«...ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى، ءبىزدىڭ پسيحولوگيامىزدى، ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى تاباندىلىقپەن جانە بايىپپەن قالىپتاستىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ وزدەرى مەكەن ەتكەن، جاساعان، سۇيگەن جانە جاۋلارىن ولتىرگەن سول ءبىر عاجايىپ دۇنيەسىنە بەت بۇراتىن ۋاقىت بولدى. ميفكە ورالاتىن ءسات كەلدى...»
سەرىكبول قوندىباي
الشىن – الاش
«اڭىزدىڭ ءتۇبى اقيقات» دەگەندى باسقا ۇلت وكىلدەرى: «ميف ەتو ودنا يز ۆەرسي پراۆدى» دەسە، «ارعىقازاق ميفولوگياسى» اتتى ءتورت تومدىق عىلىمي ەڭبەك جازىپ كەتكەن الاشتىڭ بالاسى، مارقۇم سەرىكبول قوندىباي: «ميف دەگەنىمىز جاسىرىن ماعىنالى مالىمەت» دەگەن ەدى. ال ەندى، مەن ءوزىمنىڭ جازعان «ءبورى نايمان» اتتى كىتابىمدە، وسى سەرىكبول مارقۇمدى ەستىمەگەن، ونىڭ ەڭبەكتەرىن وقىماعان كەزدەرىمدە، شەجىرەلەردە لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ كودى سياقتى جاسىرىن ماعىنالاردىڭ بار ەكەنىن ايتقان ەدىم. ياعني، شەجىرە دەگەنىمىز ميف، ەشقانداي دا، تۇرىك اتا، ماڭعول اتا، الاش اتا، اقارىس، جانارىس، بەكارىستار، نايمان شال مەن جالايىر اتالار تاريحتا بولعان ەمەس، بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى دە، سەرىكبول مارقۇم ايتقانداي، قازاق شەجىرەسىندەگى جاسىرىن ماعىنالى مالىمەتتەر. بۇنداي جاسىرىن ماعىنالاردىڭ ءمانىسىن تەك، سەرىكبول مارقۇم سياقتى قاسيەتكە، ياعني، رۋحاني قۋاتقا يە بولعان، بويلارىنا قىدىر دارىعان، ايان كورىپكەلدىگى باسىم، سەزىمى، ياعني، ينتۋيتسياسى مىقتى، قانىندا شەجىرەشىلىگى بار، ادامدار عانا تۇسىنە الادى.
ءبىز كوتەرگەلى وتىرعان تاقىرىپتاعى شىڭعىس قاعاننىڭ شىققان تەگى دە جۇمباق، قازاسى دا جۇمباق، مولاسى دا جۇمباق. سوندىقتان، وسى قۇپيالاردى شەشۋ ءۇشىن شەجىرەنى، دەرەكتەردى، ءتاريحتى ءبىلۋ جەتكىلىكسىز. تىلسىم دۇنيەسىز عىلىمنىڭ ءداستۇرلى جولى بىزدەردى اقيقاتقا اپارا المايدى.
بىزدەر قازىرگى رەسەي مۇراعاتىنداعى دەرەكتەردەن: «لەيتەنانت كوشكارباەۆ پەرۆىم ۆورۆالسيا ۆ زدانيە رەيحستاگا» دەگەندى وقىدىق. مىنە، ۇلى قازاقتىڭ ءبىر قارا بالاپانى جۇزدەگەن ۇلكەن دە، ۇلى دا، ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ ەشبىرەۋىنە كەزەك بەرمەي، بوراپ تۇرعان وقتارعا جەڭىس بەرمەي رەيحستاگقا بۇزىپ-جارىپ كىرىپ تۋ تىكتى! مەن نەشە جەردەن شەجىرەشى بولسام دا، وسى راقىمجان اتانىڭ، باۋىرجان اتانىڭ، تولەگەن توحتاروۆتىڭ، سابىر راحيموۆتىڭ، تالعات بيگەلدينوۆتىڭ، قاسىم قايسەنوۆتىڭ، مانشۇكتىڭ، ءاليانىڭ شىققان تەكتەرىن، ياعني، رۋلارىن بىلمەيدى ەكەنمىن. ءتىپتى، بىلگىم دە، كەلمەيدى، ويتكەنى، مەن قازاقپىن، سوندىقتان مەن ولاردى تەك قانا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى دەپ بىلەمىن. ال ەندى، شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىن ءبىلۋ بىزدەرگە، ونىڭ قازاق بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن عانا كەرەك. ناعىز قازاق، ءوزىن ونىڭ ۇرپاعىنا جاتقىزۋ ءۇشىن تاريحتى زەرتتەمەيدى. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەندەي، ونى قازاقتىڭ قانىنا تارتۋ ءۇشىن زەرتتەيدى.
سەرىكبول قوندىباي مارقۇم: «تەكتى ۇل تەگىن ىزدەيدى، تەكسىز قۇل نەسىن ىزدەيدى؟» دەگەن ەكەن. شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىن ىزدەپ جۇرگەن ءبىر تورەنى كورگەن ەمەسپىن. ءتىپتى، تورەلەردىڭ شەجىرەشىسى ارمان قياتتىڭ وزىنە مەنىڭ: «ءاي، اينالايىن، قاشانعى «جابايى تاتار» بولىپ جۇرە بەرەسىڭدەر، تورەلەردىڭ ءتىزىمىن جيعانشا، شەجىرەدەن اتاڭنىڭ ءىزىن قۋمايسىڭ با؟» دەگەنىم دە، بولعان. بۇلار اتالارىنىڭ ءىزىن قۋعاندى قويىپ، امان شوتاەۆ دەگەن بىرەۋى ءوزىن سۇلتان اتاپ، قازاقستانداعى كۇللى تورەنىڭ اتىنان سويلەپ: «بىزدەر، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى ەشبىر رۋعا مۇقتاج ەمەسپىز، سوندىقتان ءبىزدى رۋعا تارتۋشىلارعا قارسىمىز!» دەگەن ەكەن. بۇلاردىڭ ءتۇبىنىڭ مەركىت ەمەس ەكەندەرىن دە، مەن دالەلدەپ بەرگەن ەدىم. وسىعان دەيىن كۇللى قازاق بۇلاردى مەركىتكە ساناعان. بۇل، شاريعات جولىندا ءجۇرمىن دەگەن سۇلتانسىماق شىڭعىس حاندى سوندا، نۇردان جارالدىعا ساناپ كۇپىرشىلىك جاساپ، اللاھقا سەرىكتىك ەتىپ وتىر. بۇندايلارعا ۇلى قازاق تا، مۇقتاج ەمەس.
بىزدەر قارالار، ولاردىڭ حاندىعىن، سۇلتاندىعىن باياعىدا تارتىپ العانبىز. بۇل «جابايى تاتارلار» (قىتايلار ايتقان) ەشقاشان دا، ەندى حاندىق قۇرا المايدى، بيلىككە كەلە المايدى. ويتكەنى، شىڭعىس قاعانداي ادامدى تورەلەر قايتا دۇنيەگە اكەلە المايدى. شىڭعىس قاعان سياقتىنىڭ دۇنيەگە ەندى ءبىر كەلۋىن بۇيىرتسا، وندا، ونى تەك قانا قان-قارىنداستىقتى ساقتاعان قازاقتار عانا اكەلە الادى. قازىرگى تورەلەر قازاق حالقىنىڭ ىشىندە ءجاي عانا ءبىر، رۋعا كىرمەيتىن جاماعات بولىپ قالعان. سوندىقتان دا، مەن كىتابىمنىڭ «نايماندار جانە تورەلەر» اتتى تاراۋىندا جازعاندارىمدا، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ نايمان حاندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن سۇيەك-شاتىس بولعانداردىڭ عانا تورەلەردىڭ ەڭ الدى ەكەندەرىن ايتقانمىن. نايماننىڭ عۇلاما شەجىرەسى عۇلام قادىر، نايماندى بيلەگەن كوشەك حاننىڭ: «نايمان باسپاعان جەر جەتىم، نايماننان قىز الماعان ەر جەتىم» دەگەن سوزدەرىن بىزدەرگە جەتكىزىپ كەتكەن ەدى.
قازاقتار تەكتى ادامدى «قاراكوكتىڭ تۇقىمى» دەيدى. ياعني، ناعىز تەكتىلەر، ناعىز قاراكوكتەر، قارادان شىققان مىنا بىزدەر - ۇلى قازاقتارمىز. مەن تورەنىڭ باسىن الماس قىلىشپەن شاۋىپ تاستاعان نايمان كوكجال باراقتىڭ قارا شاڭىراعىنداعى ۇرپاعى بولامىن. وسى جونىندە، بەلگىلى اقىن-جازۋشى، ءتىل قايراتكەرى، كوكجال باراق اۋلەتىنىڭ ايگىلى كەلىنى، ەگەمەندىك العانىمىزدا بابامىزعا ءوز كۇشىمەن ەڭ العاشقى ەسكەرتكىشتى قويدىرتقان، بابامىزدىڭ جاتقان جەرىن تاپقان اقنايماندىق شەكەربانۋ جەڭگەمىزدىڭ «كوكجال باراق باتىر» اتتى، تاريحي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جازىلعان كىتابىندە ايتىلعان. سوندىقتان ايتارىم، وسىنداي تورەلەردى قورازداندىرماي، رۋشىل بولىپ شىڭعىس قاعانعا تالاسپايىق، ءبىر قۋ كەرەي ايتتى ەكەن دەپ، تولەڭگىتتى تورگە سۇيرەپ بۇلارعا كۇلكى بولمايىق اعايىن!
شىڭعىس قاعان ەكى اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسكەن جوق. ونى جەر بەتىندەگى ءبىر تايپا دۇنيەگە اكەلدى. بىزگە بار بولعانى، سول تايپانىڭ ۇلى قازاق تايپاسى ەكەنىن دالەلدەۋ كەرەك. وسى دالەلدەۋدە بىزدەر ەڭ الدىمەن گەنەالوگيالىق، ياعني شەجىرەلىك ساراپتامانى، جانە دە، وسىنىڭ دالەلى رەتىندە گەنەتيكالىق ساراپتامانى ۇستانامىز.
سەرىكبول قوندىباي مارقۇمنىڭ جولداستارى: «سەرىكبولدىڭ جازعاندارىن قازىرگى عالىمدار تۇسىنۋگە دايىن ەمەس، ويتكەنى، ولاردىڭ سانالارى وتكەن داۋىردەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيامەن ۋلانعان!» دەگەن ەكەن. الاي دا، سەرىكبولدى تۇسىنگەن ادامدار تابىلعان. ولار، ياعني، ەڭ العاش تۇسىنگەندەر اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قويشىعارا سالعاراۇلى، يمانعالى تاسماعانبەت ەدى. ياعني، بۇلاردىڭ دا، بويىندا قاسيەت، ارقا بار. ال ەندى، كەڭەس داۋرىندەگى ارقالى عۇلاما - الكەي مارعۇلان ەدى. ول كىسى قوڭىراتتىڭ بوساعا تاڭباسىن كۇللى قازاقتىڭ تاڭباسىنا جاتقىزعان. بۇل دانالىقتىڭ تۇبىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر!
الشىن دەگەندەرىمىز كىمدەر؟ كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى بايۇلى مەن ءالىمۇلىن الشىن توبى دەپ اتايدى. جەتىرۋ الشىندارعا جاتپايدى، بۇلار تاۋكە حان قالىپتاستىرعان نايماننىڭ، كەرەيدىڭ، دۋلاتتىڭ، ارعىننىڭ، تەلەستەردىڭ ساياقتارى. قىتاي دەرەكتەرىندە الشىندار ەڭ العاش، بو-ما، حەلا، ەليۋ-چجي دەپ اتالعان. بۇل سوزدەر الا ات، الا اتشى، االااتشىن، الشىن دەگەندى بىلدىرەدى. قىتايدىڭ «تۋنديان» تەكستىندە: «تيۋركي (تۋتسزيۋە) پەگيح كونەي نازىۆايۋت حەلا (الا); ەششە يزۆەستنا سترانا حەلا».
ياعني، بۇل جەردە الا اتتارعا مىنگەن ەل جونىندە ايتىلىپ تۇر. دەمەك، الشىن ەتنونيمىنىڭ باستاپقى اتاۋى الااتشىلار، تۇرىكشە الاتچين بولعان. وسىمەن قاتار الاتشىن ءسوزى الاش سوزىمەن ۇندەسەدى. قازاقتاردىڭ: «الاش-الاش بولعاندا، الا تاي ات بولعاندا» دەگەنى، قىتايلاردىڭ ايتقان الااتشىلار ەلىنىڭ الاش، ياعني، ەڭ العاشقى قازاقتار ەكەندەرىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي.
مەن جازعان كىتابىمدە قازانات تۇقىمىن نايمان قاپتاعاي باتىردىڭ ارابتىڭ ءدۇلدۇل تەكتەس تەڭبىل كوك ايعىرىن جابىعا قوسىپ العانىن ايتقان ەدىم. اداي جىلقىسىنىڭ دا، سيپاتىندا ارابتىڭ تەڭبىل كوگى بار. تەڭبىل ات دەگەنىمىز سۇر ءتۇستى، قاراۋىتقان داقتارى بار ات. ورىستار «سەرايا ۆ يابلوكاح» دەيدى. الا تايىمىز وسى سيپاتتى ات بولسا كەرەك. ويتكەنى، امەريكا قۇرلىعىنداعى مۋستانگ، ياعني، جولاق الا اتتار قازاقتا كەڭ تاراماعان. اداي جىلقىسىنىڭ دا، قازاناتتىڭ سيپاتىنداعى قۇيما تۇياعى بار. مەنىڭشە، اداي جىلقىسىنىڭ ءتۇبى تەڭبىل كوك اراب، جانە دە، جوعارعى الااتشىندار وسىنداي اتتارعا ءمىنىپ ءجۇرىپ وسىلاي اتالعان.
تاريحتا الاشتىڭ كىم بولعانىنىڭ ناقتى دالەلى جوق. مەنىڭشە الاش، الشىن دەگەندىرىمىز ءبىر ۇعىم – قارت قازاق. وسى تۇرعىدان قاراعاندا قازىرگى الاشتار وسى الشىن توبى بولىپ كەلەدى. الاشقا قاتىستى "الاش مىڭىن" ەسكە الاتىن بولساق، ابىلعازى ايتقان الانشى حان، قارا حان تۇسىنداعى ماڭعولداردىڭ ناقتى اتاۋلارى مىڭ+قول الاش، نە بولماسا مىڭ-قول الشىن بولۋى مۇمكىن. بۇل 9-10 عاسىرلارداعى قيماق ءداۋىرى. ارعىماق دەگەندى سەرىكبول ارعى+يماق، ياعني، ارعى قيماق دەپ تۇسىندىرەدى. ورحون جازۋلارىندا الاش، الشىن اتاۋلارى كەزدەسپەگەندىكتەرىنەن بىزدەر، بۇل الاش قاۋىمىنىڭ، ياعني الا ات مىنگەندەردىڭ 8-ءشى عاسىردان كەيىن پايدا بولعاندارىن تۇسىنەمىز. ابىلعازىنىڭ: «الىنشا حان بولعاننان كەيىن مال باسى كوبەيىپ، حالىق بايلىققا ماس بولىپ، ءتاڭىردى ۇمىتتى، دىننەن اجىرادى» دەگەنى، قيماق داۋىرىندە بولعان. ياعني، «قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتاقالاعان»، «الاش – الاش بولعاندا، الا تاي ات بولعاندا، قوي ەنسىز، تاي تاڭباسىز بولعانداعى» قارت قازاق-الشىنداردىڭ زامانى وسى كەزەڭ.
(جالعاسى بار)
قايرات داۋكەەۆ، شەجىرەشى
abai.kz
