جاقىندا ءيسى قازاققا اتى ءمالىم ءبىر جازۋشىمىز تاشكەنتكە بارىپ كەلدى. وزبەكستان استاناسىنىڭ سۇلۋلىعى، تازالىعى، وزبەك حالقىنىڭ كىشىپەيىلدىگى، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنە، ۇلتتىق تىلىنە دەگەن قۇرمەتى، اسىرەسە ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ وتە بيىك ەكەنى تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەدى. رەسپۋبليكا استاناسى تاشكەنتتە تۋىپ-وسكەن، ءومىر بويى قالادا تۇراتىن جاستارى ءبىر-بىرىمەن تەك وزبەكشە سويلەسەدى، تاشكەنتتە ءتورت كۇن بولعانىمدا بىزدەگىدەي ورىسشا قاۋقىلداسىپ جاتقان ادام كورمەدىم. بەس ميلليون ادام تۇراتىن تاشكەنت كوشەسىندە قازاقتار «پروبكا» دەپ اتايتىن كولىك كەپتەلىسى دەگەن اتىمەن جوق. الماتىعا قايتاتىن ۇشاققا مىنە سالىسىمەن ورىسشاعا قارىق بولدىم دا قالدىم. جان-جاعىمداعى قازاقتار ءتۇپ-تۇگەل دەرلىك ءبىر-بىرىمەن ورىسشا نە ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەۋمەن بولدى. امال جوق، داۋسىمدى كوتەرىپ: «اۋ، نەتكەن ادامسىڭدار؟ ءسال دە بولسا ويلاساڭدارشى، جاڭا عانا تاشكەنتتە بولدىڭدار عوي، ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسكەن وزبەك كوردىڭدەر مە؟» – دەسەم، مىناۋ نە دەپ تۇر ءوزى دەگەندەي بەتىمە مەڭىرەۋ ادامشا قارايدى. ءتىپتى، ءبىر-ەكەۋى «كاكايا رازنيتسا» دەگەنىن ەستىگەندە «ە-ە، اقىل-ەسىن جيناۋدان، ۇلتتىق ساناسى ويانۋدان قالعان ۇلت ەكەنبىز عوي» دەدىم اينالامداعى قازاقتارعا ادەيى ەسىتتىرىپ. بىرەۋىندە دە ءۇن جوق». بۇل كىسى ايتىپ وتكەن تاشكەنتتە سولاي ەكەنىن ۇزاق جىل شىمكەنت قالاسىندا تۇرعان، دەمالىس كۇندەرى قىدىرىپ تاشكەنتكە بارىپ تۇراتىن سوناۋ كەزدەن ءوزىم دە بىلەتىنمىن. ال، ءبىزدىڭ استانا قالاسىندا قازاقشا بىرنارسە سۇراساڭ، جاۋاپ بەرمەي بەتىڭە ماڭگۇرتكوزدەنىپ قارايتىنىن، ءولىپ بارا جاتسا دا قازاقشا ەمەس ورىسشا جاۋاپ بەرەتىنىن، تاعى دا جاقسى بىلەمىن. استانانىڭ قاي مەكەمەسىنە باس سۇقساڭىز دا ءتۇپ-تۇگەل ورىسشا سويلەپ وتىرعان قازاق قىز-جىگىتتەرى. ءبىر جاعىنان سولارعا ءارى ايانىشپەن، ءارى جيرەنە قاراپ، ءبىر جاعىنان، نەتكەن ساناسىز ۇلت ەدىك دەپ ايقاي سالعىڭ كەلەدى.
تاعى ءبىر مىسال. جاقىندا استانادا تۇراتىن ادەبي سىنشى ىنىممەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ تۇرىپ: «جۋىردا سولتۇستىك وبلىستارعا وڭتۇستىك ولكەلەردەن ءبىراز قازاقتى كوشىرىپ اپارۋ جوسپارلانىپ وتىر ەكەن» دەدىم. سوندا ول:
– وعان نەسىنە قۋاناسىز؟ بۇل جاققا وزىمىزدىكى تۇگىل قىتايدان كەلگەن قازاقتار ورىسشا سويلەپ كەتۋدە. امالسىزدان سويتەدى. اۋ، بۇكىل مەكەمەدە وتىرعاندار ورىستىلدىلەر بولسا، ءىس قاعازدارىڭ نەگىزىنەن ورىسشا بولسا، تەلەارنالارىڭ كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سامبىرلاپ تۇرسا، كوشەدە قارداي بوراعان ورىسشا گازەت-جۋرنال بولسا، قازاقشا باسىلىم ەمگە جوق بولسا قالاي ورىستانىپ كەتكەنىڭدى ءوزىڭ دە بايقاماي قالارسىڭ. بىلەسىز بە، وسىنىڭ ءبارى ادەيى، جوسپارلى، ماقساتتى تۇردە جاسالىپ وتىر. بۇل قازاققا ادەيى جاسالىپ وتىرعان قاستاندىق، - دەپ سالدى. ول بۇنى قىزبالىقپەن ايتا سالدى ما، الدە شىنىمەن-اق قازاققا قاساقانا وسىلاي جاساپ وتىرعان بىرەۋلەر بار ما قايدام، ايتەۋىر استاناعا كوشىپ بارعان قازاقتاردىڭ ورىستانا باستايتىنى راس. بالەنىڭ باسى تەلەۆيزيامىزدىڭ كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سايراپ تۇرعانى، ال ونى تىڭداعان جاس پەن كارىنىڭ ميىنا ورىس ءتىلى سىڭىرىلە بەرەتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن. جوعارىدا سونى بىلگەندىكتەن وسىلاي جاساپ وتىرعان ءبىراز ادام بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. تاشكەنتكە بارىپ كەلگەن جاڭاعى جازۋشى اعامىزعا سونداعى لاۋازىمدى ءبىر وزبەك ازاماتى «ءبىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى تۋعان وزبەك جاستارى ورىسشا مۇلدە بىلمەيدى، ولار تەك وزبەكشە جانە ينگليششە (اعىلشىنشا) سويلەيدى» دەپتى. مىنە، رەسەي ۇستەمدىگىنەن قۇتىلا سالا بىردەن ءوز ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ الۋعا كىرىسكەن وزبەك اعايىندى ۇلتتىق نامىسى، ۇلتتىق سانا-سەزىمى جوعارى ەمەس دەي الاسىز با؟ وسىندايدا ءوز قازاعىڭنىڭ باسشاسى دا، كەششەسى دە نەلىكتەن ءالى كۇنگە ورىسقۇمار بولدى ەكەن دەپ ون سان ويعا كەتەسىڭ. وي تۇبىنە جەتە المايسىڭ. امالسىز جاڭاعى ادەبيەتشى ءىنىڭ سياقتى كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ «ءسوزىنىڭ جانى بار-اۋ، ءسىرا» دەيسىڭ. جاقىندا ءبىر ينتەرنەت پاراقشاسىنان اتىشۋلى ءبيشى مارقۇم مايا پليسەتسكايانىڭ: «قازاقتىڭ ورىسقا وسىلاي ءجىپسىز بايلانۋى، قۇلدىعى، ورىسقا قۇلاي بەرىلگەندىگى، ورىسشا اكتسەنتسىز سويلەۋگە تىرىسىپ، مايمىلداي قۇبىلۋى – قانداي جيىركەنىشتى، قانداي وكىنىشتى وپاسىزدىق» دەگەنىن وقىعاندا جۇرەگىمىز اۋزىمىزعا تىعىلدى.
بارشا قازاقتى وسىنداي دەۋگە قۇدايدان قورقامىز، بىراق «قازاقتى ادام قىلعان ورىس»، «قازاق ورىسقا قارىزدار» دەيتىن قازاقتار ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسەتىنىنە قاراپ، سونداي بايعۇستارعا نە ايتارىڭدى بىلمەي، تۇرىپ قالادى ەكەنسىڭ. وقىماعان، ساۋاتسىز نادان ادام دەي دە المايسىڭ. ايتىپ تۇرعانى اناۋ. سوعان قاراپ مىناداي قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. پاتشالى رەسەيدىڭ دە، كەڭەستىك رەسەيدىڭ دە ءبىزدىڭ تالاي ۇرپاقتىڭ ميىنا قۇيىپ تاستاعان سايقال ساياساتى ءالى دە سول كۇيىندە ساقتالىپ كەلەدى. ويتكەنى، كەڭەستىك رەسەيدەن ءبولىنىپ شىقتىق دەگەننىڭ وزىندە ءبىز رەسەيدىڭ سول سايقال ساياساتىن سانامىزدان سىلىپ تاستايتىن بىردە-ءبىر ارەكەت جاساعان جوقپىز. كەرىسىنشە، 24 جىلدان بەرى ءالى دە قازاقتى سول ورىستىڭ قولتىعىنان شىعارماۋدىڭ، ورىس تىلىنەن اجىراماۋدىڭ الۋان ءتۇرلى ايلا-شارعىسى رەسەي تاراپىنان دا، ءوز بيلىگىمىز تاراپىنان دا قىزۋ جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان سياقتى.
تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىكشى. انەبىر جىلى قازاقستانعا كورەيادان كەلگەن جاس عالىم جىگىت ءبىر قازاق گازەتىمەن سۇحباتتاستى. سول جىگىتتىڭ مىنا سوزدەرى ءالى جادىمىزدا قالىپتى:
– ءبىز، ياعني، كورەي ەلى جاپونيانىڭ وتارلىعىندا بار-جوعى 40-50-اق جىل بولدىق. سونىڭ وزىندە ءبىزدىڭ كورەيلەردىڭ جاپ-جاس بالاسىنىڭ دا، اقساقال قارياسىنىڭ دا جۇرەگىندە جاپوندارعا دەگەن قاتىپ جاتقان ءبىر كەك، اشۋ-ىزا بار. ال قازاقتار 300 جىلدان استام رەسەيدىڭ ەزگىسىندە بولدىڭىزدار. بىراق مەن قازاقتاردىڭ قاشاندا ورىسقا جارەۋكەلەنىپ، كۇلىمدەپ، ىلعي ورىستاردىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلىپ سويلەپ تۇرعانىن بايقايمىن. سىزدەر نەگە ويتەسىزدەر، ونى مەن بىلمەيمىن. بىراق سونىڭ ءبارى سىزدەردە ءوز تاريحتارىڭىزدىڭ شىندىعى ايتىلماۋىنىڭ كەسىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن،-دەپتى ول. كورەي جىگىتى بۇل جەردە سىپايىلاپ وتىرىپ-اق ناعىز نامىسىڭا تيەتىن اقيقاتتى اشىپ ايتقان. ءبىزدىڭ بۇكىل تاريح وقۋلىقتارىن قاراپ وتىرساڭ، قازاقتا جوڭعار دەگەن ءبىر عانا جاۋ بولعان ەكەن دەپ قالاسىز. اۋەلى پاتشالىق رەسەي، ودان كەڭەستىك-كوممۋنيستىك رەسەي قازاقتى جوسپارلى تۇردە قىرىپ-جويىپ وتىرعانى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. جەتپىس جىل ماسكەۋ قۇرامىندا بولعاندا دا، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەلى شيرەك عاسىر وتسە دە وسىنداي تاريحپەن ساۋات اشىپ، وسىنداي سوقىرلاندىرۋ يدەولوگياسىمەن تاربيەلەنىپ كەلە جاتقان قازاق ءوزىن عاسىرلار بويى ەزىپ-جانشىپ، بايلىعىن توناپ، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرىپ، ودان باسقا دا ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس قىرىپ-جويۋلاردى جاساپ، ۇرپاعىن ماڭگۇرتتەندىرىپ كەلە جاتقان رەسەي ەكەنىن دە سەزىنۋدەن قالعان. قازاق پەن جوڭعار قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ جەگجات بوپ وتىرعانىن، ابىلايدىڭ شەشەسى دە، ەكىنشى قاتىنى دا جوڭعار قىزدارى ەكەنىن، ءتىپتى، جوڭعار مەملەكەتى دەگەننىڭ سول ابىلاي حان بولعانعا شەيىن جويىلىپ كەتكەنىن، ياعني، ولاردى ابىلايدان بۇرىن قىتايلار جوق قىپ جىبەرگەنىن بىلمەيتىن بۇگىنگى قازاقتار ءالى دە ءوزىن ادام ەتكەن ورىس دەگەندى ۇيالماي ايتا بەرەدى. مۇنداي نامىسسىزدىق، مۇنداي قۇلدىق پسيحولوگيا قازاقتان باسقا ءبىر ۇلتتا بار ما، جوق پا بىلمەيمىز. بىراق ەشبىر ۇلت ءبىزدى ادام قىلعان ورىس دەگەندى ولسە دە ايتپايدى. الگى كورەي جىگىتى، مىنە، وسىنى سىپايىلاپ بولسا دا بىزگە ايتىپ كەتتى.
ءيا، قازاقتىڭ شولاق بەلسەندىلەرىنەن باستاپ جوعارىداعى شونجارلارىنا شەيىن قولدان كەلسە، قازاق پەن ورىستى ءبىر اكەدەن نە بىر انادان تۋعان دەۋدەن تايىنبايتىن سياقتى. ءتىپتى، كەيىنگى جىلدارى «قازاق جارتىلاي –ەۋروپالىق، جارتىلاي–ازيالىق. ءبىز ەۋرازيالىقپىز» دەگەن سياقتى ەلىرمە سوزدەر ءجيى ايتىلاتىن بولدى. ءورىستىلدى ولجاس سۇلەيمەنوۆ «نەت ۆوستوكا ي زاپادا نەت. دۆا سىنا ەست ۋ وتتسا» دەپتى. سوندا ول «ەكى ۇل، ءبىر اكە» دەپ نەنى مەگزەپ تۇر دەپ ويلايسىز؟ قازاقتا «قۇدايدىڭ قوسپاعانىن ايتپا» دەگەن ءسوز بار. ەسىڭىزدە بولسىن، ورىس ۇلى حالىق دەگەن اۋرۋدان ايىعا الماعان ءبىر ورىسقا وسىلاي ورىس پەن قازاق ءبىر تۋعان دەسەڭ ىزادان جارىلىپ كەتۋى، ءتىپتى، ساعان «پو موردە» بەرۋى دە مۇمكىن. پانسلاۆياندىق پيعىلى بار ما، الدە ارعى-بەرگى قوعام دامۋىنان حابارى مول ما قايدام، ايتەۋىر، اتاقتى اكادەميك د. ليحاچەۆ:»رەسەي ەشقاشان شىعىس بولعان ەمەس. رۋس سكاندوۆيزانتيا بولدى، بىراق ەۋرازيا بولىپ كورگەن ەمەس. بىزگە ادەبيەتتىڭ ءوزى شىعىستان ەمەس باتىستان كەلگەن» دەپ كسرو قۇلاۋ بويدا ءبىر-اق قايىرعان ەدى. رەسەيدىڭ بەتكە ۇستار بەلدى دە بەدەلدىلەرى الگىندەي كەۋدەسىنەن يتەرىپ تاستاسا دا قازاق ساياساتكەرلەرى دە، تاريحشىلارى دا قۇيىسقانعا جابىسقان ءبىر زاتقا ۇقساپ سول رەسەيدىڭ ەتەگىنە جارماسىپ جارەۋكەلەنۋىن قويمايدى؟ مىنە، ءوز ۇلتىڭنىڭ ءالى ساناسىن باسىپ-جانشىپ جاتقان وسىنداي سامارقاۋلىق پەن كەرەناۋلىقتى، ياعني، رەسەيگە دەگەن قۇلدىق ۇرۋدى كورىپ وتىرىپ قالىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق نامىسى ويانا قويمايدى-اۋ دەگەن كۇناھارلىق ۋايىمنىڭ تۇڭعيىعىنا ءتۇسىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. ءيا، قازاقتىڭ ۇلت بولىپ امان-ەسەن قالپىندا قالۋىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەر اتاۋلىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ءتۇپ-تامىرى تىلگە كەلىپ تىرەلەتىنىن ەسى دۇرىس قازاق الداقاشان ءتۇسىنىپ بولدى. ەشقانداي دا ەكونوميكالىق جوبا، جوسپارلار، ەشقانداي دا فورۋمدار مەن ينۆەستيتسيا نەمەسە يننوۆاتسيا ەمەس
ۇلتتى امان ساقتايتىن–تىلى عانا ەكەنىن سوناۋ كەڭەس زامانىنان بەرى كورىپ كەلەمىز. ەندى-ەندى جويىلۋدىڭ الدىندا تۇرعانىمىزدا اللانىڭ قامقورلىعىمەن كوپپەن بىرگە قازاق ەلى دە ماسكەۋدىڭ تەمىر قۇرساۋىنان امان-ەسەن بۇگىنگە جەتتى. بىراق باسقالارعا قاراعاندا ءبىز تىلىمىزدەن دە، اتا-داستۇرلەرىمىزدەن دە مۇلدە الشاقتاپ جارتىلاي «وبرۋسەۆشي» ۇلت بولىپ جەتكەنىمىز راس. تەك كوزىڭ كورىپ وتىرعان ءبىر عانا جاعدايات جانىڭدى جەگىدەي جەيدى. ول مىناۋ: بىزبەن كورشىلەس، بىزبەن تىلدەس، دىندەس، سالت-ءداستۇرى دە ۇقساس اعايىندار 1991 جىلدان باستاپ، باسقاسىن ايتپاعاندا ارقايسىسى ءوز انا ءتىلىن بىردەن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ الدى دا، سول ارقىلى-اق كوپ رەتتە رەسەيگە تاۋەلدىلىكتەن مۇلدە تازارىپ الدى. ال ءبىز 25 جىلدان بەرى «ءتىل ماسەلەسى» دەگەن تاقىرىپتى تالقىلاۋمەن كەلەمىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بىرەسە قوس تىلدىلىكتىڭ، بىرەسە ءۇش تىلدىلىكتىڭ «پايدالىلىعى» تۋرالى ۇراندار كوتەرىلىپ تۇراتىنىنا قاراپ قۇداي كەشىرسىن، سونىڭ ءبارىن قايتكەندە دە قازاق ءتىلىنىڭ شىرايىن شىعارماۋ ءۇشىن، جوعارىداعى بىرەۋلەر ويلاپ تاۋىپ جاتقان سياقتى كورىنەدى. ايتپەسە، انا زاماندا دا، مىنا زاماندا دا ءدال قازاقستانداعىداي «قوس تىلىڭ–قوس قاناتىڭ»، ورىسشا بىلمەسەڭ، ءومىرىڭ قاراڭ دەپ، ەندى قوس ءتىل از بولعانداي «ءۇش ءتىل–ۇش تۇعىرىڭ» دەگەن سياقتى جىمىسقى ۇراندار تاستالعان جوق. جوعارىدا ايتقان كورنەكتى جازۋشىمىزعا تاشكەنتتەگى جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا وزبەكستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى تۋعان جاس ۇرپاققا ول ەلدە ورىس ءتىلىنىڭ ەش قاجەتى بولماي، ولار تەك وزبەك ءتىلىن، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوشكەن كورىنەدى. ال كەيبىر زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى دۇنيەگە كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ 70 پايىزى ورىسشا سويلەيدى ەكەن. قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن بالالار دا ساباقتان ءسال قولى بوساي سالىسىمەن ورىسشا سويلەسەدى. وسىنى كورگەن ءبىر ءازىربايجان جىگىتى ء(وزى تۇركىتانۋشى) «مەن جەر ءجۇزىن ارالاپ ءجۇرىپ ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەتىن ەكى ۇلتتى كوردىم. ولار–چۋكچالار، سوسىن قازاقتار»-دەپ ەدى.
ءيا، داناگوي اقىن ابۋباكىر كەردەرى رەسەي قازاقتىڭ جەر-سۋىن باسىپ العانىمەن قويماي تىلىنە، دىنىنە شابۋىل جاساي باستاعان ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا «ءتىلى ەكەۋدىڭ–دىنى ەكەۋ» دەسە، بۇگىندە سول از بولعانداي «ءۇش ءتىل ۇيرەن» دەگەندى ويلاپ تاپتىق. ەندى وسى قۇيتىرقىلىق ۇراندى قازاقتىڭ ميىنا سىڭىرە ءتۇسۋدىڭ نەشە ءتۇرلى تاسىلدەرى جۇرگىزىلۋدە. اسىرەسە، قازىر دۇنيە ءجۇزى اعىلشىنشاعا كوشۋدە دەگەن ءشىپ-شيكى وتىرىك ايتىلۋدا. بۇل–ميف. يتاليادا حالىق نەگىزىنەن يتاليان تىلىندە، گەرمانيادا، اۆستريادا–تەك نەمىس تىلىندە، فرانتسيادا تەك فرانتسۋز تىلىندە عانا سويلەيدى. ءتىپتى، فرانتسيا مەن گەرمانيا اعىلشىن تىلىندە حابار تاراتۋعا تيىم سالىپ قويدى.
ءبىز «بىرلىك بولماي تىرلىك بولمايدى» دەگەن ماقالدى ۇران قىپ الدىق. دۇرىس-اق دەلىك. ءبىزدىڭ شەندىلەر ءار جەردەن ەكى-ءۇش ۇلت وكىلىن ءشوپتىڭ ىشىنەن ينە ىزدەگەندەي بوپ تاۋىپ، سونىڭ ءبارىن قوسىپ قازاقستاندا 130-دان استام ۇلت تۇرادى دەپ ءجۇر. ەندەشە سول ۇلتتار ءتۇپ-تۇگەل ءبىر تىلدە مەملەكەتتىك تىل–قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك ەمەس پە؟ بىرلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟! ەكىنشىدەن، «بىرلىك» بولۋ ءۇشىن اۋەلى بۇكىل قازاق ءورىستىلدى، قازاقتىلدى بولىپ بولىنبەي ورتاق ءبىر ءتىلدى بولۋى كەرەك قوي؟ ال، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قازاقتاردىڭ ءوزىن ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى ەتىپ ءبولۋ وتە شەبەر جىمىسقىلىقپەن جولعا قويىلعان. ورىسشا جاقسى سويلەي المايتىن قازاق ءولىپ بارا جاتسا دا نە مينيستر، نە وبلىس اكىمى بولا المايدى. وسىدان-اق بىزدەگى ءتىل ساساتىنىڭ ءتۇپ-تامىرى قانداي ەكەنىن، نەنى كوزدەيتىنىن بايقاي بەرىڭىز... ابۋباكىر كەردەرى ايتسا ايتقانداي، شىنىندا دا جاستايىنان ورىسشا سويلەپ وسكەن قازاق بالاسى ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا تىم كەرەناۋ قارايتىنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. جاستايىنان وزگە ءتىلدى وقىپ-ۇيرەنگەن ءسابي وسكەسىن تازا ءوز ۇلتىنىڭ ازاماتى بولمايتىنى ءومىر تاجىريبەسىندە دە، عىلىمدا دا دالەلدەنگەنىن بىلەتىن جاپوندار بالالارى 14-15-كە كەلگەنشە ولارعا شەت ءتىلىن وقىتپايدى. ال قازاق شەندىلەرى «اعىلشىن ءتىلىن ءبىلىپ الساق، ءبىز-قازاقتار الەمدى باسقاراتىن بولامىز» دەگەن سياقتى ءارى ەسەرسوقتىق، ءارى ناداندىق ءسوزدى ءجيى ايتاتىن بولدى. تاعى ءبىر تاڭعالارلىعى سول ء–ورىستىلدى قازاقتار انا ءتىلىمىزدى قورعايتىن جيىندارعا، پىكىرتالاستارعا نە ارالاسپايدى، ارالاسسا ورىس ءتىلىن اشىقتان-اشىق جاقتاپ شىعا كەلەدى. ولار ەگەر قازاق ءوز تىلىنەن ايرىلسا نە بولاتىنىن بىلمەيدى، بىلسە دە ءوز ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە جانى اشىمايدى.
ءيا، كەڭەس زامانىندا قوستىلدىلىك ناتيجەسىندە قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ قازاقشاسىنىڭ ءوزى ورىسشاعا اينالدى. مىسالى مەيىربەك –ميربەك، يسلامبەك-سليامبەك، يسمايىل-سمايل، يسماعۇل-سماگۋل بولىپ كەتتى. ءتىپتى، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ ءوزى دە ورىس گرامماتيكاسىنا بەيىمدەلىپ كەتكەنىنە تولىپ جاتقان مىسال كەلتىرۋگە بولار ەدى. توقمىرزين-توكمۋرزين، سارمىرزين-سارمۋرزين بولدى. قازىر قازاقتار «ڭ» دىبىسىن ايتپاي ونىڭ ورنىنا «ن» دەپ سويلەۋدى موداعا اينالدىرىپ بارادى. تەلەديداردان ءۇپ-ۇلكەن ادامدار «جاناعى»، «جانەگى»، «مىن تەنگە» دەپ تۇرعانى دا ولاردىڭ ءوز ءتىلىن ادەيى بۇرمالاپ، قايتسەم ورىس تىلىنە جاقىندايمىن دەپ تۇرعان ساناسىزدىعىن كورسەتەدى. ءبىز بۇل اۋرۋدان ارىلۋدى ءالى دە ويلاستىرعان جوقپىز. ەگەر قازاق بۇدان بىلاي دا وسىلايشا ورىستىلدىلىكتىڭ ەتەگىنە جارماسۋىن توقتاتپاسا، كوپ ۇزاماي قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ ديالەكتىسىنە اينالادى. ارينە، ءبىز باسقا ءتىلدى بىلمەيىك دەپ وتىرعان جوقپىز. بىراق بۇكىل ۇلتقا، ومىرگە كوزىن جاڭا اشقان سابيىمە ءۇش ءتىل ءبىلۋىڭ كەرەك دەپ قيناۋ دەموكراتيالىق ەمەس ناعىز زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءبىر ەلەمەنتى ەمەس پە؟ مىسالى، مەنىڭ ماماندىعىم –مال دارىگەرى نەمەسە زاڭگەر دەلىك. مەن ءوز بالامنىڭ مەنىڭ ءىزىمدى باسىپ مال دارىگەرى نەمەسە زاڭگەر بولعانىن قالايمىن. ەندەشە، تاۋەلسىز دەگەن اتى بار ءوز قازاقستانىمدا ماعان اعىلشىن ءتىلىنىڭ نە قاجەتى بار؟ مەن دە، مەنىڭ بالام دا اي سايىن، جىل سايىن شەتەلگە بارىپ جاتپاساق، بارعان كۇننىڭ وزىندە فرانتسياعا، گەرمانياعا، قىتايعا بارىپ ءبىر-ەكى كۇن مەيمانحانادا تۇرىپ، مەيرامحانادان ءبىر-ەكى كۇن تاماق ىشكەنىم ءۇشىن بالا كەزىمنەن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىم كەرەك پە؟ جوق! ونى ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار جاقسى بىلەدى. مىنە، وسى ارادا ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتىمىزعا دا كەيبىر كۇشتى سىرتقى ەلدەر ارالاسىپ، «سويتىڭدەر» دەپ تاپسىرما بەرىپ وتىر ما دەگەن كۇدىك ۇيالايدى كوڭىلگە.
ءار حالىقتىڭ ءوز بالاسىن ەركەلەتىپ سويلەۋىنىڭ ءوزى ءارتۇرلى. مىسالى، قازاقتار باياعىدا بالالارىن ەركەلەتكەندە «بوتام»، «بوتاقانىم»، «قوشاقانىم»، «قۇلىنىم» دەيتىن ەدى. قازىرگى قازاق كەلىنشەكتەرى ونىڭ ءبىرىن ايتپايدى. ايتسا، «پوروسەنوگىم»، «كوتەنوگىم» دەيدى. بۇيتە بەرسە، قىتايعا كۇيەۋگە تيگەن نە قىتايشا سويلەيتىن قازاق ءوز بالاسىن «ايداھارىم»، «جىلانىم»، «جىلانشىعىم» دەپ ايمالاۋى دا مۇمكىن-اۋ. ءازىل عوي، بىراق ءار تىلدە سويلەگەن ۇلتتىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى دە، دۇنيەتانىمى دا مۇلدە وزگەرىپ كەتەتىنى عىلىمدا دالەلدەنگەن. دەۆيد كريستال «ءبىر ۇلتتى جوق قىلىپ جىبەرۋ ءۇشىن وعان قوستىلدىلىكتى ۇيرەن دەۋ كەرەك. سوندا كۇشى باسىم، ۇستەم ەلدىڭ ءتىلى ونىڭ ءتىلىن بىرتىندەپ جۇتىپ قويادى دا، اقىرى ول ۇلتتىڭ ءوزى دە جويىلادى. ۇلتتىق قاسيەتىنەن مۇلدە ايرىلىپ، الگى ۇستەم ۇلتتىڭ ەزگىسىندە جۇرگەنىن وزدەرى دە بايقامايتىن بولادى» دەگەن.
انەبىر جىلى كورنەكتى جازۋشى شەرحان مۇرتازا وسىعان وراي مىناداي مىسال كەلتىردى. ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعى اكىم-قارالار ءسوزىن اۋەلى قازاقشا باستايدى دا سالدەن كەيىن «ال ەندى بارىمىزگە تۇسىنىكتى تىلدە ايتايىن» دەپ ورىسشاعا كوشەدى. سوندا تۇسىنىكتى ءتىل دەپ تۇرعانى –ورىس ءتىلى. ال تۇسىنىكسىز ءتىلى –قازاق ءتىلى. مالدىڭ ءتىلى تۇسىنىكسىز عوي. ەندەشە، ولار قازاق ءتىلىن دە تۇسىىنىكسىز، مالدىڭ ءتىلى دەپ تۇرعان جوق پا؟!»-دەپ ەدى. اتتەڭ، وسىنداي اششى، ءارى اقساقالدىق ءسوزدى ءبىزدىڭ ادەبيەت، ءتىل عىلىمى سالاسىنداعى بەلگىلى-بەلگىلى اكادەميكتەرىمىزدىڭ ەشقايسىسى ايتپاي ءجۇر. ولار ءتىپتى ۇلت ماسەلەسى تۋرالى ، ءتىل تۋرالى بەلگىلى اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆ ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جيىندارعا كەلۋگە دە كىمنەن قورقاتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جولامايدى.
قىسقاسى، جەرى دە، جەر بايلىعى دا، قارجى-قاراجاتى دا جەتەرلىك، ال اتقامىنەرلەرى ءبىز دۇنيەجۇزىنە ۇلگى بولىپ، اقىل ايتىپ وتىرمىز دەپ ەلىرەتىن ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن ءومىردىڭ بۇكىل سالاسىن قامتىعان ناعىز مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرامىز دەسەك بارلىق مۇمكىنشىلىك بار. ونىڭ ۇستىنە قازاقستانداعى قازاق سانى 70 پايىزعا جاقىنداپ قالعانىن، ال وسىندا تۇراتىن وزبەك، ۇيعىر، تاتار، ءازىربايجان، قىرعىز سياقتى ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر باۋىرلارىمىز قازاقشا وپ-وڭاي سويلەپ تە، جازىپ تا كەتەتىنىن ەسكەرسەك، قازاق تىلىنە قارسى سونشالىقتى قۋاتتى كۇش بار دەي المايمىز. ەندەشە، ءبىز كىمدەرگە، قاي ەلگە جالتاقتاپ وتىرمىز؟ ءناسىلشىل فيلوسوفتارى، ساياساتكەرلەرى مەن مادەنيەتتانۋشى دەپ اتالاتىندارى ارامزالىقپەن ويلاپ تاپقان «گلوباليزاتسيا»– «جاھاندانۋ» دەپ اتالاتىن مىنا جادىگويلىك زاماندا ەسى بار ەلدەر وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ءدىنىن، بۇكىل ۇلتتىق بەت-اجارىن جوعالتىپ الماۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە. ال كۇنى كەشە رەسەيدىڭ وتارشىلىق بۇعاۋىنان شىققان ەلدەر وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا قايتا ورالىپ، جاس ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ساناسى مەن ۇلتتىق نامىسىن وياتۋدى قىزۋ قولعا العالى دا ءبىراز بولدى. ال ءبىز كىمگە جالتاقتاپ وتىرمىز؟ قازاقتىڭ شىنايى ۇلتتىق ساناسىن وياتۋدى قالاي قولعا الامىز؟
مىرزان كەنجەباي
Abai.kz
