«Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyndaǧy ortaaziialyq etnostar

XIII-XVI ǧasyrlarǧa jatatyn tarihi jazba derekközderde Qazaqstan men Ortalyq Aziiaǧa qatysty maŋyzdy da qūndy məlımetter köp. Parsy jazba derekterınıŋ tanymdyq, maǧlūmattyq mənı joǧary bolǧandyqtan parsy tıldı jazba eskertkışterı otan tarihy üşın baǧaly derek közderı bolyp tabylady. Sondai derekközderdıŋ bırı de bıregeiı Myrza Haidar Dulatidyŋ «Tarih-iRaşidi» (رشيدی تاريخ) şyǧarmasy. Şyǧarma ekı taraudan tūrady. Ekınşısı bırınşısınen būryn jazylǧan, iaǧni 1541-1542 jyldary, al bırınşısı 1546 jyly 3 nauryzda. Şyǧarmany avtor Kaşmirde jürıp jazady [1]. Būl şyǧarma ortaǧasyrlardyŋ özınde-aq türık tılıne bırneşe ret audarylyp ülgergen. Alǧaş ret tarihi maŋyzy orasan zor būl eŋbektı zertteudı aǧylşyn ǧalymdary qolǧa alady. Aǧylşyn tılındegı audarmasy 1895-jyly jaryq körgen [2]. Al orys tılıne alǧaş ret otandyq ǧalymdar audaryp 1969-jyly jaryqqa bırneşe parsy jəne türık tılderındegı derekközderdıŋ üzındı audarmalarymen bırge jaryqqa şyǧarǧan [3]. Bıraq būl şyǧarmanyŋ tolyq audarmasy emes. Atalmyş üzındı audarma Qazaqstan men Ortalyq Aziia bileuşılerıne, əsırese, Qazaq handyǧyna qatysty bölımderınen üzındı audarmasy bolyp tabylady [3,185-231]. «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynyŋ tolyq audarmasyn özbekstandyq ǧalymdar 1996-jyly jaryqqa şyǧarady [4]. «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyn elımız təuelsızdık alǧan soŋ otandyq zertteuşıler qazaq tılıne audarudy qolǧa aldy. Alǧaş ret İ.Jemenei parsy tılınen qazaq tılıne 2003-jyly audardy [5]. Būl audarmadan keiın de otandyq ǧalymdar «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyn qazaq oqyrmandaryna jaŋa redaksiiasymen tanystyru jūmysyn jalǧastyrady. Nətijede, ekınşı ret M.Qazybek pen Ə.Nūralievtıŋ audarmasy 2015-jyly jaryq köredı [6]. Alaida bırneşe audarmalary men köptegen zertteu jūmystary bola tūra «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasy tolyqtai zertteldı dep aita almaimyz. «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyn zertteudıŋ maŋyzdylyǧyn bırneşe sebeptermen tüsındıruge bolady. Bırınşıden, şyǧarmada bırneşe eldıŋ, ūlystyŋ, etnostardyŋ, onyŋ ışınde qazaq halqynyŋ tarihy turaly qūndy derekter kezdesedı. Ekınşıden, Ortalyq Aziiany mekendegen köptegen türık-moŋǧol taipalarynyŋ şejıresı men salt-dəstürı qamtylǧan. Üşınşıden, Məuarannahrdy mekendegen ūlttardyŋ bilıkke talasu arqyly ərqaisysynyŋ jeke-dara memleket boluǧa talpynysy baiandalady. Şyǧarmanyŋ alǧy sözınde atauy nege «Tarih-i Raşidi» ataluynyŋ üş sebebın keltıredı: 1. Toǧylyq Temırdı islamǧa būrǧan Arşad ad-Dinnıŋ qūrmetıne; 2. Toǧylyq Temır halqyn əkelgen tura joldyŋ qūrmetıne; 3. Qaşǧarda bilık etken Əbu-l Mūzaffar Əbd ar-Raşid hannyŋ qūrmetıne [3,18]. Şyǧarma XVI ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda-aq tarihşy ǧalymdardyŋ nazaryna ılıge bastaǧan. Ataqty ǧūlamanyŋ eŋbegın derek közı retınde türlı el tarihşylary, şyǧystanuşylar, geograftar, filologtar paidalanyp keledı. Būl eŋbekke ǧalymdardyŋ bırneşe buyny nazar audaryp, öz eŋbekterınde derek közı retınde paidalanǧandarymen, osy uaqytqa deiın ol jüielı jəne jan-jaqty, tolyq ərı tyŋǧylyqty da tereŋ zerttelgen joq. «Tarih-i Raşidi» eŋbegınıŋ Ortalyq Aziia, sonyŋ ışınde Qazaqstan tarihy men mədenietın zertteuge qosqan ülesı mol. «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynyŋ avtorynyŋ tolyq aty-jönı Myrza Mūhammed Haidar bin Mūhammed Hūseiın bin Mūhammed Haidar. Keibır derekterde Myrza Mūhammed Haidar  bin  Mūhammed  Husain  kurekan  dulat  (دوغالت  کان  کوره  حسين  محد  بن  حيدر  محمد  ميرزا)  [7,  2a].  Ol  özın qysqaşa Myrza Haidar dese, Babyr ony Haidar myrza dep ataǧan. Sonymen qatar, Aiaz (آياز) degen ədebi laqap aty bolǧan [8, 89]. Mūhammed Haidar Dulati 1499 jyly Ūratöbede düniege kelgen. Mūhammed Haidardyŋ ata-babalary moǧoldyŋ dulat taipasynyŋ əmırlerı jəne Qaşǧariianyŋ mūrager bileuşılerı men basşylary bolǧan [9,5]. «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyn jazuda eŋ alǧaşqy derekközder, ol ərine, moǧoldar arasynda auyzdan auyzǧa taraǧan aŋyz-əŋgımeler bolǧan. Alaida, Myrza Haidar şyǧarmasyn jazǧanda bırneşe avtorlardyŋ eŋbekterın paidalanǧan. Olar: Mir Ǧiias ad-Din Mansūrdyŋ «Jam-i ǧiti-numai», Iaqūttyŋ «Mu'jam al- buldan», Jamal ad-Din Karşidyŋ «Mulhakat as-surah», Iaquttyŋ sözdıgıne ūqsas«Ta'rif-i buldan», Fazlallah Raşid ad-Dinnıŋ «Majma' at-tauarih» («Jami' at-tauarih»), «Suvar-i aqalim», Hamdallah Mūstaufi Qazvinidıŋ «Tarih-i guzida», Əbd ar-Razzaq Samarqandtyŋ«Tarih-i manzum, Ūlyqbektıŋ «Ulus arba'a», Həzrat Məulana Mūhammad Qazidyŋ «Silsilat al-arifin», Zahir ad-Din Mūhammed Baburdyŋ memuarlary men «Mubaiin» şyǧarmasy jəne t.b.«Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynda Ata Məlık Juvainidıŋ «Tarih-i jahanguşai» men Şaraf ad-Din Əli Iazdidıŋ «Zafar-namesı» keŋınen paidalanylady [3, 190- 191]. Aty atalǧan avtorlardyŋ eŋbekterın avtor Ortalyq Aziia elderı men ony meken etken türlı ru-taipa, ūlystardyŋ  tarihyn  baiandaǧanda  jazba  derek  retınde  jüielı  türde  paidalanǧan.  Oǧan  dəlel  retınde «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasyndaǧy Ortalyq Aziia jerın mekendegen ru-taipalarǧa qatysty derekterdıŋ molynan kezdesuı. Ortalyq Aziia aimaǧyn meken etken türkı-moŋǧol taipalarynyŋ sany jeterlık. Olardyŋ keibırı uaqyt öte kele öz tegın joǧaltyp nemese basqa bır rudyŋ qūramyna enıp ketken. Məselen arkanut, barqy, barlas, bahrin (barin), bekjak (bekchik), būlǧaşy, būldai, duhtui, itarşy (itarjy), kaluchi, kurlakut, sulduz, makrit (merkıt), tangut, ūrdubegı, şoras,maŋǧūt, qūnjy, chagirak, şıgıl, t.b. [10, 85]. «Tarihi-i Raşidi» şyǧarmasynda XV – XVI ǧasyrlarda oryn alǧan şaiqastarda əmırlerden bölek, moǧol taipalarynyŋ ər qauymdarynyŋ ışınde aqyl-keŋesın tyŋdap den qoiatyn adamdardyŋ az emestıgın atap körsetedı [6, 414]. Dohtui (دوختوی) taipasy jönınde: «Būl rudyŋ basşysy əmır Daiym Əlı bolatyn. Ol duhtui əmırlerınıŋ ışınde batyry da abyroilysy sanalatyn, būdan bylai ər jerde onyŋ aty atalyp otyratyn bolady» dep, būl ru men barlas taipasy arasynda ünemı bilık üşın talas tartystyŋ bolyp tūratyndyǧyn jazǧan [6, 416]. Belgılı şyǧystanuşy ǧalym V.P.Iýdin būl jönınde bylai deidı: «Mejdu dohtuiami i barlasami şli spory otnositelno pervenstva na voine i ohote. Spor byl reşen Emir Djab- bar – Berdi doglatom v polzu duhtuev». Duhtuilardy Moǧolstan men Moŋǧoliiadaǧy negızgı taipalardyŋ bırı dei kele, Toǧylyq Temırge deiın moŋǧoldar taipasynyŋ qūramynda bolǧan dep jazady [10, 79]. Sonymen qatar būl taipa Sūltan Saiid hannyŋ Qaşǧariiaǧa jasaǧan joryǧy kezınde əsker qūramynda bolǧan. Şoras taipasy (جراس): «Olardyŋ basşysy Möŋke bek bolatyn. Batyrlyq körsetude tuystary arasynda teŋdısı joq edı. Onyŋ jüzden astam adamy bar edı. Onyŋ bauyry Baba Saryq myrzanyŋ toby Möŋke bekten azyraq bolatyn. Onyŋ bauyry Şahbaz myrza ısterdı jürgızude aǧasynan kem tüspeitın» [6, 417]. Būl taipanyŋ əmırlerı Toǧylyq Temırmen islamdy qabyldau jönınde kelıse almaǧan. Uəiıs han dünie salǧan soŋ, Esen Būǧany moiyndamai, oirattarǧa Amasanşy taişyǧa ketıp qalady. Keiınnen Sūltan Ahmed (Alaşa han) han bilıkke kelgennen keiın ǧana moǧolstan handarynyŋ bilıgın moiyndaǧan [10, 75]. Şoras taipasynyŋ atauy parsy derekközderınde joras dep berıledı [11, 440]. Sebebı, parsy tılınde tıldık assimiliasiiaǧa tüsıp, ch ərpı, j bolyp aitylady. Qaluchi (Qaluchi/Qaluşy/Kaluji)taipasy (قالوچی) : «Basşysy, sol kezdegı eŋ bedeldı əsker basylardyŋ bırı Tūman bahadür.» dep qysqaşa məlımet bere otyryp, qarlūq (قارلوق) taipasynyŋ basşysy Məlık Əlı bahadürdıŋ erjürektılıgın, makrit (merkıt) (مکريت) taipasynyŋ basşysy Kulika (قولکه)[Qulke] jəne sūŋqarşy taipasynyŋ basşysy Omar şeih ekendıgın atap ötedı[6,419]. Būl jerde sūŋqarşy degen taipany parsy tılındegı tüpnūsqada «سولقارچی»[sulqarchi] dep jazylǧan [11, 442]. Būl taipa Moǧolstandaǧy san jaǧynan eŋ köp taipalardyŋ bırı bolǧan. Uəiıs han qaitys bolǧan soŋ, Esen Būǧadan ketıp, Əbılqaiyr hanǧa, iaǧni Türkıstanǧa barady [6, 78]. Olardyŋ qaityp oralǧandyǧy jönınde eşbır derek joq. Bıraq, Sūltan Ahmed han bilık qūrǧan alǧaşqy kezderde oǧan qarsy qastandyqqa qatysyp, keiınnen oirattarǧa qaşuǧa məjbür bolady. Sūltan Ahmed han būl taipany tolyqtai joiyp jıbergenşe ekı jyldai olardyŋ soŋyna tüsıp alǧandyǧy baiandalady. Alaida, bükıl taipa joiyluy mümkın emes sekıldı, hanǧa qarsy şyqqan əmırler men olardyŋ tuystary joiylǧany boluy mümkın. Kaluchi taipasy da Sūltan Saiid hannyŋ əskerınıŋ qūramynda bolǧan. Kurlagut taipasy (کرلکوت) Toǧylyq Temır tūsynda bolǧan. Būl taipany V.P. Iýdin Deştı Qypşaq jerındegı belgılı kurlaut (کورالوت) taipasymen bır  dep sanauǧa bolatynyn, qazaqtar qūramyndaǧy qypşaq ruynan jəne kürleut-qypşaq Torǧai dalasynda mekendegenın jazǧan [10, 76]. Al «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynda kurlagut taipasynyŋ əmırı jönınde maǧlūmat bergen: «Jete əmırlerınıŋ ışınde kurlakut (kulkut) ruynan şyqqan əmır Hamid aqyl parasaty mol, abyroiy da erekşe bır adam edı» deidı [6, 74]. Būl jerde kurlakut taipasyn jete ruy qūramyna jatqyzǧan.  Al jete ruy turaly qazaqtyŋ belgılı ǧalymy Şoqan Uəlihanov öz eŋbegınde bylai dep atap ötedı: «Moguly nazyvali djagataisev Kara – ulus, a djagataisy ih – Chete (جته) [12, 440)". Al, belgılı şyǧystanuşy V.V. Bartold bylai deidı: «Mogoly s prezreniem nazyvali chagataev liudmi smeşannogo proishojdeniia, metisami (karaunas); s drugoi storony, chagatai, kak predstaviteli tradisii sredneaziatskoi mongolskoi gosudarstvennosti, na- zyvali mogolov razboinikami (djete)» [13, 170]. Baiqap otyrǧanymyzdai, Ş. Uəlihanov şaǧatailyqtardy qara ūlys dep ataǧan bolsa, V.Bartold olardy qaraunas dep jazady. Bet terılerınıŋ tüsıne bailanysty aityluy da mümkın. V.P. Iýdin Binaidyŋ «Şaibani namesıne» süienıp, kurlakut taipasyn qazaq qūramyndaǧy qypşaqpen bır dese, al Şoqan Uəlihanov moŋǧol taipalarynyŋ qataryna jatqyzǧan. XIV-XV ǧasyrlarda Qūnjy-sagrychi, itarşy-baraq, aqbaraq, qosşy kökıltaş moŋǧol taipalarynyŋ ataulary özgerıske tüse bastaidy. Mūnyŋ sebebı qazaq nemese basqa da ūlttardyŋ qūramyna kıruınen boluy mümkın. Barlas (بارالس) taipasyn Mūhammed Haidar Dulati moŋǧol taipalarynyŋ qataryna jatqyzady. Būl taipanyŋ basşysy Əlı Mirak degen danagöi qart bolǧandyǧy aitylady [6, 416]. Al, V.P. Iýdin olardy Məuarennahrdyŋ şaǧatai taipalarynyŋ qataryna jatqyzady (10, 79). Būl taipa da Sūltan Saiid hannyŋ əsker qūramynda bolǧan. Barlas taipasynyŋ keibır ökılderı Moǧolstan men Moŋǧoliianyŋ saiasi ömırınde belsendılık tanytqan. Bartold Temır özı şyqqan barlas taipasymen jaqyn bailanysta bolǧanyn aitady. Būl taipanyŋ jeke ökılderı Temırdıŋ «bauyrlary» dep atalatyn bolǧan. Əmır Temırge jaqyn əmırler tek barlas ruynan ǧana emes, özge de taipa ökılderınen bolǧan. Solardyŋ bırı naiman ruynan şyqqan Aqbūǧa. Arlat jəne jalaiyr taipalarynyŋ əmırlerımen taq üşın Temır ūzaq soǧysady. Tıptı Şaǧatai memleketınıŋ basşy bolyp sailanǧan keiın de būl küres toqtamady. 1376 jyly jalaiyr ūlysyn joq dep sanap, onyŋ qaldyqtary  basqa  əmırlerdıŋ  toptaryna  taratqan  [13,  172].  Qypşaq  (قبچاق)  taipasy  jönınde  «Tarih-i Raşidi» büi deidı: «Əlemnıŋ jany jəne şaiqastyŋ jüregı bolǧan hazıret Sahibqyran sol qanatta jeŋımpaz tuynyŋ jarty ai sekıldengen ūşyn jerge qarai üş ret idı de, əmır Sary-Būǧaǧa özınıŋ qypşaq tobymen osy belgılengen jerde tūruyn būiyrdy» iaǧni, būl «Balşyq soǧysy» Jete men Sahibqyran arasyndaǧy soǧys jaiynda bolǧan əŋgımede aitylady [6, 92]. Sondai aq, Sahibqyrannyŋ Moǧolstanǧa, iaǧni Jetege jıbergen qypşaq pen jalaiyr əmırlerı Sarybūǧa men Ədılşahtyŋ Sahibqyrandy  jarty jolda satyp ketetını turaly da baiandaǧan [6, 111]. Al, Iа.V. Pilipchuktyŋ «Mongolskoe zavoevanie kochevii vostochnyh kipchakov» atty maqalasynda moŋǧol şapqynşylyǧy tūsynda köptegen qypşaqtar moŋǧoldardyŋ qyzmetınde bolǧany jəne 1224 jyly Sübedei Şyǧys Europadan oralǧan soŋ, erjürek taipalardan, iaǧni merkıt, naiman, kereit, qaŋly jəne qypşaqtardan əsker qūrǧanyn jazady [14, 271]. Alaida, keiınnen qypşaqtardyŋ bır bölıgı jaulary chjurchjenderdıŋ qataryna baryp qosylady [14, 273]. Sonymen qatar atalmyş maqalada avtor Tizengauzennıŋ eŋbegıne sılteme bere otyryp, mūnymen moŋǧoldardyŋ qypşaqtarǧa qarsy şabuyly bıtpegenın aita ketedı: «Djuveini i Vassaf ukazyvali, chto Subedei i Djebe pri- soedinilis k Djuchi, stavka kotorogo nahodilas v vostochnoi chasti Deşt-i Kipchak» [14, 273]. Belgılı tarihşy ǧalymdar S.G. Kliaştornyi men T.İ. Sūltanovtyŋ ta pıkırlerı osyǧan saiady: «V rezultate naşestviia mongolov kakaia-to chast kipchakov pogibla, kakaia-to chast – bejala na zapad, a kakaia-to chast – byla plenena i prodano v rabstvo. No v masse svoei kipchaki ostalis kochevat v svoih stepiah i sostavliali glavnuiu chast kochevyh tiurkskih poddannyh potomkov Djuchi» [15, 218]. «Tarih-i Raşidida» özbek (اوزبک) ūlysy Əbılqaiyr han dünie salǧan soŋ, bır-bırımen qyryq pyşaq bop, aralarynda ülken arazdyq bolǧanyn, jūrttyŋ köpşılıgı Kerei han men Jənıbek hannyŋ janyna ketıp qalǧanyn, sonymen qatar olardyŋ sany ekı jüz myŋnan asatynyn, olardy özbek-qazaq dep sol kezden bastap atai bastaǧanyn aitady [6, 145]. Sondai aq, özbekter men moǧoldar arasynda köptegen şaiqastar bolǧanyn, sol şaiqastarda özbekter jeŋıske jetıp jürgenın tılge tiek etedı: «Osy kezeŋde moǧoldar eşqaşan özbekterdı jeŋgen emes. Tek Raşid han ǧana özbekterdı jeŋdı, al būl Raşid hannyŋ eŋ ülken tabysy edı» [6, 219]. Osy özbek sözı turaly S.G. Kliaştornyi men T.İ. Sūltanov bylai deidı: «So vtoroi poloviny XIVv. kochevoe naselenie Ulusa Djuchi izvestno nam pod obşim sobiratelnym slovom uzbeki. Proishojdeniia nazvanie «uzbek» okonchatelno ne vyiasneno. Kak imia sobstvennoe eto slovo vstrechaetsia i dlia perioda ranee XIV v.» [10, 224] dei kele, Joşy ūlysyndaǧy köşpendı taipalardyŋ atauy «özbek» dep ataluy  alǧaş  ret  parsy  tarihşysy,  geografy  HIV ǧasyrdaǧy Hamdallah Mūstaufi Qazvinidyŋ şyǧarmalarynda kezdesedı dep jazady. Iаǧni, Özbek hannyŋ əskerın «özbekter», al Joşy ūrpaǧynyŋ memleketın «Özbekter memleketı» dep jazǧanyn atap ötedı. Myrza Ūlyqbektın «Tarih-i arba-ulus» atty şyǧarmasynda Saiiid ata Özbek hanmen kelgen adamdardy «kımder?» dep sūraǧanda, olardyŋ jetekşısı jəne patşasy Özbek han bolǧannan soŋ, sol kezden bastap, onymen bırge kelgen adamdardy «özbekter» dep atai bastaǧandyǧy jaily aitady [16, 99]. Būl jerde joǧaryda aityp ötkendei, jalpy Joşy ūlysyndaǧy köşpelı taipalardyŋ ortaq atauy bolyp tūr. Keiınnen  XV ǧasyrdyŋ basynda Özbek ūlysynan qazaqtar ketıp qalady. Olardy keide özbek – qazaqtar dep de ataǧan. Ol jönınde S.G. Kliaştornyi men T.İ. Sūltanov bylaişa tüsındıredı: «Tak kak Girei, Djanibek i ih priverjensy byli liudmi, uşeddimi ot svoih i skitavşimisia po okrainam gosudarstva kochevyh uzbekov, k kotoromu oni prinadlejali i s kotorymi nahodilis v sostoianii voiny, to ih prozvali uzbekami – kazakami, t.e. uzbekskimi kazakami, ili prosto kazakami. İmia eto za nimi zakrepilos» [15, 226]. Əbılqaiyr han Joşy əuletı sūltandaryna şabuyl jasaǧanda, Jənıbek pen Kerei han onyŋ qysymyna şydamai, Moǧolstanǧa ketıp qalady. Esenbūǧa olardy jyly qabyldap, Moǧolstannyŋ batys bölıgındegı Şu özenı maŋaiyndaǧy Qozybasy jerın qonystanuǧa beredı. Keiınnen Əılqaiyr han qaitys bolǧan soŋ, aityp ötkenımızdei, özbek ūlysy bır bırımen qyrqysyp, arazdasady. Halyqtyŋ köpşılıgı Kerei men Jənıbektıŋ qasyna ketıp, özbek-qazaq dep atalu sol kezden bastalǧandyǧyn aityp öttık. Haidar Dulati sondai-aq, bylai dep jazady: «Əbılqaiyr han uaqiǧasynan (ölımınen) keiın, özbekterdıŋ ūlysynda alauyzdyq tudy. Sodan ərkım mümkındıgınşe, qauıpsız de beibıt ömır süruı üşın Kerei han Jənıbek handy panalap jatty, olar osylai küşın nyǧaita tüstı. Basynda jūrttan qaşyp, olardan bölınıp şyǧyp, bıraz uaqyt bytyrap şaşylyp, sergeldeŋde bolǧandyqtan olardy «qazaq» dep atady. Būl laqap at olarǧa osylaişa taŋyldy» [6, 383]. Qazaq tarihyna qatysty derekter «Tarih-i Raşidida» köptep kezdesedı. Sonyŋ bırı Qazaq memleketı sūltandarynyŋ bilık jürgızuınıŋ basy osy şyǧarmada 1465-1466 jyldary dep beredı [6, 145]. Qazaqtyŋ köptegen ǧalymdary osy derekke jügınedı. Qazaqtar bölek şyǧyp, jeke memleket qūrǧannan keiın jan-jaqtan şabuyldaityndar köbeidı. Avtor Şahibek hannyŋ qazaqtarǧa jasaǧan şabuylyn bylaişa sipattaidy: «Ol 915 jyldyŋ (1509-1510) qysynda qazaqtarǧa şabuyl jasady. Sol kezde qazaqtardyŋ hany Būryndyq bolǧanymen, alaida memleket bilıgı Qasym hannyŋ qolynda bolatyn. Şahibek hannyŋ aibyny zor bola tūra oǧan qarsy tūrar küşı joq edı» [6, 341]. Qasym hannan qoryqqan Şahibek sarbazdaryn jinap, Samarqand arqyly Horasanǧa ketıp qalady. Syrtqy jaudan bölek, qazaqtardyŋ ışınde de bilık üşın talas–tartystar bolǧan. Qasym han 924/1518) ölgennen soŋ, qazaq sūltandarynyŋ arasynda tartys bastalǧan. Qasym hannan keiın, onyŋ ūly Mamaş han boldy. Ol tūnşyqpadan şaiqas kezınde qaitys bolady da, ornyna Ədık sūltannyŋ ūly Tahir sūltan taqqa otyrady. Qorytyndylai kele, tömendegıdei nətijege kelemız. Bırınşıden, Joǧaryda aty atalǧan taipalardan bölek «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynda bırneşe moŋǧol taipalary turaly derekter kezdesedı. Olar: bairin, bulgachi, arlat, arkanut, sulduz, mekrit, narin, dolan, balykchi, tatar, ūiǧyr, qoŋyrat, oirat, maŋǧyt, taŋǧut, şunkarly (sūŋqarly) jəne t.b. [6] Ekınşıden, «Tarih-i Raşidi» şyǧarmasynda kezdesetın köptegen ortaaziialyq etnostardyŋ keibırı būl künderı joiylyp ketken. Mysaly: sidjiut, kingit, qarlūq, bairin, bulgachi, şirin, burkut, huşin, jurkin, t.b. Üşınşıden, tegın joǧaltyp alsa da, keibırı sany köp özge bır taipanyŋ qūramyna engen. Olar: merkıt taipasy abaq atauymen qazaqtyŋ Orta jüz qūramyna enıp ketken. [15, 221]. Bekjak taipasy da keiınnen qaŋly atalynyp ketedı. Bulgachi men kaluchi taipalary  XV ǧasyrda moǧol taipalarynyŋ qūramynda bolǧanymen, ekı taipa bırıgıp Moǧolstannan Deştı-Qypşaqqa Əbılqaiyr hanǧa ketıp qalady. Keiınnen olar qyrǧyz taipalarynyŋ qūramyna kıredı [10, 87]. Törtınşıden, qazaqtyŋ el bolyp qalyptasuynda moŋǧol taipalary maŋyzdy röl atqarǧan. Dulat jəne qaŋly – bekchik taipalary qazaqtyŋ Ūly jüz qūramyna dulat jəne qaŋly atauymen enedı. Sondai – aq, Orta jüzdıŋ qūryluynda da moŋǧoldar erekşe röl atqarǧan. Moŋǧoldardyŋ qūramyndaǧy kereitter qazaqtyŋ qūramyndaǧy kereiler ekenıne eş şübə joq. Sebebı kereiler meken etken Jetısu jerınde kezınde moŋǧol- dardyŋ kereitterı de ömır sürgendıgı belgılı. Osylaişa, basqa da taipalardyŋ qazaq qūramyna enuınıŋ nəti- jesınde Kerei men Jənıbek qūrǧan Qazaq memlekettıgınıŋ negızı qalandy.

---

                                                                            Botagöz TÖLIMBET,

R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu

institutynyŋ kışı ǧylymi qyzmetkerı

Gumanitarlyq ǧylymdar magistrı

---

Paidalanylǧan ädebietter

1.Stori C.A. Persian literature. A bio-bibliographical survey. Perevel s angliiskogo i pererabotal, dopolnil Iý.E.Bregel. T. I. – M: Glavnaia redaksiia «Vostochnaia literatura», 1972, 273-274 b.

2. The Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar Dughlat. A history of the moghuls of Central Asia/ N. Elias, E. De- nison Ross/ London, 1895
3. İbragimov S.K., Mingulov N.N., Pişulina K.A., Iýdin V.P.Materialy po istorii kazahskih hanstv XV– XVIII vekov (MİKH). İzd.-vo «Nauka» Kazahskoi SSR, Alma – Ata, 1969.
4. Mirza Muhammad Haidar. Tarih-i Raşidi. Perevod s persidskogo A.Urunbaeva, R.P.Djalilovoi, L.M.Epifanovoi. Prilojeniia i ukazateli R.P.Djalilovoi. Fan, Taşkent, 1996.
5. Dulati M.H. Tarih-i Raşidi. M.H.Dulati qoǧamdyq qory, Almaty, 2003.
6. Mūhammed Haidar Dulati «Tarih-i Raşidi» (Mūhtar Qazybek, Əbsattar Nūraliev). «Miras» baspasy, Almaty, 2015.
7. Mirza Muhammad Haidar Doglati. Tarikh-i Rashid. Salar Jung museum and Library, acc: 84, 2 a.
8. Abuseitova M.H., Baranova Iý.G. Pismennye istochniki po istorii i kulture Kazahstana i Sentralnoi Azii v XIII – XVIII vv. Daik-Press, Almaty, 2001.
9. Derbısəliev Ə.B. Mūhammed Haidar Dulati. Ömırbaiandyq-bibliografiialyq anyqtamalyq. M.H.Dulati qoǧamdyq qory, Almaty, 1999.
10. Iýdin V.P. Sentralnaia Aziia v XIV-XVIII vekah glazami vostokoveda. Daik-Press, Almaty, 2001.
11. 2004 .مکطوب ميرث :تھران – .رشيدی تاريخ .دوغلت حيدر محمد ميرزا
12. Valihanov Ch.Ch.. Sobranie sochinenii v 5-ti tomah: Tom.1.: İzdatelstvo AN Kazahskoi SSR, Alma-Ata, 1961.
13. Bartold V.V. Sochineniia. T.5: Raboty po istorii i filologii tiurkskih i mongolskih narodov. İzdat. vostoch. lit-ry, Moskva, 1968.
14. Tiurkologicheskii sbornik. 2009-2010: Tiurkskie narody Evrazii v drevnosti i srednevekove / red.kol. Kliaştornyi, S.G., Sultanov, T.İ., Trepavlov V.V. Statia: Pilipchuk, Iа.V. Mongolskoe zavoevanie kochevii vostochnyh kipchakov. Vostochnaia literatura, Moskva, 2011.
15. Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Gosudarstva i narody Evraziiskih stepei. Drevnost i srednevekove. Peterburgskoe Vostokovedenie, SPb, 2004.
16. 16. İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. T. 4.: Sbornik materialov, otnosiaşihsia k istorii Zolotoi Ordy. Daik-Press, Almaty, 2006