الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا ۇسىنىلعان مۇراتبەك كەنەمولديننىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ارحيۆتەن الىنعان ايعاقتار
الاشوردا تاريحىنا قاتىستى جەرگىلىكتى مۇراعات قۇجاتتارىنان الاش تiلەگiندە بولعان سەمەي ءوڭiرiنiڭ بiرقاتار داۋلەتتى ادامدارىنىڭ ەسiمدەرi ءجيى كەزدەسiپ قالاتىنى بەلگiلi. وسى ورايدا قاراجان ۇكiباەۆ كiم ەدi جانە ونىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە قانداي قاتىسى بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى ءسوزسiز.
الاش كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1913 جىلى اياۋلى دوسى، ۇلى ابايدىڭ دارىندى iنiسi كاكiتاي ىسقاقۇلى كەنەتتەن اۋىرىپ قايتىس بولعاندا «قازاق» گازەتiنە جازعان قازاناماسىندا «مەن اباقتىدان شىققان سوڭ بiر ءتۇن قاراجان ۇيiندە بiرگە بولىپ، مەنi قارقارالىعا وماربەك، كاكiتاي شىعارىپ سالىپ، قوش ايتىسقان جەردە قۇشاقتاسىپ جىلاستى» [1]، - دەپ ەسكە الاتىنى بار. بۇل ارادا ول پاتشا ۇكiمەتiنە قارسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، I رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويۋىنا بايلانىستى 1908 جىلى سەمەي تۇرمەسiندە قىلمىستىق جازاسىن وتەپ شىققان جاعدايىن، سوندا اباي ەلiنەن شاكەرiم، كاكiتاي، تۋراعۇلدىڭ اماندىق سۇراي كەلiپ، بiراز كوڭiل كوتەرگەندەرiن ايتادى. مۇنىڭ ءوزى سەمەيدiڭ اتاقتى باي-كوپەسi قاراجان ۇكiباەۆتiڭ تاۋەلسiزدiكتi مۇرات ەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يدەياسىمەن بۇرىننان تانىس ەكەنىن كورسەتەدى.
1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ورىنبوردا الاشوردا ۇكiمەتi قۇرىلىپ، الايدا ول ساياسي قاقتىعىستارعا بايلانىستى ۋاقىتشا تۇراتىن ورنىن سەمەيگە اۋىستىرعاندا قاراجان ۇكiباەۆ، ءابدiراحمان ءجۇسiپوۆ، ءانيار مولداباەۆ ءتارiزدi تاعى باسقا ەلگە بەلگىلى باي ادامدار وزدەرiنiڭ باسى ارتىق ۇيلەرiن، دۇنيە-مۇلiكتەرi مەن مالىن الاشتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنە پايداعا جاراتۋعا تارتۋ ەتكەن. مىسالى، احات شاكەرiمۇلى «مەنiڭ اكەم، حالىق ۇلى – شاكەرiم» اتتى ەستەلiگiندە بەلگiبايدىڭ قىزى داۋىنا بايلانىستى وقيعانى بايانداي كەلىپ، جاڭاسەمەي بازارىنىڭ جوعارعى جاعىندا ورنالاسقان قاراجان بايدىڭ مەكتەپكە جالعا بەرگەن ۇيiندە الاشوردا سوتىنىڭ كەڭسەسى قونىس تەپكەنىن ايتادى. شىنىندا، سەمەي قالاسىنداعى قازiرگi زامان تاريحىنىڭ قۇجاتتاما ورتالىعىندا (ورىسشاسى ۆكو تسدني) ساقتالعان قۇجاتتار1918-1919 جىلدارى قاراجاننىڭ ۇيىندە وبلىستىق قازاق سوتىنا قوسا ۋەزدiك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ كەڭسەسi دە ورنالاسقانىن ايعاقتايدى. 1918 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا سەمەي ۋەزدiك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ قول قويۋىمەن الاش مەكتەپتەرi جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەلەرiنە جiبەرiلگەن رەسمي شاقىرتۋ قاعازىندا:
«سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا وت 11/26 مارتا 1918 گودا.
پوۆەستكا
چلەنام سەميپالاتينسكوي ۋەزدنوي زەمسكوي شكولنوي كوميسسي.
وتدەل نارودنوگو وبرازوۆانيا پروسيت ت.ت. چلەنوۆ كوميسسي پوجالوۆات نا زاسەدانيا، نازناچەننوە نا 14 مارتا س.گ. (چەتۆەرگ) ۆ پومەششەني زەمسكوي ۋپراۆى - گ. الاش، دوم ۋكۋباەۆا، ك 5 چاسام ۆەچەرا...» [2]، - دەپ كورسەتiلەدi.
وسىنداي تاعى بiر رەسمي قۇجاتتا تومەندەگiدەي ماسەلە ايتىلعان:
«سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا وت 12 اۆگۋستا 1918 گودا، N 3755. گ. سەميپالاتينسك.
پوۆەستكا
ناستوياششيم سەميپالاتينسكايا ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا پريگلاشاەت ۆاس پوجالوۆات نا زاسەدانيا (گ. الاش، دوم كاراجانا ۋكۋباەۆا) سەگودنيا، 12 (30) اۆگۋستا س.گ.، ۆ 8 چاسوۆ ۆەچەرا دليا وبسۋجدەنيا دوگوۆورا پو مياسنوي زاگوتوۆكە.
زام. پرەدسەداتەل زەمۋپراۆى ۆوروبەۆ» [3].
اتالمىش قۇجاتتا بۇل جيىنعا سول كەزدەگى سەمەيدىڭ الاش تىلەگىندە بولعان باي ادامدارى انداماسوۆ، كۇشiكباەۆ، بولاتحانوۆ، دۇيسەنباەۆ، وڭالباەۆ، بالعاباەۆ، قۇلعاريننىڭ كەلىپ قاتىسۋى مىندەتتەلگەن. ولاردىڭ اراسىندا احمەتجان انداماسوۆ، اعايىندى بەكقوجا جانە بەكموللا قۇلعاريندەر، ءاحمادي وڭالباەۆ سىندى تاعى باسقا دا داۋلەتتى ادامدار الاشوردا ۇكiمەتiن قولداپ، ۇنەمi ماتەريالدىق جاردەم جاساپ تۇرعان. ءوز كەزەگىندە قاراجان ۇكiباەۆتiڭ دە 1918 جىلى «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا قارجىلاي كومەك بەرگەنiن بiلەمiز. الاششىل بۇل باسىلىمنىڭ رەداكتورلارى قازاقتىڭ قوس ارىسى مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولدى. ودان سوڭ ول كوپ ۇزاماي سەمەيدىڭ اعايىندى تاتار بايلارىنان «جاردەم» باسپاحاناسىن ساتىپ الىپ، ونى الاشوردا ۇكىمەتىنە سىيعا تارتقان.
1917-1919 جىلدارى بۇل باسپاحانادان «اباي» جۋرنالى مەن «سارىارقا» گازەتى، ال 1920 جىلدارى «قازاق ءتىلى» گازەتى شىعىپ تۇرعان. سەمەي قالاسىنداعى قازىرگى زامان تاريحىنىڭ قۇجاتتاما ورتالىعىنداعى «سپيسوك ورگانيزاتوروۆ الاشسكوگو كوننوگو پارتيزانسكوگو پولكا، ۋچاستنيكوۆ ورگانيزاتسي پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ 1918 گودا پراۆيتەلستۆا ۆوستوچنوي الاش-وردى» دەگەن رەسمي قۇجاتتا قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ەسىمى الاش اسكەرىن ۇيىمداستىرىپ، قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى.
الاش تىلەگىندەگى بايلار دەمەكشى، بۇل ارادا احات شاكەرiمۇلى ەستەلiگiندە ايتىلاتىن ايگىلى ورازبايدىڭ دا (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ كەيىپكەرى) بەلگىبايدىڭ قىزى داۋىنا بايلانىستى شاكارىم قاجى باسقارعان سوت شەشىمىنە كەلىسپەي: «... مەن الاشقا قىرىق ات بەرگەم. جەسiرiمدi قايتارىپ بەرسiن. ايتپەسە كەتiسەم...» دەپ قاتتى اشۋ شاقىرۋى بەكەر بولماسا كەرەك. الاشوردا ۇكىمەتىنە ءاردايىم كومەك قولىن سوزىپ كەلگەن ورازبايدىڭ جەكەمەنشىگىندە ۇش مىڭ جىلقىسى بولسا، ال قاراجان ۇكىباەۆقا التى مىڭ باس جىلقى بىتكەن.
شاكارىمنىڭ ءان مۇراسىن زەرتتەۋشى ارعىنبەك احمەتجانوۆ «سازدى ساپار» اتتى كىتابىندا قاراجاننىڭ جاستايىنان كوزى اشىق، ەتى تىرىلىگىمەن ساۋدا جاساپ كەرەمەتتەي بايىعانىن، ال ونىڭ اكەسى ۇكىباي تۋرالى: «ول ءوز زامانىندا ەل ارالاپ، بايلار مەن كەدەيلەردىڭ تاپسىرىسىن ورىنداپ ەتىك تىككەن. ەشكىمگە تاۋەلدى بولماي، بەساسپاپ ونەرى، قولى ىسمەر شەبەرلىگىمەن كۇن كورگەن. ءسويتىپ، ۇكىباي – «اتىنىڭ قابىرعاسىن قالىپ تەسكەن ۇكىباي» اتانىپ كەتكەن» دەپ جازادى. ەل اۋزىندا ۇكىبايدىڭ وسى ەتىكشىلىگىنە قاتىستى مىناداي ءبىر اڭگىمە بار. بىردە سەمەيدىڭ بەلگىلى باي-ساۋداگەرى قاراجان قالىڭ توپتىڭ اراسىنان ەرتىس وڭىرىنە ايگىلى ەسەنباي اقىندى كورىپ قالىپ: «ءاي ەسەنباي، مەن تۋرالى ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارشى» دەپتى. ەسەنباي: «قاراجان-اۋ، مەن ساعان ايتسام، جاي ايتپايمىن عوي. ابايسىزدا ءتىلىم باتىپ كەتسە قايتەسىڭ...»، - دەگەن ەكەن. قاراجان: «قىسىلما، ايتا بەر»، - دەپتى. سوندا ول:
شوقاننىڭ بايعاناسى ءتاۋىر ەدى،
از عانا قورەگى بار اۋىل ەدى.
قاراجان، باي بولدىم دەپ ماقتاناسىڭ،
ۇكىباي قامىت قاققان جاۋىر ەدى» -
دەگەندە، قاراجان باي مىرس ەتىپ كۇلىپ، تەرىس اينالىپ جۇرە بەرىپتى. مىنە، وسى شاعىن اڭگىمەدەن-اق ونىڭ تابان استىندا تاۋىپ ايتىلعان ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، اقىندىق ونەردى جوعارى باعالاي بىلەتىن كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق زيالىلىعىن كورەمىز.
قاراجان ۇكىباەۆ، شىن مانىندە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش زيالىلارى ۇلكەن قۇرمەت تۇتىپ سىيلايتىن، وقىعان-توقىعانى مول ادام بولعان. ارعىنبەك احمەتجانوۆ جوعارىدا اتالعان كىتابىندا، قاراجان ۇكىباەۆتىڭ كەزىندە دارىندى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ ەل اراسىندا اتاق-داڭقىنىڭ تارالۋىنا، سونداي-اق مۇحتار اۋەزوۆپەن پىكىرلەس ءارى قىزمەتتەس بولعان، 1937-38 جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان امزە ناقىمجانوۆ، شايماردان توقجىگىتوۆ سىندا قازاق زيالىلارىنىڭ العاش ءبىلىم الىپ، ۇلكەن ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا دا كوپ قولعابىس تيگىزگەنى جايىندا بىرقاتار دەرەكتەر ايتىلعان.
جالپى، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى وسىناۋ الاساپىران كەزدىڭ وزiندە-اق بۇرىنعى الاش (قازiرگi جاڭاسەمەي) قالاسىندا اباي، الاشوردا، تiنiباي، التايباەۆ، انداماسوۆ، ۇكىباەۆ دەپ اتالاتىن كوشەلەر بولعان. بۇل ەل اراسىندا الاش زيالىلارىنىڭ بەدەلى وتە زور بولعانىن اڭعارتادى. ماسەلەن، سەمەيدەگi بiرنەشە ساۋدا دۇكەندەرi مەن تەرi وڭدەيتىن تسەحتاردىڭ، مال سوياتىن قاساپحانالاردىڭ، سونداي-اق قىرداعى ەسەپسiز مىڭعىرعان مالدىڭ يەسi قاراجان ۇكiباەۆتiڭ وسى الاش قالاسىنىڭ «وكەان» بازارى اۋماعىنداعى سۆوبودنايا، 50 كوشەسiندە ورنالاسقان، اۋەلگىدە مەكتەپكە دەپ، ودان سوڭ وبلىستىق قازاق سوتى مەن ۋەزدiك زەمستۆو باسقارماسىنا بەرگەن جاڭاعى كوك شاتىرلى، بيiك قاقپالى ۇلكەن اعاش ءۇيi كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا ۇزاق ۋاقىت جەتىم بالالاردىڭ مەكتەپ-ينتەرنات ءۇيى رەتiندە پايدالانىلىپ كەلدi. الايدا، 1970 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي بۇل ماڭدا كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردiڭ قاۋىرت سالىنا باستاۋىنا بايلانىستى قاراجان بايدىڭ ءۇيى بۇزىلىپ تاستالدى.
الاشتىڭ جاناشىرى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ وسى ءۇيi تۋرالى سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرi قابىش وماروۆ ءوز اڭگiمەسiندە: «ۇلى مۇحاڭنىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلاتىن ابايدىڭ ومىرلىك اينىماس دوسى بازارالىنىڭ قاسىنداعى ءابدi بiزدiڭ ۇلكەن اتامىز. بازارالى مەن ءابدi بiرگە تۋىسقان. سول ءابدiنiڭ بالاسى اقتان، ال اقتاننىڭ ۇلى ومار ستاليندiك رەپرەسسيالاۋ كەزiندە سەمەي تۇرمەسiندە اتىلدى. ەندi وسى اۋلەتتەن قالعان جالعىز مەن ەدiم. مەنiڭ دە جەتiمدiك پەن «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن تۇرتپەكتەۋدەن تارتپاعان ازابىم از بولمادى.
1930 جىلدارى سەمەيدەگi قاراجان بايدىڭ ۇيiندە اشىلعان جەتىم بالالاردىڭ مەكتەپ-ينتەرنات ۇيىندە تاربيەلەندiم. ءالi ەسiمدە، بالا بولعان سوڭ، الگi ۇلكەن اعاش ءۇيدiڭ اۋلاسىندا تىعىلماق وينايمىز. سوندا ونىڭ جەرتولەسىندە ەسكi قىمبات جيھازدار: كۇمiسپەن كومكەرiلگەن بولىسكەي كەرەۋەت، جۇكاعاش، ساندىق، كرەسلو، شكاف جانە ت.ب. باسقالار شاڭ باسىپ جاتاتىن. مۇنى جاسى ۇلكەن ادامدار قاراجان بايدiكi دەيتiن. كەيiنەن بiلدiم، ول الاشورداعا تiلەكتەس بولعان اباي ەلiنiڭ ارداگەر ازاماتى ەكەن. ال ەندi قاراجاننىڭ ۇيiنەن ەرتiس وزەنiنە قارايعى تومەندە جاقيا قاجى، ءاحمادي جانە يسابەك باي سەكىلدى داۋلەتتى ادامداردىڭ ۇيلەرi بولدى» دەيدi.
ايتسا ايتقانداي، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الاش زيالىلارىنىڭ وتقا ورتەلگەن رۋحاني قۇندىلىقتارى سەكىلدى «تاپ جاۋىنىڭ دۇنيە-مۇلكi» دەگەن جەلەۋمەن تالاي ماتەريالدىق يگiلiكتەرiمiز دە تارىداي شاشىلىپ دالادا قالدى ەمەس پە... ءسوزدiڭ رەتi كەلگەندە توقتالا كەتەيiك، وسى الاش قالاسىنداعى «وكەان» بازارى اۋماعىندا جالعىز قاراجاننىڭ عانا ەمەس، الاشورداعا پايدالانۋعا بەرگەن ءابدiراحمان ءجۇسiپوۆ، الەكساندر ەرىكالوۆ (شوقىنعان قازاق) سياقتى باي-كوپەستەردiڭ دە جەكەمەنشiك ۇيلەرi بولدى. تاعى دا احات شاكەرiمۇلى ەستەلiگiندە: «اكەم بەلگiبايدىڭ قىزى داۋىن شەشكەننەن كەيiن، ەرتەڭiندە جاڭاسەمەيدەگi ابدراحمان بايدىڭ ۇيiندەگi الاشتىڭ كەڭسەسiنە كەلiپ كiردi» دەيتiن سول ءابدiراحمان ءجۇسiپوۆتiڭ ون بولمەلى قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ءۇيi جاڭاعى قاراجاننىڭ كوك شاتىرلى، بيiك قاقپالى ۇلكەن اعاش ۇيiمەن قاتارلاس قول سوزىم جەردە تۇردى. مىنە، وسى ءابدىراحمان بايدىڭ ۇيىندە الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ كەڭسەسiنە قوسا، «سارىارقا» گازەتiنiڭ رەداكتسياسى مەن «جاردەم» باسپاحاناسى دا ورنالاستى. ءابدiراحماننىڭ ءۇيi دە كەڭەس ۇكiمەتi ۋاقىتىندا «قازاقستان» دەگەن اتپەن قوناقۇي، رەستوران رەتiندە پايدالانىلىپ، كەيiندە بۇزىلىپ تاستالدى. ال ەندى الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىندا الاش قالاسىنداعى بۇرىنعى ەرىكالوۆ، قازiرگi كولحوزنايا كوشەسiندەگi الەكساندر ەرىكالوۆتىڭ ەكi قاباتتى جەكەمەنشiك تۇرعىن ءۇيi اۋەلگىدە، زەمستۆولىق قولونەر ۋچيليششەسىنىڭ وقۋ عيماراتى، ودان كەيىندە الاش اسكەرiنiڭ شتابى جانە اسكەري گوسپيتالi رەتىندە پايدالانىلعانى تۋرالى ايتىلادى.
اباي اۋىلى ازاماتتارىنىڭ، جالپى الاش زيالىلارىمەن قويان-قولتىق تىعىز ارالاسۋىنا، ەڭ الدىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اعا سۇلتان قۇنانباي ۇرپاقتارىمەن رۋحاني جاقىندىعى جانە تۋىستىق بايلانىستا بولۋى سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى. ول تۋرالى بەلگىلى ادەبيەتشi-عالىم، پروفەسسور اراپ ەسپەنبەتوۆ «تۇڭعىش جيناق – ابايتانۋدىڭ العاشقى قارلىعاشى» ماقالاسىندا ءاليحاننىڭ اكەسi نۇرمۇحامەدتiڭ ايەلi توبىقتى ماماي باتىردان تارايتىن دۋلات باتىردىڭ قىزى بەكجان حانىم ەكەنiن، سونداي-اق وسى دۋلات باتىردىڭ ەكiنشi قىزى بوشانتاي قۇدايبەردi ايەلi, قۇنانباي كەلiنi بولعانىن ايتا كەلiپ: «... اباي ەلi مەن بوكەي اۋلەتiندە قارعا تامىرلى قازاقتىقتىڭ iزi سايراپ جاتىر: بiر جاعىنان ناعاشى-جيەن، ەكiنشi جاعىنان سارسۇيەك قۇدا. رۋحاني تۋىستىق پەن قانداس قارىنداستىقتىڭ، قيماس جاقىنداستىقتىڭ توعىسىپ كەتۋi جاراتۋشىنىڭ ۇرپاقتار پەشەنەسiنە سىيلاعان تاعدىر-تالايى ەدi»، [4] - دەگەن پiكiر تۇيەدi. ونىڭ دالەلiن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ شاكەرiم، كاكiتاي، تۋراعۇل تۋرالى جازبالارىنان انىق كورەمiز.
اليحانمەن سونداي جاقسى قاتىناستا بولعان داۋلەتتى باي ادامداردىڭ بiرi – ءانيار مولداباەۆ ەدi. حاكiم ابايدىڭ تاربيەسiن كورiپ، كومەگiمەن وقىپ بانك ماماندىعىن مەڭگەرگەن ول 1917 جىلى «الاش» پارتياسى قۇرىلعاندا، سونىڭ تەكسەرۋ كوميسسياسىن باسقارىپ، قىزمەت اتقارعان. الاشتىڭ اقيىق اقىنى مiرجاقىپتىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا «الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى» اتتى ەستەلiك-كىتابىندا 1921-1922 جىلدارى سەمەيدە اكە-شەشەسi مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتار وتباسىنىڭ كوميسسارسكايا، 169 كوشەسiندەگى ءانيار مولداباەۆتىڭ ەكi قاباتتى جەكەمەنشiك ۇيiندە تۇرعاندارىن، جاز ايلارىندا گۇلنار تاتەسi ەكەۋi شىڭعىستاۋعا تۋراعۇل ابايۇلى، ءومiرتاي اقبەرديننiڭ اۋىلدارىنا بارىپ دەمالىپ قايتاتىندارى جايلى اڭگiمە ەتەدi.
الاشوردانىڭ جاقتاسى، سەمەيدiڭ باي-كوپەسi قاراجان ۇكiباەۆتiڭ قاي جىلى تۋىپ، قاشان قايتىس بولعانى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلادى. مىسالى، شاكەرiمنىڭ ءان مۇراسىن زەرتتەۋشى، اۋەسقوي سازگەر ارعىنبەك احمەتجانوۆتىڭ «سازدى ساپار» كiتابىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ شاعان بولىسىنا قاراستى سارجال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن قاراجاننىڭ اكەسi ۇكiبايدىڭ قولى iسكەر اعاش شەبەرi, ەتiكشi بولعانىنا توقتالىپ، ونى توبىقتى ەلiنiڭ قۇلىق رۋىنان تاراتادى. ال ەندi ۇكiبايدىڭ قاراجاننان باسقا تەمiرعالى، ايماعانبەت اتتى ۇلكەن ۇلدارى بولعان. سوندا قاراجان ۇلدىڭ كەنجەسi بولىپ كەلەدi. كەزiندە ورتانشىسى ايماعانبەتتiڭ بالاسى جۇمجۇما ايماعانبەتوۆ تە الاشقا تانىمال بەدەلدi ازامات بولعان. 1917 جىلى ول شاكەرiم قۇدايبەردiۇلى، حالەل عابباسوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، ءنازيپا قۇلجانوۆا، احمەتجان قوزىباعاروۆ، كوكباي جاناتاەۆ سىندى ت.ب. الاش زيالىلارىمەن بiرگە سەمەي ۋەزدiك زەمستۆوسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعان [5]. سونداي-اق ەل اۋزىندا ونىڭ اكەسi ايماعانبەتتiڭ ەسەپسiز وتە ءىرى باي بولعانى، نايمان ەلiندەگi جاناي رۋىنىڭ بولىسى تۇگەلبايدىڭ قىزى ءباتiش سۇلۋدى قالىڭ مالعا ءجۇز تايلاق بەرiپ ايتتىرىپ العانى تۋرالى دا ءتۇرلi اڭگiمەلەر ايتىلادى. كەيىندە سول ءباتىش سۇلۋ ەل ىشىندە جۇزتايلاق بولىپ اتانىپ كەتىپتى.
1927-28 جىلدارى جەرگiلiكتi كەڭەس ۇكiمەتi ورگاندارى باي-كۋلاكتاردىڭ مال-مۇلكiن جاپپاي تاركiلەپ، وزدەرiن بالا-شاعاسى، تۋعان-تۋىستارىمەن قوساقتاپ سiبiرگە جەر اۋدارىپ جاتقاندا، وسى ساياسي ناۋقانعا شىڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ الاش قالاسىندا تۇراتىن قاراجان ۇكiباەۆ، يكە ءادiلوۆ، مۇساتاي مولداباەۆ ءتارiزدi ت.ب. داۋلەتتى باي ادامدارى دا iلiگەدi.
زەرتتەۋشi عالىم بولاتبەك ناسەنوۆتiڭ «ابىرالى – قاندى جىلداردا (1905-1945 جج.)» اتتى كiتابىنداعى 1927 جىلدىڭ 8 ساۋiرiندە تولتىرىلعان سەمەي گۋبەرنيالىق وگپۋ-دiڭ N44570 ايىپتاۋ iسiنiڭ حاتتاماسىندا قاراجان ۇكiباەۆتiڭ ءوزiن كiنالi ەمەس دەپ ەسەپتەيتiندiگi ايتىلىپ، «ۋكۋباەۆ كاراجان، باي – رودوناچالنيك، 58 لەت، يمەەت كرۋپنوە سكوتوۆودچەسكوە حوزيايستۆو، رانشە نە سۋديلسيا، ليشەن يزبيراتەلنىح پراۆ كاك بىۆشي كرۋپنىي تورگوۆەتس ي ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل» دەگەن دەرەكتەر بەرiلگەن. سوعان قوسا مۇندا قاراجان ۇكiباەۆ، يكە ءادiلوۆ، مۇساتاي مولداباەۆتىڭ ءۇش جىلعا قازاقستاننان كورشىلەس سiبiر ولكەسiنiڭ رۋبتسوۆسك وكرۋگىنا جەر اۋدارىلعانى كورسەتiلەدi.
سول سياقتى سەمەي قالاسىنداعى قازiرگi زامان تاريحىنىڭ قۇجاتتاما ورتالىعى قورىنداعى «ۆىپيسكي يز پروتوكولوۆ №3,7 زاسەدانيا چينگيستاۋسكوي رايوننوي كوميسسي پو پروۆەدەنيۋ دەكرەتا كتسيك ي سنك وت 27 اۆگۋستا 1928 گودا، سوستوياۆشەگوسيا 27, 28, 29 ي 30 سەنتيابريا 1928 گودا و كونفيسكاتسي ي ۆىسەلەني ۋكۋباەۆا كاراجانا» [6] اتتى رەسمي قۇجاتتا قاراجان ۇكىباەۆتىڭ 62 جاستا، جالپى وتباسىندا 4 ادام، ماسەلەن، ءبىرىنشى ايەلى ايتجان – 58, ەكىنشى ايەلى قازى – 40, بالالارى توقتاعازى – 23, بەكەتعازى – 8, سليامعازى – 7, امىرعازى – 5 جاستا ەكەنى، جەكەمەنشىگىندە 150-دەي ءىرى قارا مالى، تۇرعىن ءۇي، قويما، مال قورالارى بارى، بىراق تا ونىڭ ءبارى مەملەكەت ەسەبىنە تاركىلەنىپ الىنعانى، ال قازىر يكە ادىلوۆكە قوسىلىپ قاشىپ جۇرگەنى تۋرالى ايتىلادى.
بۇل رەسمي قۇجاتتاردان كوڭiلگە بiر تۇيەتiنi, قاراجان ۇكiباەۆتiڭ تۋعان جىلى مەن وتباسى مۇشەلەرىنە قاتىستى دەرەكتەر. مىسالى، ونىڭ جاس مولشەرى وگپۋ-ءدىڭ حاتتاماسىندا 58, ال شىڭعىستاۋ اۋداندىق كوميسسياسىنىڭ حاتتاماسىندا 62-دە دەپ جازىلادى. ال ەندi قاراجانىڭ قازاعا ۇشىراۋىنا كەلسەك، 1926 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق وگپۋ-دiڭ ۇشتىگىنىڭ شەشiمiمەن رۋبتسوۆسك وكرۋگiنە جەر اۋدارىلعان ول ءوز اۋىلداسى يكە ادiلوۆپەن بىرگە كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كۇرەسiپ، شىڭعىستاۋ كوتەرiلiسiنە قاتىسادى.1928 جىلى 8 مامىردا قاراجان مەن يكەنiڭ ايەلدەرi ماسكەۋدەگi وگپۋ-دiڭ باسشىسى مەنجينسكيگە كۇيەۋلەرىنە اراشا ءتۇسۋiن سۇراپ ءوتiنiش حات تا جازعان ەكەن، بiراق ودان ەش ناتيجە شىقپاعان. الايدا، «اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى» دەگەندەي، 1930 جىلى قولعا ءتۇسىپ، وسى كوتەرiلiستi ۇيىمداستىرۋشىلار رەتiندە قاراجان ۇكiباەۆ باستاعان، سونىڭ iشiندە ونىڭ نەمەرە iنiسi جۇمجۇما ايماعانبەتوۆ، رۇستەم ابىلعازين، اعايىندى بۇتاباي جانە نەسiپحان اعىباەۆتار بار، جيىنى بەس ادام وگپۋ ۇشتiگiنiڭ شەشiمiمەن رسفسر قىلمىستىق iستەرiنiڭ 58 جانە 59 باپتارى بويىنشا ايىپتالىپ، ءولiم جازاسىنا كەسiلەدi.
كەڭەس وكiمەتiنiڭ قۋدالاۋىنان قاراجان ۇكiباەۆتىڭ اۋلەتi قىرعىز جەرiن بارىپ پانالايدى. ۇلكەن ۇلى توقتاعازى (توقتاش) ەرتەرەكتە پەتەربۋرگتە فينانس ينستيتۋتىن وقىپ ءبىتىرىپتى. سونىڭ كوزى اشىق، ەتi تiرلiگiمەن بۇكiل ۇكiباي اۋلەتiنiڭ ۇرپاقتارى قىرعىزدىڭ استاناسى بiشكەككە جينالىپ، بiرگە ءومiر سۇرگەن. توقتاش فينانس تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى بولىپ iستەگەن. بiراق اۋىرىپ، مەزگiلسiز قايتىس بولعان.
1960 جىلدارى قاراجاننىڭ ەكiنشi ۇلى بەكەتعازى تۋعان جەرi سەمەيگە كەلiپ قايتقان ەكەن. ارينە، قازiرگiدەي ەمەس، ول ۋاقىتتا الاش ارىستارى ءالى اقتالا قويماعان كەز ەدi. ەلدiڭ ايتۋىندا، اكەسi قاراجاننىڭ الاشورداعا سىيعا تارتقان ۇلكەن اعاش ءۇيiنىڭ الدىندا ەكى كوزدەن اققان ىستىق جاسىن تىيا الماي ۇزاق تۇرىپ، قيماي قوش ايتىسىپ كەتكەن كورىنەدى.
مۇراتبەك كەنەمولدين،
ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
- قازاق، 1915, №105, 18 فەۆرال.
- ۆكو تسدني، فوند-37, وپيس-01, دەلو-10.
- سوندا، فوند-37, وپيس-01, دەلو-10.
- اباي، 2009, №3. 6-10 بەتتەر.
- ۆكو تسدني. فوند-37, وپيس-01, دەلو-55.
- ۆكو تسدني. فوند-74, وپيس-4, دەلو-716 ليستى-16,18.
