqtyń belgili ǵalymy Shoqan Ýəlıhanov óz eńbeginde bylaı dep atap ótedi: «Mogýly nazyvalı djagataıev Kara – ýlýs, a djagataıy ıh – Chete (جته) [12, 440)". Al, belgili shyǵystanýshy V.V. Bartold bylaı deıdi: «Mogoly s prezrenıem nazyvalı chagataev lıýdmı smeshannogo proıshojdenııa, metısamı (karaýnas); s drýgoı storony, chagataı, kak predstavıtelı tradııı sredneazıatskoı mongolskoı gosýdarstvennostı, na- zyvalı mogolov razboınıkamı (djete)» [13, 170]. Baıqap otyrǵanymyzdaı, Sh. Ýəlıhanov shaǵataılyqtardy qara ulys dep ataǵan bolsa, V.Bartold olardy qaraýnas dep jazady. Bet terileriniń túsine baılanysty aıtylýy da múmkin. V.P. Iýdın Bınaıdyń «Shaıbanı namesine» súıenip, kýrlakýt taıpasyn qazaq quramyndaǵy qypshaqpen bir dese, al Shoqan Ýəlıhanov mońǵol taıpalarynyń qataryna jatqyzǵan.
XIV-XV ǵasyrlarda Qunjy-sagrychı, ıtarshy-baraq, aqbaraq, qosshy kókiltash mońǵol taıpalarynyń ataýlary ózgeriske túse bastaıdy. Munyń sebebi qazaq nemese basqa da ulttardyń quramyna kirýinen bolýy múmkin. Barlas (بارالس) taıpasyn Muhammed Haıdar Dýlatı mońǵol taıpalarynyń qataryna jatqyzady. Bul taıpanyń basshysy Əli Mırak degen danagóı qart bolǵandyǵy aıtylady [6, 416]. Al, V.P. Iýdın olardy Məýarennahrdyń shaǵataı taıpalarynyń qataryna jatqyzady (10, 79). Bul taıpa da Sultan Saııd hannyń əsker quramynda bolǵan. Barlas taıpasynyń keıbir ókilderi Moǵolstan men Mońǵolııanyń saıası ómirinde belsendilik tanytqan. Bartold Temir ózi shyqqan barlas taıpasymen jaqyn baılanysta bolǵanyn aıtady. Bul taıpanyń jeke ókilderi Temirdiń «baýyrlary» dep atalatyn bolǵan. Əmir Temirge jaqyn əmirler tek barlas rýynan ǵana emes, ózge de taıpa ókilderinen bolǵan. Solardyń biri naıman rýynan shyqqan Aqbuǵa. Arlat jəne jalaıyr taıpalarynyń əmirlerimen taq úshin Temir uzaq soǵysady. Tipti Shaǵataı memleketiniń basshy bolyp saılanǵan keıin de bul kúres toqtamady. 1376 jyly jalaıyr ulysyn joq dep sanap, onyń qaldyqtary basqa əmirlerdiń toptaryna taratqan [13, 172]. Qypshaq (قبچاق) taıpasy jóninde «Tarıh-ı Rashıdı» búı deıdi: «Əlemniń jany jəne shaıqastyń júregi bolǵan haziret Sahıbqyran sol qanatta jeńimpaz týynyń jarty aı sekildengen ushyn jerge qaraı úsh ret ıdi de, əmir Sary-Buǵaǵa óziniń qypshaq tobymen osy belgilengen jerde turýyn buıyrdy» ıaǵnı, bul «Balshyq soǵysy» Jete men Sahıbqyran arasyndaǵy soǵys jaıynda bolǵan əńgimede aıtylady [6, 92]. Sondaı aq, Sahıbqyrannyń Moǵolstanǵa, ıaǵnı Jetege jibergen qypshaq pen jalaıyr əmirleri Sarybuǵa men Ədilshahtyń Sahıbqyrandy jarty jolda satyp ketetini týraly da baıandaǵan [6, 111]. Al, Ia.V. Pılıpchýktyń «Mongolskoe zavoevanıe kochevıı vostochnyh kıpchakov» atty maqalasynda mońǵol shapqynshylyǵy tusynda kóptegen qypshaqtar mońǵoldardyń qyzmetinde bolǵany jəne 1224 jyly Súbedeı Shyǵys Eýropadan oralǵan soń, erjúrek taıpalardan, ıaǵnı merkit, naıman, kereıt, qańly jəne qypshaqtardan əsker qurǵanyn jazady [14, 271]. Alaıda, keıinnen qypshaqtardyń bir bóligi jaýlary chjýrchjenderdiń qataryna baryp qosylady [14, 273]. Sonymen qatar atalmysh maqalada avtor Tızengaýzenniń eńbegine silteme bere otyryp, munymen mońǵoldardyń qypshaqtarǵa qarsy shabýyly bitpegenin aıta ketedi: «Djýveını ı Vassaf ýkazyvalı, chto Sýbedeı ı Djebe prı- soedınılıs k Djýchı, stavka kotorogo nahodılas v vostochnoı chastı Desht-ı Kıpchak» [14, 273]. Belgili tarıhshy ǵalymdar S.G. Klıashtornyı men T.I. Sultanovtyń ta pikirleri osyǵan saıady: «V rezýltate nashestvııa mongolov kakaıa-to chast kıpchakov pogıbla, kakaıa-to chast – bejala na zapad, a kakaıa-to chast – byla plenena ı prodano v rabstvo. No v masse svoeı kıpchakı ostalıs kochevat v svoıh stepıah ı sostavlıalı glavnýıý chast kochevyh tıýrkskıh poddannyh potomkov Djýchı» [15, 218]. «Tarıh-ı Rashıdıda» ózbek (اوزبک) ulysy Əbilqaıyr han dúnıe salǵan soń, bir-birimen qyryq pyshaq bop, aralarynda úlken arazdyq bolǵanyn, jurttyń kópshiligi Kereı han men Jənibek hannyń janyna ketip qalǵanyn, sonymen qatar olardyń sany eki júz myńnan asatynyn, olardy ózbek-qazaq dep sol kezden bastap ataı bastaǵanyn aıtady [6, 145]. Sondaı aq, ózbekter men moǵoldar arasynda kóptegen shaıqastar bolǵanyn, sol shaıqastarda ózbekter jeńiske jetip júrgenin tilge tıek etedi: «Osy kezeńde moǵoldar eshqashan ózbekterdi jeńgen emes. Tek Rashıd han ǵana ózbekterdi jeńdi, al bul Rashıd hannyń eń úlken tabysy edi» [6, 219]. Osy ózbek sózi týraly S.G. Klıashtornyı men T.I. Sultanov bylaı deıdi: «So vtoroı polovıny XIVv. kochevoe naselenıe Ýlýsa Djýchı ızvestno nam pod obım sobıratelnym slovom ýzbekı. Proıshojdenııa nazvanıe «ýzbek» okonchatelno ne vyıasneno. Kak ımıa sobstvennoe eto slovo vstrechaetsıa ı dlıa perıoda ranee XIV v.» [10, 224] deı kele, Joshy ulysyndaǵy kóshpendi taıpalardyń ataýy «ózbek» dep atalýy alǵash ret parsy tarıhshysy, geografy HIV ǵasyrdaǵy Hamdallah Mustaýfı Qazvınıdyń shyǵarmalarynda kezdesedi dep jazady. Iaǵnı, Ózbek hannyń əskerin «ózbekter», al Joshy urpaǵynyń memleketin «Ózbekter memleketi» dep jazǵanyn atap ótedi. Myrza Ulyqbektin «Tarıh-ı arba-ýlýs» atty shyǵarmasynda Saıııd ata Ózbek hanmen kelgen adamdardy «kimder?» dep suraǵanda, olardyń jetekshisi jəne patshasy Ózbek han bolǵannan soń, sol kezden bastap, onymen birge kelgen adamdardy «ózbekter» dep ataı bastaǵandyǵy jaıly aıtady [16, 99]. Bul jerde joǵaryda aıtyp ótkendeı, jalpy Joshy ulysyndaǵy kóshpeli taıpalardyń ortaq ataýy bolyp tur. Keıinnen XV ǵasyrdyń basynda Ózbek ulysynan qazaqtar ketip qalady. Olardy keıde ózbek – qazaqtar dep de ataǵan. Ol jóninde S.G. Klıashtornyı men T.I. Sultanov bylaısha túsindiredi: «Tak kak Gıreı, Djanıbek ı ıh prıverjeny bylı lıýdmı, ýsheddımı ot svoıh ı skıtavshımısıa po okraınam gosýdarstva kochevyh ýzbekov, k kotoromý onı prınadlejalı ı s kotorymı nahodılıs v sostoıanıı voıny, to ıh prozvalı ýzbekamı – kazakamı, t.e. ýzbekskımı kazakamı, ılı prosto kazakamı. Imıa eto za nımı zakrepılos» [15, 226].
Əbilqaıyr han Joshy əýleti sultandaryna shabýyl jasaǵanda, Jənibek pen Kereı han onyń qysymyna shydamaı, Moǵolstanǵa ketip qalady. Esenbuǵa olardy jyly qabyldap, Moǵolstannyń batys bóligindegi Shý ózeni mańaıyndaǵy Qozybasy jerin qonystanýǵa beredi. Keıinnen Əilqaıyr han qaıtys bolǵan soń, aıtyp ótkenimizdeı, ózbek ulysy bir birimen qyrqysyp, arazdasady. Halyqtyń kópshiligi Kereı men Jənibektiń qasyna ketip, ózbek-qazaq dep atalý sol kezden bastalǵandyǵyn aıtyp óttik. Haıdar Dýlatı sondaı-aq, bylaı dep jazady: «Əbilqaıyr han ýaqıǵasynan (óliminen) keıin, ózbekterdiń ulysynda alaýyzdyq týdy. Sodan ərkim múmkindiginshe, qaýipsiz de beıbit ómir súrýi úshin Kereı han Jənibek handy panalap jatty, olar osylaı kúshin nyǵaıta tústi. Basynda jurttan qashyp, olardan bólinip shyǵyp, biraz ýaqyt bytyrap shashylyp, sergeldeńde bolǵandyqtan olardy «qazaq» dep atady. Bul laqap at olarǵa osylaısha tańyldy» [6, 383]. Qazaq tarıhyna qatysty derekter «Tarıh-ı Rashıdıda» kóptep kezdesedi. Sonyń biri Qazaq memleketi sultandarynyń bılik júrgizýiniń basy osy shyǵarmada 1465-1466 jyldary dep beredi [6, 145]. Qazaqtyń kóptegen ǵalymdary osy derekke júginedi. Qazaqtar bólek shyǵyp, jeke memleket qurǵannan keıin jan-jaqtan shabýyldaıtyndar kóbeıdi. Avtor Shahıbek hannyń qazaqtarǵa jasaǵan shabýylyn bylaısha sıpattaıdy: «Ol 915 jyldyń (1509-1510) qysynda qazaqtarǵa shabýyl jasady. Sol kezde qazaqtardyń hany Buryndyq bolǵanymen, alaıda memleket bıligi Qasym hannyń qolynda bolatyn. Shahıbek hannyń aıbyny zor bola tura oǵan qarsy turar kúshi joq edi» [6, 341]. Qasym hannan qoryqqan Shahıbek sarbazdaryn jınap, Samarqand arqyly Horasanǵa ketip qalady. Syrtqy jaýdan bólek, qazaqtardyń ishinde de bılik úshin talas–tartystar bolǵan. Qasym han 924/1518) ólgennen soń, qazaq sultandarynyń arasynda tartys bastalǵan. Qasym hannan keıin, onyń uly Mamash han boldy. Ol tunshyqpadan shaıqas kezinde qaıtys bolady da, ornyna Ədik sultannyń uly Tahır sultan taqqa otyrady.
Qorytyndylaı kele, tómendegideı nətıjege kelemiz. Birinshiden, Joǵaryda aty atalǵan taıpalardan bólek «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynda birneshe mońǵol taıpalary týraly derekter kezdesedi. Olar: baırın, býlgachı, arlat, arkanýt, sýldýz, mekrıt, narın, dolan, balykchı, tatar, uıǵyr, qońyrat, oırat, mańǵyt, tańǵýt, shýnkarly (suńqarly) jəne t.b. [6] Ekinshiden, «Tarıh-ı Rashıdı» shyǵarmasynda kezdesetin kóptegen ortaazııalyq etnostardyń keıbiri bul kúnderi joıylyp ketken. Mysaly: sıdjıýt, kıngıt, qarluq, baırın, býlgachı, shırın, býrkýt, hýshın, jýrkın, t.b. Úshinshiden, tegin joǵaltyp alsa da, keıbiri sany kóp ózge bir taıpanyń quramyna engen. Olar: merkit taıpasy abaq ataýymen qazaqtyń Orta júz quramyna enip ketken. [15, 221]. Bekjak taıpasy da keıinnen qańly atalynyp ketedi. Býlgachı men kalýchı taıpalary XV ǵasyrda moǵol taıpalarynyń quramynda bolǵanymen, eki taıpa birigip Moǵolstannan Deshti-Qypshaqqa Əbilqaıyr hanǵa ketip qalady. Keıinnen olar qyrǵyz taıpalarynyń quramyna kiredi [10, 87].
Tórtinshiden, qazaqtyń el bolyp qalyptasýynda mońǵol taıpalary mańyzdy ról atqarǵan. Dýlat jəne qańly – bekchık taıpalary qazaqtyń Uly júz quramyna dýlat jəne qańly ataýymen enedi. Sondaı – aq, Orta júzdiń qurylýynda da mońǵoldar erekshe ról atqarǵan. Mońǵoldardyń quramyndaǵy kereıtter qazaqtyń quramyndaǵy kereıler ekenine esh shúbə joq. Sebebi kereıler meken etken Jetisý jerinde kezinde mońǵol- dardyń kereıtteri de ómir súrgendigi belgili. Osylaısha, basqa da taıpalardyń qazaq quramyna enýiniń nətı- jesinde Kereı men Jənibek qurǵan Qazaq memlekettiginiń negizi qalandy.
Botagóz TÓLIMBET,
R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný
ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri
Gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri
Paıdalanylǵan ádebıetter
1.Storı C.A. Persian literature. A bio-bibliographical survey. Perevel s anglııskogo ı pererabotal, dopolnıl Iý.E.Bregel. T. I. – M: Glavnaıa redakııa «Vostochnaıa lıteratýra», 1972, 273-274 b.
- The Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar Dughlat. A history of the moghuls of Central Asia/ N. Elias, E. De- nison Ross/ London, 1895
- Ibragımov S.K., Mıngýlov N.N., Pıýlına K.A., Iýdın V.P.Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv XV– XVIII vekov (MIKH). Izd.-vo «Naýka» Kazahskoı SSR, Alma – Ata, 1969.
- Mırza Mýhammad Haıdar. Tarıh-ı Rashıdı. Perevod s persıdskogo A.Ýrýnbaeva, R.P.Djalılovoı, L.M.Epıfanovoı. Prılojenııa ı ýkazatelı R.P.Djalılovoı. Fan, Tashkent, 1996.
- Dýlatı M.H. Tarıh-ı Rashıdı. M.H.Dýlatı qoǵamdyq qory, Almaty, 2003.
- Muhammed Haıdar Dýlatı «Tarıh-ı Rashıdı» (Muhtar Qazybek, Əbsattar Nuralıev). «Mıras» baspasy, Almaty, 2015.
- Mirza Muhammad Haidar Doglati. Tarikh-i Rashid. Salar Jung museum and Library, acc: 84, 2 a.
- Abýseıtova M.H., Baranova Iý.G. Pısmennye ıstochnıkı po ıstorıı ı kýltýre Kazahstana ı entralnoı Azıı v XIII – XVIII vv. Daık-Press, Almaty, 2001.
- Derbisəlıev Ə.B. Muhammed Haıdar Dýlatı. Ómirbaıandyq-bıblıografııalyq anyqtamalyq. M.H.Dýlatı qoǵamdyq qory, Almaty, 1999.
- Iýdın V.P. entralnaıa Azııa v XIV-XVIII vekah glazamı vostokoveda. Daık-Press, Almaty, 2001.
- 2004 .مکطوب ميرث :تھران – .رشيدی تاريخ .دوغلت حيدر محمد ميرزا
- Valıhanov Ch.Ch.. Sobranıe sochınenıı v 5-tı tomah: Tom.1.: Izdatelstvo AN Kazahskoı SSR, Alma-Ata, 1961.
- Bartold V.V. Sochınenııa. T.5: Raboty po ıstorıı ı fılologıı tıýrkskıh ı mongolskıh narodov. Izdat. vostoch. lıt-ry, Moskva, 1968.
- Tıýrkologıcheskıı sbornık. 2009-2010: Tıýrkskıe narody Evrazıı v drevnostı ı srednevekove / red.kol. Klıashtornyı, S.G., Sýltanov, T.I., Trepavlov V.V. Statıa: Pılıpchýk, Ia.V. Mongolskoe zavoevanıe kochevıı vostochnyh kıpchakov. Vostochnaıa lıteratýra, Moskva, 2011.
- Klıashtornyı S.G., Sýltanov T.I. Gosýdarstva ı narody Evrazııskıh stepeı. Drevnost ı srednevekove. Peterbýrgskoe Vostokovedenıe, SPb, 2004.
- 16. Istorııa Kazahstana v persıdskıh ıstochnıkah. T. 4.: Sbornık materıalov, otnosıaıhsıa k ıstorıı Zolotoı Ordy. Daık-Press, Almaty, 2006
