الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنا الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلىنىڭ جولداعان ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
سماعۇلدىڭ سۇيەگى: اقيقات پەن اڭىز
سونىمەن 2010 جىلدىڭ سوڭىندا سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا قاتىستى ءىرى مەملەكەتتىك شارانىڭ ءىزاشار ىستەرى باستالدى. دەرەكپەن ايتساق، دارا قايراتكەردىڭ تۋعانىنا 110 جىل، قايتقانىنا 77 جىل تولۋى شاماسىندا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ماسكەۋدىڭ «دونسكوە كلادبيششەسىندە» ساقتالىپ كەلگەن دەنەسىنىڭ كۇلىن، بىرىنشىدەن – مۇسىلمان عۇرپىمەن جەرلەۋ، ەكىنشىدەن – وتانىنا جەتكىزۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ قالدى. بۇل قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وقيعا ەدى. ياعني سۇيەك قايتا جەرلەنۋى مۇمكىن، ال كرەماتسيادان (ارنايى ورتەلگەننەن سوڭعى ۇدەرىس) كەيىنگى سۇيەكتىڭ كۇلىن ەلگە اكەلۋ نەمەسە ءداستۇرلى ءدىني راسىممەن جەرلەۋ (قارا جەردىڭ قوينىنا بەرۋ) فاكتىسى كەزدەسكەن ەمەس.
سوندىقتان دا بۇل – اسا جاۋاپتى، اسا شەتىن، اسا ماڭىزدى وقيعا.
ءبىز وسى تۇستا «سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرعان جەردى العاش كىم تاپتى؟»، «جالپى قايراتكەر ولىمىنە قاتىستى قايعىلى دا تاعىلىمدى وقيعانى حالقىمىز قالاي قابىلداپ ءجۇر؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدى ارتىق كورەمىز. سەبەبى، بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ءمانىسى تىم تەرەڭدە جاتىر.
دەگەنمەن، اقىرى باستاعان سوڭ كىشكەنە مالىمەت بەرەيىك. مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى س.سادۋاقاسۇلىنىڭ دەنەسىنىڭ كۇلى دون كلادبيششەسىندە تۇرعانىن ونىڭ اعايىن-تۋىستارى بۇرىننان بىلگەن. ولار سماعۇلدىڭ جۇبايى – ەليزاۆەتا اليحانقىزى سادۋاقاسوۆامەن (1903-1971) ارالاسىپ تۇرعان (مەديتسينا سالاسىنان عالىم بولعان ليزاعا تۋىسقاندارى: «نەگە ەلگە قايتپايسىز؟» دەپ سۇراق قويعاندا، ول: «ەل جاقسى عوي، بىراق مەنى بارعان كۇننىڭ ەرتەسىنە تۇتقىندايدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن). ال، س.سادۋاقاسۇلى ولىمىنە كەلسەك، اعايىن-تۋىستارى مەن قايراتكەردى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبارى دە ءبىراۋىزدان «نكۆد ولتىرگەن» دەپ ەسەپتەيدى، بىلايعى جۇرت بۇل ءولىمدى 30-جىلداردىڭ زۇلماتى اياسىندا قاراعانىمەن، وعان كوپ ءمان بەرمەيدى.
ءوز باسىمىز س.سادۋاقاسۇلى مۇراسى بويىنشا ديسسەرتاتسيا جازاردىڭ الدىندا، رەسمي باسپاسوزدەگى ەلەۋسىزدەۋ دەرەكتىڭ («ەسكى كرەماتوريگە قويىلعان» دەگەن) ءجون سىلتەۋىمەن 1991 جىلى ماسكەۋدىڭ دون كلادبيششەسىنە بارىپ (مەترومەن جۇرگەندە - تامبوۆ ايالداماسى، سەرپۋحوۆ ۆالى), زيارات ەتكەن ەدىك. سول جولى ايگىلى توڭكەرىس رۋحىمەن دون موناستىرى نەگىزىندە 1927 جىلى اشىلعان ماسكەۋ كرەماتوري كەڭسەسىندەگى سارعايعان تىركەۋ جۋرنالىنان قايراتكەر دەنەسىنىڭ كۇلى «6-كولۋمباري، 3-سەكتسيا، 3-قاتارعا» قويىلعانىن ءبىلىپ، بەتى اينەكپەن بەكىتىلگەن سورەدە تۇرعان تاس تابىت-قوبديشانى كوزىمىزبەن كورگەن بولاتىنبىز (مۇسىلمانعا تاڭ دا جات نارسە: سىرتتاعى، ىشتەگى سانسىز قابىرعالاردا رەت-رەتىمەن، قاتار-قاتار مارقۇمداردىڭ اتى-ءجونى جازىلىپ، كۇلى سالىنعان سان مىڭ وسىنداي قوبديشا-قۇمىرالار ءتىزىلىپ تۇردى. بۇلاردى كەز كەلگەن ادام كورىپ تاماشالاي الار ەدى. بىراق كوز جاڭىلىستىرىپ، قورقىنىش تۋدىراتىن سانسىزدىڭ ىشىنەن ءا دەگەندە قازاق قايراتكەرىنىڭ «تابىتىن» تابۋ وڭاي ەمەس-ءتى).
كەيىن باق-تان ءبىلىپ جاتتىق: وسى حريستيان زيراتىنا قۇپيا تۇردە ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارى 3 مارتە وپاي-توپاي جەرلەنىپتى (قازىر ول «باۋىرلاستار قورىمى» رەتىندە ايقىندالعان).
جالپى جۋرناليست قاۋىمى كەز كەلگەن دەرەكتى حالىققا دۇرىس جەتكىزۋى كەرەك. س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگى كۇلىنىڭ ەلگە جەتكىزىلۋ كەرەكتىگى ماسەلەسىنە بايلانىستى جاريالانىپ جاتقان ماقالالارداعى «ءمايىتتى ەشكىمگە كورسەتپەي ... ورتەپ جىبەرگەن»، «جاشىكتە ساقتالعان ارىسىمىزدىڭ كۇلى»، «دون زيراتىنىڭ قويماسىنان تابىلدى»، «جانىندا جەرلەنگەن كەيبىر مايىتتەر» (قوبديشاداعى كۇل قالاي جەرلەنەدى؟) ت.ب. اقپاراتتار شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.
شىنتۋايتىندا، س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ءولىمى جۇمباق بولعانىمەن، ءمايىتىنىڭ ورتەلگەنى ەشقانداي دا جاسىرىن قالعان ەمەس. كرەماتسيا بەلگىلەنگەن راسىممەن اتقارىلعان. قايراتكەر 1933 جىلى 16 جەلتوقساندا كرەمل اۋرۋحاناسىندا كوز جۇمعان (اللانىڭ جازۋىمەن، ارادا 58 جىلدان كەيىن ءدال سول كۇنى قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى). 18 جەلتوقساندا ت.رىسقۇلوۆ، ن.نۇرماقوۆ، ع.توعجانوۆ، م.مىرزاعاليەۆ، ۆ.شاگوۆ، ا.اۆدەەۆ (6 ادام) قول قويعان مۇناقىپ (نەكرولوگ) «يزۆەستيا» گازەتىندە باسىلعان. (مۇندا سماعۇلدىڭ ەڭبەك جولىن ءتىزىپ ءوتىپ، سوڭىندا پارتيا جولىنان اداستى دەگەندى دە كورسەتەدى). ونىڭ مايىتىمەن قوشتاسۋ 19 جەلتوقساندا ماسكەۋ كولىك قۇرىلىسشىلارى كلۋبىندا وتكەن. بۇل شاراعا جارى ليزا، قايىن اتاسى ءاليحان بوكەيحان، ساياسي قايراتكەرلەردەن ت.رىسقۇلوۆ، ن.نۇرماقوۆ ت.ب. قاتىسقان. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننىڭ بىردە-ءبىر باسىلىمى س.سادۋاقاسۇلىنا نەكرولوگ بەرمەگەن. ونىڭ ەسەسىنە 1933-1934 جىلدار توعىسىندا عالىم مالدىبايۇلى سماعۇل قازاسىنا ارناپ «سوتسيالدى قازاقستانعا» ماتەريال جولداعاندا، وسى باسىلىمنىڭ رەداكتورى ايتىكە مۋسين ونى اشكەرەلەپ، «توڭكەرىس دۇشپانى – ۇلتشىلداردىڭ سىرى جەرىنە جەتكىزىلىپ اشىلسىن» اتتى ماقالا جازعان (1934 جىل، 22 اقپان).
وسىندا ع.مالدىبايۇلىنان الىنعان مىنانداي دايەكسوز بار:
«ءبىر جولداس: «ولەرىنەن ەكى كۇن بۇرىن سماعۇلعا بارسام، جۇدەگەن ەكەن، حالى تومەندەپ، كوزى كورمەۋگە اينالعان ەكەن. بىراق اقىل-ەسى دۇرىس ەكەن.
- سماعۇل، قالايسىڭ؟ تيىشپىسىڭ؟ – دەدىم.
- تيىشپىن. انا جىلدارى ۇرسىپ جۇرگەندە «سەن ولسەڭ، مىڭداعان «پوحورون» ء(ولىمدى حابارلاعان قاعاز – د. ق.) جاسايمىن دەۋشى ەدىڭ، ەندى جاسا «پوحوروندى» دەدى» دەپ، ول جولداس شورت كەسىپ، الدەنەلەر ويىنا تۇسكەندەي قاباعىن شىتا قالدى...
...كرەماتوريا باسىنا جينالعانداردىڭ ىشىنەن ءبىر جولداس: «سماعۇل ومىرىندە ساتىلۋدى جەك كورەتىن، ءوز جولىندا مىقتى جىگىت ەدى. وقۋىن بىتىرە سالىپ، قازاعا ۇشىراعانى اسا ايانىشتى بولدى» دەدى...».
وسى شامادا سماعۇلدىڭ اكەسى سادۋاقاس بالاسى اۋىرىپ جاتقانىن ەستىپ، ماسكەۋگە بارعان. بىراق اكە-شەشەسى، بىرەر اعايىنى ەلدەن ارىپ-اشىپ جەتكەندە، قايراتكەر و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ەدى. بىلەتىندەر: «مولدا سادۋاقاس حريستيان كلادبيششەسىنە بارعان جوق. ءمايىتى ورتەلگەنىن ەستىگەندە، مارقۇمنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇران وقىدى دا، قالعانىنىڭ ءبارىن اللاعا تاپسىردى» دەسەدى.
قايراتكەردىڭ ماعىنالى عۇمىربايانى
س.سادۋاقاسۇلىنىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن تىندىرعان ءىسى قازاق قايراتكەرلىگىنىڭ ەتالونى ىسپەتتى. ول قازاق جاستارىنىڭ تۇڭعىش ۇيىمى "بىرلىك" (1916-1918) پەن ونىڭ باعىتىن دايەكتى تۇردە جالعاستىرعان "جاس ازاماتتا" (1918-1919), اقمولا وبلىستىق الاشوردا كوميتەتىندە (1917-1920), ءسىبىر توڭكەرىس كوميتەتىندە (1920), كەڭەستىك كۇنشىعىس ۇلتتارى جاستارىنىڭ ورتالىق بيۋروسىندا (1920), قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستار وداعىندا (1920), قازاق واك تورالقاسىندا (1920-1921), بۇكىلرەسەيلىك واك-ىندە (1920-1921), سەمەي گۋبەرنەلىك توڭكەرىس كوميتەتىندە (1921), قازاق واك تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى وكىلدىگىندە (1921), قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جوسپارلاۋ كوميسسياسىندا (1923-1924), حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا (1925-1927), قازاق پەداگوگيكا ينسيتۋتىندا (1927-1928) جاۋاپتى ءھام جەتەكشى قىزمەت اتقاردى. جاستاي ساياساتتىڭ وتىندە ءجۇرىپ، قوي تەرىسىن جامىلعان وتارشىلدارمەن كۇرەستى. ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىن ويلاپ، اقمولا مەن سەمەي گۋبەرنيالارىنىڭ اۋماعىن قازاقستانعا تولىق وتكىزۋ شاراسىنا قاجىر-قايرات جۇمسادى. اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارىنا قاتىستى شالا، بىرجاقتى، اپەرباقان ساياساتىن ارقاشان ءبىلىم-بىلىكپەن باتىل اشكەرەلەپ وتىردى.
20 جاسىندا - ۇلت جاستارىنىڭ كوشباسشىسى، 25 جاسىندا ءبىلىم مەن مادەنيەتتى ۇيلەستىرگەن اعارتۋ ءمينيسترى بولدى. ۇلت تەاترىن اشۋ ءىسىن سماعۇل ۇيلەستىردى. سونىمەن قابات ول قازاقتىڭ ءان-كۇيىن حاتتاۋعا جاردەمدەسىپ، ابايدىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ جازعاندارىن تىرنەكتەپ جيناۋعا مامانداردى جۇمىلدىردى.
قىم-قۋىت ساياسي قىزمەتتە ءجۇرىپ-اق ول «جاس ازامات»، «ەڭبەكشىل جاستار»، «كەدەي ءسوزى»، «ەڭبەك تۋى»، «ورتەڭ» گازەتتەرى مەن «بالاپان»، «ترۋدوۆايا سيبير»، «جاس قازاق» جۋرنالدارىندا قوسىمشا قىزمەت اتقارىپ (كەيبىرىن ۋاقىتشا باسقارىپ), 1924-1925 جىلدارى «قىزىل قازاقستان» (بۇگىنگى «اقيقات») جۋرنالىنا، 1925-1926 جىلدارى «ەڭبەكشى قازاق» (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە رەداكتور بولدى. مىنە، وسى شاقتا باق-تا الاش ويى لايىقتى ايتىلدى، ءباسپاسوز ەلشىل سيپات الدى.
ارينە، 20-جىلدارى قازاقتا ەلەۋلى، بىلىكتى قايراتكەرلەر از بولعان جوق. بىراق سولاردان سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ايىرماشىلىعى - ۇلت مۇددەسى مەن تاريحىن تەرەڭ سارالاي الاتىندىعى جانە «ەسكى وقىعانداردى» (الاش وسىلاي تۇسپالدانىپ ايتىلعان) جاڭا مەملەكەت ىسىنە ورنىمەن تارتا العاندىعى جانە ورتالىق (ماسكەۋ) پەن رەسپۋبليكا اراسىنداعى ساياسي-قوعامدىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستا ءپرينتسيپتى كوزقاراس ۇستاعاندىعى ەدى. قايراتكەردىڭ بۇل ۇستانىمى قازاقستانعا ف.گولوششەكين باسشى بولىپ كەلگەندە ايقىن كورىنىپ، سوڭى باتىل ازاماتتىڭ ساياساتتان كۇشپەن شەتتەتىلۋىمەن اياقتالدى. 1927 جىلى تاشكەنتتەگى «كازپەدۆۋز»-عا (قازاق پەداگوگيكا ينسيتۋتى) ۋاقىتشا جىبەرىلگەن س.سادۋاقاسۇلى ۋاقىتتى ۇتۋ ءۇشىن 1928 جىلى ماسكەۋ ترانسپورت ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1932 جىلى بىتىرەدى. رەسمي مۇناقىبىندا جازىلعانداي، ول عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلى ماسكەۋ-دونباسس تەمىر جولى قۇرىلىسىندا ۋچاستوك باسشىسىنىڭ ورىنباسارى (ينجەنەر-قۇرىلىسشى) بولىپ جۇمىس ىستەگەن.
ەل اراسىنداعى «سماعۇل ءولىمىن ەستىگەندە ماعجاننىڭ ايتقانى» دەگەن ولەڭدە (قايراتكەردىڭ جولداسى ومار سانسىزبايۇلىنان قاراعاندىلىق شالقاربەك كارىباەۆ جازىپ العان) مىنانداي ءبىر ۇزىك بار:
جاس سماعۇل ۇزدىك تۋعان بالا ەكەن،
بايتاق ەلگە اسقار تاۋداي پانا ەكەن.
سول بالادان، سول پانادان ايىرىلعان،
قايران قازاق، ورنى تولماس جارا ەكەن.
بۇل – اقىلعا سىيىمدى باعا. ويتكەنى، س.سادۋاقاسۇلى جاسى كىشى بولسا دا ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى ت.ب. اعا تولقىنمەن بىرگە ج.ايماۋىتۇلى، ب.مايلين، م.اۋەزوۆ سىندى تالانتتارعا ۇنەمى قارجىلاي دا، مورالدىق تا قامقورلىق كورسەتىپ وتىرعان.
ۇلت قالامىنا قامقور سماعۇل ءوزى دە جازۋشىلىق پەن سىنشىلدىقتان قۇرالاقان بولمادى. ونىڭ «سالماقباي، ماحامبەت» اڭگىمەسى، «كۇمىس قوڭىراۋ» پوۆەسى، «ادەبيەت اڭگىمەلەرى» (ماقالا) – كلاسسيكالىق دۇنيەلەر. مۇنىڭ سىرتىنداعى «سارسەنبەك» رومانى، باسقا دا پوۆەست، اڭگىمە، ماقالا، زەرتتەۋلەرى زامان كەلبەتىن اينىتپاي بايىپتاي الدى. ەكى تىلدە بىردەي جازاتىن س.سادۋاقاسۇلى ساياساتتا دا، رۋحانياتتا دا ارقاشان ۇلت ىسىنە ولجا سالا ءبىلدى.
سماعۇل نەگە ءولتىرىلدى؟
قايراتكەر قاپىدا قازا تاپتى. ەتجاقىن اعايىنى مارقۇم راقىمجان جۋسانوۆ پەن قايىن جۇرتى جاعىنان تۋىس سىرىم بوكەيحانوۆ قايراتكەردىڭ جارى – مەديك ەليزاۆەتا اليحانقىزىنىڭ بۇل ولىمگە كۇدىكپەن قاراعانىن جەتكىزەدى.
مارقۇمدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋ ءراسىمىن ءوز كوزىمەن كورگەندەر از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ. جازۋشىنىڭ ايەلى مارقۇم ءماريام اپاي بىلاي دەپ ەسكە الىپتى: «كرەماتوري دەگەن – وسى» دەدى ءسابيت. جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. “مارقۇمدى نەگە ەلگە اپارمادى ەكەن؟” دەگەن سۇراعىمدى ءسابيت جاۋاپسىز قالدىردى. ...ءبىر كەزدە انادايدان جاقىنداپ كەلە جاتقان اربا كورىندى. ءمايىتتى سول ارباعا سالىپتى. ارىستاي بولىپ سۇلاپ جاتىر ەكەن. اربا سوڭىندا سىبىرلاپ: ء“اليحان بوكەيحانوۆ – قايىن اتاسى، ايەلى – ليزا، اناۋ - بالاسى” دەپ ءتۇيىندىرىپ تۇر. ءسابيت جاقىن بارىپ امانداسىپ، كوڭىل ايتتى. ...بوكەيحانوۆ كەلبەتتى ادام ەكەن. ...كەسكىن – كەلبەتى پاتشاداي بولىپ كورىندى ماعان: تاكاپپار، سۋىق ءجۇزدى. تابىتتىڭ باسىندا ءۇنسىز تۇرىپ قوشتاستى. ...ىشتەن شىققان ادامدار تابىتتى الا جونەلدى”.
تاعى ءبىر دەرەك (مارقۇم ج.بەكتۇروۆ ايتقان): قايعى ارقالاعان ءاليحاندى كرەماتوريدەن ت.رىسقۇلوۆ پەن ن.نۇرماقوۆ قولتىقتاپ الىپ قايتقان.
جوعارىداعى ع.مالدىبايۇلى ەستەلىگىن وقىعاننان كەيىن مىنانداي زاڭدى سۇراق تۋادى:
- سماعۇل نەگە “ەندى جاسا “پوحوروندى” دەيدى؟
- “سماعۇل ساتىلۋدى جەك كورەتىن” دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا نە بار؟
- س.سادۋاقاسۇلىن كىم، نە ءۇشىن ءولتىردى؟
سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ قۇر سۇلدەرى قالسا دا ۇلتتىق يدەالدى وزىندەي قادىرلەمەگەن تانىسىنا “ەندى جاسا “”پوحوروندى” دەۋى – ناۋرىزباي ءباھادۇردىڭ:
دۇسپانعا كەتتى ارىمىز،
ونان ءبىزدىڭ ارتىق پا،
مايدانعا كىرمەي جانىمىز؟ –
دەگەن ءسوزىنىڭ جاڭعىرىعى ىسپەتتەس. ولىمنەن ادام رەتىندە قورقۋ – بارشاعا ءتان قاسيەت. ال، ار ءۇشىن، انت ءۇشىن ولىمنەن قورىقپاۋ – قاسيەتتىڭ قاسيەتى. ءولىم اۋزىنداعى سماعۇل “تيىشپىن” دەيدى. بۇل – ء“تاۋبا”، “شۇكىر” دەگەنى.
پىكىرلەستەرىنىڭ ءبارى دەرلىك رەپرەسسيالانعاندا، س.سادۋاقاسۇلى مۇنار كۇندەردىڭ باستالعانىن بىلگەنى انىق. سوندا سماعۇل نەگە ولاردىڭ ساپىندا جوق؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى مىناۋ: س.سادۋاقاسۇلى 1928 جىلدىڭ باسىندا جەكە-دارا قۋعىنعا تۇسكەن-ءدى. سول جىلى ماسكەۋگە بارىپ وقۋعا ءتۇسۋى – ونى سوت تۇزاعىنان ءبىراز مەرزىمگە قۇتقارادى. ال ءدال وسى كەزدە ەلدە بولسا اقاڭدارمەن بىرگە كوگەندەلەر ەدى. الايدا بۇل قۇرىق 1932 جىلى وقۋ ءبىتىرىپ، ماسكەۋ-دونباسس تەمىرجولىنا قىزمەتكە تۇرعاندا (رەپرەسسيالانعان زيالىلار وسى جولدا جۇمىس ىستەگەن), ونىڭ موينىنا ءتۇستى. ەجوۆ، شكيرياتوۆتار ء“بىر امالىن جاساپ”، تەپسە تەمىر ۇزەتىن، ءومىرى دىمكاستىگى بىلىنبەگەن س.سادۋاقاسۇلىن كرەمل اۋرۋحاناسىنا ءتۇسىردى.
“سماعۇل ساتىلۋدى جەك كورەتىن” دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشاردان بۇرىن ءبىز وقىرمانعا س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ۇلت الدىندا اتقارعان باستى تاريحي ماڭىزدى ىستەرىن سانامالاپ وتپەكپىز. ولار:
1) ازامات رەتىندە ول الاش زيالىلارى مۇراتتارىن بولشەۆيزم جاعدايىندا دامىتا الدى;
2) ساياساتشى رەتىندە اۆتونوميالىق دەربەستىككە ەكپىن ءتۇسىرىپ، قازاقستاننىڭ شيكىزات كوزى بولىپ قانا قالماۋىن ماسەلە ەتىپ كوتەردى;
3) اعارتۋشى رەتىندە جالپى وقۋدىڭ، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق وقۋدىڭ (كووپەراتسيا، ت.ب.), پەداگوگيكالىق وقۋدىڭ، ساياسي وقۋدىڭ نەگىزىن قالاستى;
4) ادەبيەتشى، تاريحشى رەتىندە جالپىادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق يدەالدارعا تابان تىرەۋدى قالىپتاستىرىپ، دامىتتى;
5) ادام رەتىندە جاراتقان تالانت سىيلاعان تۇلعالاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك جان-جاقتى جاردەمدەستى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سماعۇل – حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ ءارى كەنەسارىسى، ءارى ءاليحان-احمەتى ەدى (ا.بايتۇرسىنۇلى حاتتارىندا “سماعۇل بۇعان قالاي قارايدى ەكەن؟” دەپ وتىرادى).
“سماعۇل ساتىلۋدى جەك كورەتىن”... بۇل نە ءسوز؟ شاكارىم قاجى لەپەسىن ەسكە تۇسىرەيىكشى:
قازاقتىڭ كوزسىز بالاسىن
قاڭعىتىپ قايدا باراسىڭ؟
ارىڭدى ساتىپ ارامعا،
ادالداپ قالاي الاسىڭ؟..
...1922 جىلى س.سادۋاقاسۇلى ي.ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا جازىلادى. انە-مىنە دەپ كەزەگى جاقىنداعاندا، ستالين كابينەتىنەن ورىنبوردىڭ 2 قىزمەتكەرى شىعىپ كەلە جاتقانىن بايقايدى. سول-اق ەكەن ول قابىلداۋعا كىرۋدەن باس تارتادى. ماسكەۋدەن دوسىنا جازعان حاتىندا سماعۇل: “مۇندا كەلىپ ۇققان ءبىر نارسەم: قازاق ماسكەۋگە كەلىپ، ىشكى كيكىلجىڭ جونىندە حابار بەرمەۋى قاجەت. اسىرەسە، ءبىرىن ءبىرى جامانداماسىن، ءسوز تاسىماسىن. ەگەر بيلىك ءۇشىن ارى مەن جانىن ساتسا، بەتى اۋلاق! ءبىز ولاردىڭ ىزىنەن دە، ىسىنەن دە بەزىنەمىز”، - دەيدى. ءيا، مۇنى ايتىپ وتىرعان جىگىت 22 جاستا عانا. سول جىلى جاريالاعان ءبىر ماقالاسىندا سماعۇل ءبۇي دەيدى: ء“بىزدىڭ تۋعان ەلىمىز باسقالارداي ونەرلى، ورنەكتى ەمەس. تۋعاننان جەتىم، وسكەندە دە ءبىر جەتىم بولدىق. قابىرعامىز قايىسىپ، نازىك جۇمساق قولمەن اۋىر جۇك كوتەردىك. قازاق جاستارى جاسىمىز جەتپەي ەل بيلەۋ جۇمىسىنا كىرىستىك. ...اۋىر جۇكتى السىزدىگىمىزدەن كوتەرە الماي جاتساق، بىرەۋلەر ادەيى كوتەرگىڭ كەلمەيدى دەپ كىنالايدى. بىرەۋلەر كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا اياقتارىن جولىمىزعا كولدەنەڭ سالدى. بىرەۋلەر كۇلىسىپ انادايدان قاراپ بوس تۇر. بۇل “بىرەۋلەردىڭ” اتىن اتاۋدا ەشبىر قاجەتتىلىك جوق. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى”. ال بۇدان دا ەرتە 20 جاسىندا جاريالاعان ەڭبەگىندە: “بىزگە تورەلىك كەرەك ەمەس. ءبىز اتاق ىزدەگەن كىسىلەر ەمەسپىز! ءبىزدىڭ نيەتىمىز اۆتونومياشىلدىق ەمەس. ءبىز اۆتونوميا كەرەك دەگەندە، ايتاتىن دالەلىمىز مىناۋ: ءار حالىقتىڭ ءتىلى بولەك، تۇرمىسى بولەك. جالپى ادامشىلىق باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ءار حالىق ءوز تىلىندە مادەنيەتكە قوجا بولىپ، ءوز شارۋاسىنا قاراي تۇرمىسىن وزگەرتۋ كەرەك (ساباسىنا قاراي – پىسپەگى!)”، - دەپ جازادى. وزا تۋعان سماعۇل وسى شاماداعى تاعى ءبىر بايىپتاماسىندا: “بۇكىل حالىقتىڭ تۇرمىسىن وزگەرتۋ، جاڭا دۇنيە ورناتۋ جەڭىل جۇمىس ەمەس. بۇل سەكىلدى جۇمىس باسىن جارىپ، كوزىن شىعارعانمەن وڭدالمايدى. بۇعان اقىل كەرەك، ءبىلىم كەرەك، اق جۇرەك، ادال نيەت كەرەك”، - دەيدى. وسى سوزدەر بۇگىنگى دە قاراتىپ ايتىلعانداي-اۋ!
ورتالىق فۋنكتسيونەرلەرى ءبىرلى-جارىم قازاقتى باسشىلىققا تارتىپ “ۇلتتار تەڭ” دەپ كوز بوياعان ساتتە، س.سادۋاقاسۇلى: “قازاقتىڭ تەڭدىگى بەس-التى جىگىتتىڭ تورە بولعانىمەن تابىلمايدى، جۇرتتىڭ تىرشىلىگىن كوركەيتەتىن جۇمىستارمەن تابىلادى”، - دەپ كەسىپ ايتتى. سول ورتالىق تاپ دەپ، ەسكىلىك دەپ، ەل باعدارىن بۇزعاندا، سماعۇل: “جاڭا پىكىر دەپ نەنى ايتامىز؟ بىرەۋدىڭ ويىنا كەلگەندى ايتقاندى جاڭا پىكىر تاپتى دەي الامىز با؟ ... ەسكى دەگەن دە ءبىر كەزدە جاڭا بولعان. ...قىس پەن جازدىڭ اراسىندا جازعىتۇرىم بار”، - دەگەن ەدى. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى جيىلىپ كەلىپ س.سادۋاقاسۇلىنىڭ اردى ساتپاعاندىعىن – ەلدىك مۇددەنى ساتپاعاندىعىن ايعاقتايدى. ال سماعۇل مەن گولوششەكين تارتىسى ار-نامىس تارتىسى رەتىندە ءبىر رومانعا جۇك بولعانداي...
سماعۇلدى ءتاتتى ءسوزدى – اششى سوزگە، تەڭدىك ءسوزىن تالكەك سوزگە اينالدىرعان ساياسي جۇيە ءولتىردى. نە ءۇشىن ءولتىردى؟ حان كەنەدەي نامىستى، ءاليحان مەن احمەتتەي ەلشىل ءھام زيالى تۇلپار-تۇلعادان تۇك قالماسىن دەپ.
س.سادۋاقاسۇلى بەيىتى قايدا تۇرۋى كەرەك؟..
اتاڭىز قازاقتىڭ ءاربىر ەسكى ءسوزى – ەستى ءسوز. «توپىراق بۇيىرۋ» نەمەسە «بۇيىرعان توپىراعى» دەپ جاتادى ۇلكەندەر. ناقتى مىنا جاعدايدا، وكىنىشكە قاراي، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنا توپىراق تا بۇيىرماعان. ونىڭ ءمايىتى مۇسىلمانشا جەرلەنبەگەن. دەنەسىنىڭ كۇلى - بۇگىندە جات ءدىننىڭ قورىمىندا، قورىمدا بولعاندا باس عيماراتىنىڭ قابىرعاسىندا ارنايى ىدىسقا سالىنعان كۇيىندە تۇر. جەتپىس جەتى جىلدان بەرى. ەندى نە ىستەمەككە كەرەك؟..
ءبىز ءدىني عۇرىپتىڭ مامانى ەمەسپىز، بىراق «وسى ورەسكەل جاعدايدى قالايدا تۇزەتۋ قاجەت» دەپ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەلەڭ-الاڭىنا-اق باسپاسوزدە وي ايتقان بولاتىنبىز. ادام رەتىندە، سماعۇل مۇراسى مەن ەڭبەگىنە جاناشىر عالىم رەتىندە.
بۇل ويىمىزدى وسىدان ەكى جىل بۇرىن قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن بىلىكتى مەملەكەت قىزمەتكەرى، قازىرگى جەزقازعان اكىمى ب.ابدىعاليەۆكە ايتقانبىز. بويىندا قانى بار بەرىك مىرزا «ءمايىتتىڭ كۇلىن مىندەتتى تۇردە اكەلۋىمىز كەرەك» دەپ جانىپ كەتتى. ەلدى ويلاندىراتىن بۇل ىسكە ءارى قاراي قايراتكەر سابىر قاسىموۆ ارالاستى. ساكەڭنىڭ حالىقارالىق بەدەلى ماسەلەنى وڭ شەشۋگە ىقپال ەتتى.
جاقىندا ب.ابدىعاليەۆ «اباي» سايتىنا س.سادۋاقاسۇلى ءمايىتىنىڭ كۇلى ەلگە اكەلىنەتىنى تۋرالى اقپارات بەردى. سايتتا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر (كوممەنت) جاريالاندى. بالكىم، وي-پايىم الۋاندىعى كەرەك تە شىعار. نە نارسەنى بولسىن ءپىسىرىپ، اقىلداسىپ شەشكەن دۇرىس قوي. "قالاي تۇر - سولاي قالا بەرسىن" دەگەندەر دە بار. بىراق ولار ءبىر نارسەنى ەسكەرمەگەن سياقتى. ءبىز وسى قاي دىندەگى ەلمىز؟.. ەندى ب.ابدىعاليەۆ جاريالاعان سۋرەتتى قارايىق (سايتتىڭ «توپ-ماقالالار» ايدارىندا). بىرىندە - شىركەۋ، ەكىنشىسىندە - سماعۇل دەنەسىنىڭ كۇلى تۇرعان تاس ىدىس. بۇرىن دا، 30-جىلدارى دا، بۇگىن دە شىركەۋ بىزگە جات ەدى. بىراق س.سادۋاقاسۇلى قايتقان 1933 جىل كوشەدە اتەيزم مەن بولشەۆيزم قۇيىنى سوعىپ تۇردى عوي. قازىر كىم ءدىنسىز بولعىسى كەلەدى؟ ال، قايراتكەرىمىزدىڭ كۇلى سول توبەسىندە كىرەش تۇرعان شىركەۋدىڭ باس عيماراتىنىڭ ءبىر بولمەسىندە تۇر (دون موناستىرى 1992 جىلدان بەرى ءداستۇرلى ءدىني قىزمەتىن قايتا جالعاستىردى). بۇل اتا دىنىنە قايتىپ جاتقان تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن ۇيات ەمەس پە؟.. ءبىز س.سادۋاقاسۇلى مۇراسىن 20 جىلدان بەرى زەرتتەپ ءجۇرمىز. 2 تومدىق ەڭبەگىن شىعارىپ، 1 مونوگرافيا جازدىق. سوندىقتان بۇل قايراتكەر تۋرالى ءبىر نارسە ايتۋعا مورالدىق قۇقىمىز بار عوي دەپ ويلايمىز.
سماعۇلدىڭ جايى باسقالارعا قاراعاندا ءسال كۇردەلىرەك. ءبىز مۇردەسى تۋرالى ايتىپ تۇرمىز. بىرىنشىدەن، ول جەر قوينىنا بەرىلمەگەن. ەكىنشى، جات ءدىننىڭ قورىمىندا تۇر. ال، مۇستافا شوقايدىڭ جايى بۇدان مۇلدە بولەك. ونىڭ مۇردەسى گەرمانياداعى تۇرىك-مۇسىلماندارىنىڭ قورىمىندا تۇر. ايىرما وسى. ءبىز كەزىندە "مۇستافا بىزگە سۇيەگىن ەمەس، ەڭبەگى مەن ءىسىن اماناتتاعان" اتتى ماقالا جازعانبىز. مۇنداعى ويىمىز - م.شوقايدى ساياسي ساۋداعا سالىپ، ەلگە اكەلىپ جەرلەيمىز دەگەندەرگە قارسىلىق كورسەتۋ ەدى. سەبەبى، ول بارىمىزگە كوپ نارسەنى ويلانتىپ، قيلى تاعدىرىمەن، ءوز جونىمەن جاتىر. ال، ەندى سماعۇلدىڭ مۇردەسىنە قاتىستى كوپ ويلانۋىمىز كەرەك-اۋ. ونىڭ ۇستىنە س.قاسىموۆ سىندى باتىل، ىسكەر ازاماتتار ماسكەۋ باسشىلىعىمەن كەلىسىپ، ماسەلەنى شەشۋدە قازاق ابىرويىنا ولجا سالىپ وتىر. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتالىق: ولىلەرگە دەگەن اسا تۇرپايى قاتىناستىڭ ۇلگىسى بولىپ سانالاتىن فاكت ءارى رەسەيدە تۇرعان ورنى بەلگىلى «كەيكى باتىردىڭ باس سۇيەگى» ەلگە قاشان اكەلىنىپ جەرلەنەتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى...
ارينە، س.قاسىموۆ تا، ب.ابدىعاليەۆ تە، مەن دە بۇل ماسەلەنىڭ وتە شەتىن ەكەنىن بىلەمىز. مۇندا ءۇش پرينتسيپ باسشىلىققا الىنۋى كەرەك: ەلشىلدىك، زايىرلىلىق جانە ءدىني. جوعارى دارەجەلى ءدىندارلارىمىز "وزگە ءدىننىڭ قورىمىندا تۇرعان ءمايىتتىڭ مۇسىلمان قورىمىنا كوشىرىلۋىنىڭ ءوزى - ۇلكەن ساۋاپ. دەنە مە، ونىڭ بولشەگى مە، كۇلى مە - مىندەتتى تۇردە جەر قوينىنا بەرىلۋ كەرەك" دەپ وتىر. سوندا الىگى "باسى داۋلى" كۇلدى دون كلادبيششەسىنىڭ جەرىنە كومەمىز بە؟.. سول زيراتتا شاشىلىپ قالعان الاش زيالىلارىنىڭ سۇيەگىن تابۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. ال، سماعۇلدىكى ايرىقشا ويلاندىراتىن فاكت بولىپ تۇر.
دون قورىمىنان الىپ شىعىپ، ماسكەۋدىڭ كەز كەلگەن مۇسىلمان زيراتىنا اپارىپ جەرلەگەننەن گورى وتانىمىزعا، ەلوردامىز - استاناعا الىپ كەلىپ قويۋ ەلشىلدىككە دە، دىنىمىزگە دە قيعاش كەلمەس.
زيالىلارمەن، دىندارلارمەن اقىلداسا كەلە، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى ءمايىتىنىڭ كۇلىن جەرلەيتىن ەكى ورىننىڭ ءبىرىن تاڭداۋدى لايىقتى كورىپ وتىرمىز. ونىڭ ءبىرى – كەنەسارى ساربازدارى مەن 30-جىلداردىڭ اشتىق قۇرباندارى جەرلەنگەن «جاستار» شاعىن اۋدانى جانىنداعى مۇسىلمان قورىمى. ەكىنشىسى – ءبىراز جۇرت «قابانباي باتىر زيراتى» دەپ جۇرگەن قالادان 20 شاقىرىم جەردەگى بەيىت-توبەنىڭ ماڭايى.
«نەگە؟» دەرسىز. كورەگەن دەمەسكە ءاددىڭىز جوق، س.سادۋاقاسۇلى 1922 جىلدان باستاپ جازعان «سارسەنبەك» رومانىندا: «ناعىز قازاق بولۋ ءۇشىن ءبىرتۇتاس جەردە بىرىڭعاي ورنالاسسا، جەكە ەل بولىپ قالىپتاسار ەدىك. سوندا قازاق جاپونيا سياقتى ەلگە اينالار ەدى» دەپ، بولاشاقتا مەملەكەت ورتالىعىنىڭ اقمولا وڭىرىندە ورناۋىن ارمانداعان...
ال، قوعامىمىزدا زيرات پەن زايىرلىلىق ۇيلەسىمىنىڭ اڭگىمەسى ءالى تولىق پىسە قويماعان سەكىلدى. ءبىز ۇلتتىق پانتەون تۋرالى ايتىپ وتىرمىز.
قايراتكەردى جەرلەۋ ءراسىمى تۋرالى
بىزدىڭشە، س.سادۋاقاسۇلى ءمايىتىنىڭ كۇلىن مۇسىلمان عۇرپى بويىنشا جەرلەۋ شارت ەكەنى جونىندە ەشقانداي تالاس بولماۋى ءتيىس. وسى تۇستا وقىرمان ءۇشىن ءبىر دەرەكتى قوسىمشا ايتا كەتكىمىز كەلەدى. سماعۇلدىڭ اكەسى وڭىرگە بەلگىلى مولدا، ءدىندار بولعان. سادۋاقاس قازىرەت (1872 جىلى تۋعان) 1937 جىلى سماعۇلدىڭ اكەسى بولعانى ءۇشىن اتىلعان. مولدانىڭ بالاسى جاسىندا ءبىلىمپاز ءدىندار ءابىل قۋانىشۇلىنان ساباق العان. سماعۇل 1921 جىلى «جاستارعا – جاڭا جول» اتتى كىتابىندا «مولدانى پوپپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. مۇسىلمان مولداسى ءارى ءدىن ۇيرەتەدى، ءارى ساباق بەرەدى. بىلايشا ايتقاندا - ۋچيتەل» دەپ بولشەۆيكتەر ءۇشىن توسىن وي ايتادى.
ءبىز وسى ماڭىزدى ەلدىك شارانى ءسوز ەتپەس بۇرىن دىندارلارمەن اقىلداستىق. ولار مىنانداي كۇردەلى جاعدايدا مايىتكە قالايشا جانازا شىعارىپ، ونىڭ كۇلىن قايتىپ جەرلەۋگە بولاتىنىن مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ تاجىريبەسىنە سايكەس اتقارا الاتىنىن مالىمدەپ وتىر. ءبىر ەسكەرەر جايت، ۇلكەن ءدىن عۇلامالارى «پانتەون قاجەت ەمەس» دەپ ەسەپتەيدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، «باقيعا اتتانعان مۇسىلماننىڭ ءبارى دە بىردەي، ولاردىڭ پانيدەگى باعا-دارەجەسىن ءبىر اللا عانا بەرەدى».
مىسالى، تۋىسقان تۇركيا تاجىريبەسىنە كەلسەك، ولاردا پانتەون جوق. اتاتۇرىك دىنگە بولەكشە قاراعان. ونىڭ سۇيەگى جاتقان قورىم دا بولەكتەۋ. بۇرىنعى وسمان بيلەۋشىلەرى تىرىسىندە ۇلكەن مەشىت سوعىپ، قايتقاندا «تىرىلەر قۇران وقىر» دەپ سۇيەگىن سونىڭ ماڭىنا قويۋدى اماناتتايدى ەكەن. تۇركى جۇرتىنىڭ ىشىندە پانتەوندى ءازىربايجاننان كوردىك. ولاردا ەل ءۇشىن قۇربان بولعان شەيىتتەردى ءبىر بولەك، ساياسات پەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىن ءبىر بولەك قويىپتى. سوڭعىسىنىڭ تورىنە گەيدار اقساقال جەرلەنىپتى. ءبارى دە زايىرلى تۇردە مۇلگىپ تۇر... گرۋزيادا مادەنيەتتى پانتەون بار دەپ ەستىدىك.
قايراتكەردىڭ سۇيەگىن ەلگە اكەلىپ جەرلەۋدىڭ تاجىريبەسى ءوز دىندەسىمىزدە – تۇركيادا، باسقا دىندە - مىسالى، جاپونيادا بار.
ۇمىتپاساق، 1996 جىلى تۇرىكتەر 20-جىلدارى سۇيەگى ورتا ازيادا (بۇگىنگى تاجىكستان جەرىندە) قالعان ءانۋار پاشانى ەلىنە قايتا اكەلىپ جەرلەدى. بۇل گەنەرال تۇرىك-مۇسىلماندارىنا بولىسامىن دەپ بولشەۆيك پەن باسماشىلار قاقتىعىسىندا مەرت بولعان-دى. سوندا ولار سۇيەكتى ارنايى اسكەري ۇشاقپەن اكەتىپ، ستامبۇلدا ارنايى سالتاناتپەن قارسى العان ەدى. ءسويتىپ ۇستىنە تۇركيا تۋى جابىلعان تابىتتى ستامبۇل كوشەلەرىمەن الىپ ءوتىپ، بەلگىلەنگەن ورىنعا يسلام عۇرپىمەن قويعان-دى.
ءبىز مۇنى ءجۇز پايىز قايتالاماساق تا، ۇقساپ باعۋىمىز كەرەك. عالىمدار مەن قايراتكەرلەردەن قۇرىلعان ارنايى دەلەگاتسيا ماسكەۋگە بارىپ س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلى سالىنعان تابىتتى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىن جاۋىپ اكەلگەن ساتتە ونى اۋەجايدا انۇرانمەن سالتاناتتى راۋىشتە (زيالىلار قاتىساتىن ميتينگ) كۇتىپ، استاناداعى تاۋەلسىزدىك داڭعىلىمەن الىپ ءوتىپ، ءدىني راسىمنەن كەيىن بەلگىلەنگەن قورىمعا قويۋ قاجەت.
ال، تاريح ءۇشىن ماسكەۋدىڭ دون قورىمىنداعى سورەگە «بۇل جەردە 1933-2011 جىلدارى قازاقستاننىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى سماعۇل سادۋاقاسۇلى (1900-1933) دەنەسىنىڭ كۇلى تۇردى» دەگەن تاس-بەلگىنى ەستەلىككە قالدىرعان اقىلعا سىيىمدى.
ايتقاندايىن، 2011 جىلى 14 قاڭتاردا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «قايراتكەر سماعۇل سادۋاقاسۇلى جانە قازاقستان وتانشىلدىعى: ەلدىك مۇرات پەن جاۋاپكەرشىلىك» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتەدى. وعان عالىمدار، مەملەكەت جانە مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى، قالامگەرلەر، وقىتۋشىلار، جاستار قاتىسادى. اتالعان شارا الاش تۇلعاسى قۇبىلىسىن جاڭاشا بايىپتاۋعا ارنالعان.
بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى اياسىندا تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەلەۋلى ءبىر قادامى بولارى اقيقات.
ءسوز سوڭى
جوعارىداعى وي نەمەسە ماتەريال «ايقىن» گازەتىندە 2011 جىلى 6 قاڭتاردا «ۇلت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى نە ءۇشىن استاناعا جەرلەنبەك؟» دەگەن اتپەن جاريالانعان ەدى... ءساتىن سالىپ، كوزدەلگەن جوسپار نەگىزىنەن ورىندالدى. 2014 جىلى «الاش قوزعالىسى» انىقتامالىعىنا ەنگەن «سماعۇلدىڭ سۇيەگى» اتتى ماقالامىزدا بىلاي دەپ كورسەتكەن ەدىك:
«تاۋەلسىزدىككە دەيىن دە، ودان كەيىن دە حالىق اراسىندا رامىزدىك-بەينەلىك ۇعىمعا اينالىپ كەتكەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى س.سادۋاقاسۇلىنىڭ دون زيراتحاناسىندا (ماسكەۋ) ارنايى قۇتىدا ساقتالىپ كەلگەن سۇيەگىنىڭ كۇلى. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا سۇيەكتىڭ ورتەلۋى (كرەماتسيا) جانە ونىڭ ارنايى ساقتالۋى كەزدەسكەن ەمەس. سوندىقتان 1992 جىلدان دون زيراتحاناسى حريستيان قاۋىمىنا تولىق بەرىلىپ، مۇندا سول ءدىننىڭ عۇرپى جۇرە باستاعاندا، س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلىن ەل داستۇرىنە ساي جەر قوينىنا بەرۋ – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تالابىنا سايكەس مىندەت جانە پارىز بولىپ قالدى.
سماعۇل 1933 جىلى 16 جەلتوقساندا كرەمل اۋرۋحاناسىندا جۇمباق جاعدايدا قايتقان سوڭ، «تەحنيكالىق جاعدايدا قاتتى ۋلانعاندىقتان، ونىڭ ءمايىتىن جەرلەۋگە بولمايدى» دەگەن جابىق شەشىم نەگىزىندە كرەماتسيالانادى. بۇل – بولشەۆيزمنىڭ ءىرى ساياسي تۇلعالارعا جاسالعان تەررورىن جاسىرعان قىلمىستى وقيعا ەدى. بىراق كەزىندە ءبارى باسقاشا ءتۇسىندىرىلدى. سوندىقتان كرەماتسيانىڭ الدى-ارتىنداعى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋ شاراسىنا قايىن اتاسى ءا.بوكەيحان، جارى ە.اليحانقىزى، ۇلت قايراتكەرلەرىنەن ت.رىسقۇلوۆ، ن.نۇرماقوۆ ت.ب. قاتىستى. س.مۇقانوۆ تا، ماسكەۋدە جۇرگەن جۇزدەگەن ستۋدەنتتەر دە وسى قارالى جيىندا بولادى. ورتەلگەن سوڭ ارنايى قۇتىعا سالىنعان قايراتكەر سۇيەگىنىڭ كۇلى ەليزاۆەتا گرانيتتەن جاساتقان تابىتقا ورنالاستىرىلىپ، كرەماتوريا باس عيماراتى بولمەسىنىڭ قابىرعاسىنا قويىلادى. وسى جەردە ول 2011 جىلدىڭ 20 قاڭتارىنا دەيىن تۇردى. جۇيەلى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە سماعۇلدىڭ ءمايىت كۇلىن ەلگە الىپ كەلۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى. 2011 جىلى 21 قاڭتاردا ول ۇشاقپەن ماسكەۋدەن استاناعا جەتكىزىلىپ، قازاقستان ەلورداسىنىڭ قازاق ەلى مونۋمەنتى جانىنان وتەتىن تاۋەلسىزدىك داڭعىلىمەن “سادۋاقاس عىلماني” مەشىتىنىڭ جانازا شىعارۋ بولمەسىنە اكەلىندى. استانانىڭ تاريحي مەشىتىندە ءتورت اي بويى قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا شەيىت بولعان تۇلعالاردىڭ رۋحىنا، سونىڭ ىشىندە سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ رۋحىنا قاسيەتتى قۇران اياتتارى باعىشتالىپ جاتتى.
2011 جىلى 20 مامىردا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، استانا زيالىلارى، تۋىستارى قالا باسشىلىعىنىڭ قولداۋىمەن قايراتكەر سۇيەگىنىڭ كۇلىن اماناتتاپ “قارا مولاعا” قويدى. ۇلت تاريحىندا تۇركىستانعا جەتكەنگە دەيىن قازاقتىڭ تالاي حان مەن باتىرى “قارا مولادا” (نەمەسە ۋاقىتشا سورەدە) تۇرعان.
س.سادۋاقاسۇلى “قارا مولاسىنا” بايلانىستى بىرنەشە سەبەپ بار: 1) الاش قايراتكەرى سۇيەگىن باسقا ەلدەن اكەلۋ وقيعاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەدى، سوندىقتان “ۇلتتىق پانتەون” ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى; 2) “سماعۇل سۇيەگى قويىلادى” دەگەن ەكى ورىننىڭ (“حان كەنە ساربازدارى جەرلەندى” دەگەن “جاستار” شاعىناۋدانىنداعى زيرات پەن “قابانباي باتىر جەرلەندى” دەگەن قوسشى كەنتى ماڭايىنداعى زيرات) عىلىمي-دەرەكتىك نەگىزى ءالى ناقتىلانا قويمادى.
2012 جىلى “جاستار” شاعىن اۋدانىندا ورنالاسقان زيراتتاعى كونە قۇلپىتاستان حان كەنە ساربازدارىنىڭ جەرلەنگەنى ءمالىم بولدى. بىلە-بىلسەك، بۇل دا تاۋەلسىزدىك جىلدارداعى اسا ءىرى تاريحي وقيعا ەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ەندى سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلى ماڭگىگە بايىزدايتىن ورىن ايقىندالدى. ەلوردا زيالىلارى، ءدىن قايراتكەرلەرى، تۋىستارى كەڭەسە كەلە، استانا اكىمدىگىنىڭ رۇقساتىمەن س. سادۋاقاسۇلى ءمايىت كۇلىن ەلدىك جانە مۇسىلماندىق سالتپەن 2013 جىلى 27 قازاندا حان كەنە ساربازدارى قورىمىنا قويدى. باستاماشىل ازاماتتار باسىنا كورنەكتى ەسكەرتكىش تۇرعىزدى...».
قازاقتا «باتىردىڭ سۇيەگى – جەردە، رۋحى – كوكتە» دەگەن ءسوز بار. ءدال س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنە بايلانىستى 2011-2013 جىلدار ارالىعى ۇلت زيالىلارىن، ەلوردالىقتاردى ەلدىك تۇرعىدان سىناعانداي كەزەڭ بولدى. تالاي ماقالا جازىلدى، ۇسىنىستار ايتىلدى، قاتتى مىنەگەندەر دە كەزدەستى... مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى شىندىق ەدى. وسى جاعداي زامانداستارىمىزعا ساباق بولسىن دەپ، «سماعۇلدىڭ سۇيەگى» اتتى بولەك ەڭبەك تە جازدىق.
ديحان قامزابەكۇلى،
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى،
قر ۇعا اكادەميگى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
