«...bizdiń mádenıetimizdi, bizdiń psıhologııamyzdy, bizdiń rýhymyzdy tabandylyqpen jáne baıyppen qalyptastyrǵan ata-babalarymyzdyń ózderi meken etken, jasaǵan, súıgen jáne jaýlaryn óltirgen sol bir ǵajaıyp dúnıesine bet buratyn ýaqyt boldy. Mıfke oralatyn sát keldi...»
Serikbol Qondybaı
Alshyn – Alash
«Ańyzdyń túbi aqıqat» degendi basqa ult ókilderi: «Mıf eto odna ız versıı pravdy» dese, «Arǵyqazaq mıfologııasy» atty tórt tomdyq ǵylymı eńbek jazyp ketken Alashtyń balasy, marqum Serikbol Qondybaı: «Mıf degenimiz jasyryn maǵynaly málimet» degen edi. Al endi, men ózimniń jazǵan «Bóri naıman» atty kitábimde, osy Serikbol marqumdy estimegen, onyń eńbekterin oqymaǵan kezderimde, shejirelerde Leonardo da Vınchıdiń kody sııaqty jasyryn maǵynalardyń bar ekenin aıtqan edim. Iaǵnı, shejire degenimiz mıf, eshqandaı da, Túrik ata, Mańǵol ata, Alash ata, Aqarys, Janarys, Bekarystar, Naıman shal men Jalaıyr atalar tarıhta bolǵan emes, bul ataýlardyń bári de, Serikbol marqum aıtqandaı, Qazaq shejiresindegi jasyryn maǵynaly málimetter. Bundaı jasyryn maǵynalardyń mánisin tek, Serikbol marqum sııaqty qasıetke, ıaǵnı, rýhanı qýatqa ıe bolǵan, boılaryna qydyr daryǵan, aıan kóripkeldigi basym, sezimi, ıaǵnı, ıntýıııasy myqty, qanynda shejireshiligi bar, adamdar ǵana túsine alady.
Biz kótergeli otyrǵan taqyryptaǵy Shyńǵys qaǵannyń shyqqan tegi de jumbaq, qazasy da jumbaq, molasy da jumbaq. Sondyqtan, osy qupııalardy sheshý úshin shejireni, derekterdi, tarıhti bilý jetkiliksiz. Tylsym dúnıesiz ǵylymnyń dástúrli joly bizderdi aqıqatqa apara almaıdy.
Bizder qazirgi Reseı muraǵatyndaǵy derekterden: «Leıtenant Koshkarbaev pervym vorvalsıa v zdanıe reıhstaga» degendi oqydyq. Mine, Uly qazaqtyń bir qara balapany júzdegen úlken de, uly da, ulttardyń ókilderiniń eshbireýine kezek bermeı, borap turǵan oqtarǵa jeńis bermeı Reıhstagqa buzyp-jaryp kirip tý tikti! Men neshe jerden shejireshi bolsam da, osy Raqymjan atanyń, Baýyrjan atanyń, Tólegen Tohtarovtyń, Sabyr Rahımovtyń, Talǵat Bıgeldınovtyń, Qasym Qaısenovtyń, Mánshúktiń, Álııanyń shyqqan tekterin, ıaǵnı, rýlaryn bilmeıdi ekenmin. Tipti, bilgim de, kelmeıdi, óıtkeni, men qazaqpyn, sondyqtan men olardy tek qana qazaqtyń ul-qyzdary dep bilemin. Al endi, Shyńǵys hannyń shyqqan tegin bilý bizderge, onyń qazaq bolǵanyn dáleldeý úshin ǵana kerek. Naǵyz qazaq, ózin onyń úrpaǵyna jatqyzý úshin tarıhty zerttemeıdi. «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» degendeı, ony qazaqtyń qanyna tartý úshin zertteıdi.
Serikbol Qondybaı marqum: «Tekti ul tegin izdeıdi, teksiz qul nesin izdeıdi?» degen eken. Shyńǵys hannyń shyqqan tegin izdep júrgen bir tóreni kórgen emespin. Tipti, tórelerdiń shejireshisi Arman Qııattyń ózine meniń: «Áı, aınalaıyn, qashanǵy «jabaıy tatar» bolyp jure beresińder, tórelerdiń tizimin jıǵansha, shejireden atańnyń izin qýmaısyń ba?» degenim de, bolǵan. Bular atalarynyń izin qýǵandy qoıyp, Aman Shotaev degen bireýi ózin sultan atap, Qazaqstandaǵy kúlli tóreniń atynan sóılep: «Bizder, Shyńǵys hannyń urpaqtary eshbir rýǵa muqtaj emespiz, sondyqtan bizdi rýǵa tartýshylarǵa qarsymyz!» degen eken. Bulardyń túbiniń merkit emes ekenderin de, men dáleldep bergen edim. Osyǵan deıin kúlli qazaq bulardy merkitke sanaǵan. Bul, sharıǵat jolynda júrmin degen sultansymaq Shyńǵys handy sonda, nurdan jaraldyǵa sanap kúpirshilik jasap, Allahqa seriktik etip otyr. Bundaılarǵa Uly qazaq ta, muqtaj emes.
Bizder qaralar, olardyń handyǵyn, sultandyǵyn baıaǵyda tartyp alǵanbyz. Bul «jabaıy tatarlar» (qytaılar aıtqan) eshqashan da, endi handyq qura almaıdy, bılikke kele almaıdy. Óıtkeni, Shyńǵys qaǵandaı adamdy tóreler qaıta dúnıege ákele almaıdy. Shyńǵys qaǵan sııaqtynyń dúnıege endi bir kelýin buıyrtsa, onda, ony tek qana qan-qaryndastyqty saqtaǵan qazaqtar ǵana ákele alady. Qazirgi tóreler qazaq halqynyń ishinde jáı ǵana bir, rýǵa kirmeıtin jamaǵat bolyp qalǵan. Sondyqtan da, men kitábimniń «Naımandar jáne tóreler» atty taraýynda jazǵandarymda, Shyńǵys hannyń urpaqtarynyń Naıman handarynyń urpaqtarymen súıek-shatys bolǵandardyń ǵana tórelerdiń eń aldy ekenderin aıtqanmyn. Naımannyń ǵulama shejiresi Ǵulam Qadyr, Naımandy bılegen Kóshek hannyń: «Naıman baspaǵan jer jetim, Naımannan qyz almaǵan er jetim» degen sózderin bizderge jetkizip ketken edi.
Qazaqtar tekti adamdy «qarakóktiń tuqymy» deıdi. Iaǵnı, naǵyz tektiler, naǵyz qarakókter, qaradan shyqqan myna bizder - Uly qazaqtarmyz. Men tóreniń basyn almas qylyshpen shaýyp tastaǵan naıman Kókjal Baraqtyń qara shańyraǵyndaǵy urpaǵy bolamyn. Osy jóninde, belgili aqyn-jazýshy, til qaıratkeri, Kókjal Baraq áýletiniń áıgili kelini, egemendik alǵanymyzda babamyzǵa óz kúshimen eń alǵashqy eskertkishti qoıdyrtqan, babamyzdyń jatqan jerin tapqan aqnaımandyq Shekerbaný jeńgemizdiń «Kókjal Baraq batyr» atty, tarıhı derekterdiń negizinde jazylǵan kitábinde aıtylǵan. Sondyqtan aıtarym, osyndaı tórelerdi qorazdandyrmaı, rýshyl bolyp Shyńǵys qaǵanǵa talaspaıyq, bir qý kereı aıtty eken dep, tóleńgitti tórge súırep bularǵa kúlki bolmaıyq aǵaıyn!
Shyńǵys qaǵan eki aıaǵy salbyrap aspannan túsken joq. Ony jer betindegi bir taıpa dúnıege ákeldi. Bizge bar bolǵany, sol taıpanyń Uly qazaq taıpasy ekenin dáleldeý kerek. Osy dáleldeýde bizder eń aldymen genealogııalyq, ıaǵnı shejirelik saraptamany, jáne de, osynyń dáleli retinde genetıkalyq saraptamany ustanamyz.
Serikbol Qondybaı marqumnyń joldastary: «Serikboldyń jazǵandaryn qazirgi ǵalymdar túsinýge daıyn emes, óıtkeni, olardyń sanalary ótken dáýirdegi kommýnıstik ıdeologııamen ýlanǵan!» degen eken. Alaı da, Serikboldy túsingen adamdar tabylǵan. Olar, ıaǵnı, eń alǵash túsingender Aqseleý Seıdimbek, Qoıshyǵara Salǵarauly, Imanǵaly Tasmaǵanbet edi. Iaǵnı, bulardyń da, boıynda qasıet, arqa bar. Al endi, Keńes dáýrindegi arqaly ǵulama - Álkeı Marǵulan edi. Ol kisi Qońyrattyń bosaǵa tańbasyn kúlli qazaqtyń tańbasyna jatqyzǵan. Bul danalyqtyń tubinde tereń maǵyna jatyr!
Alshyn degenderimiz kimder? Kishi júz quramyndaǵy Baıuly men Álimulyn Alshyn toby dep ataıdy. Jetirý alshyndarǵa jatpaıdy, bular Táýke han qalyptastyrǵan naımannyń, kereıdiń, dýlattyń, arǵynnyń, telesterdiń saıaqtary. Qytaı derekterinde alshyndar eń alǵash, bo-ma, hela, elıý-chjı dep atalǵan. Bul sózder Ala at, Ala atshy, Aalaatshyn, Alshyn degendi bildiredi. Qytaıdyń «Týndıan» tekstinde: «Tıýrkı (týzıýe) pegıh koneı nazyvaıýt hela (ala); ee ızvestna strana Hela».
Iaǵnı, bul jerde ala attarǵa mingen el jóninde aıtylyp tur. Demek, Alshyn etnonıminiń bastapqy ataýy alaatshylar, túrikshe alatchın bolǵan. Osymen qatar Alatshyn sózi Alash sózimen úndesedi. Qazaqtardyń: «Alash-Alash bolǵanda, ala taı at bolǵanda» degeni, qytaılardyń aıtqan alaatshylar eliniń Alash, ıaǵnı, eń alǵashqy qazaqtar ekenderin bildirip turǵandaı.
Men jazǵan kitábimde qazanat tuqymyn naıman Qaptaǵaı batyrdyń arabtyń dúldúl tektes teńbil kók aıǵyryn jabyǵa qosyp alǵanyn aıtqan edim. Adaı jylqysynyń da, sıpatynda arabtyń teńbil kógi bar. Teńbil at degenimiz sur tústi, qaraýytqan daqtary bar at. Orystar «seraıa v ıablokah» deıdi. Ala taıymyz osy sıpatty at bolsa kerek. Óıtkeni, Amerıka qurlyǵyndaǵy mýstang, ıaǵnı, jolaq ala attar qazaqta keń taramaǵan. Adaı jylqysynyń da, qazanattyń sıpatyndaǵy quıma tuıaǵy bar. Menińshe, Adaı jylqysynyń túbi teńbil kók arab, jáne de, joǵarǵy alaatshyndar osyndaı attarǵa minip júrip osylaı atalǵan.
Tarıhta Alashtyń kim bolǵanynyń naqty dáleli joq. Menińshe Alash, Alshyn degendirimiz bir uǵym – Qart qazaq. Osy turǵydan qaraǵanda qazirgi Alashtar osy Alshyn toby bolyp keledi. Alashqa qatysty "Alash myńyn" eske alatyn bolsaq, Ábilǵazy aıtqan Alanshy han, Qara han tusyndaǵy mańǵoldardyń naqty ataýlary Myń+qol Alash, ne bolmasa Myń-qol Alshyn bolýy múmkin. Bul 9-10 ǵasyrlardaǵy Qımaq dáýiri. Arǵymaq degendi Serikbol Arǵy+Imaq, ıaǵnı, Arǵy Qımaq dep túsindiredi. Orhon jazýlarynda Alash, Alshyn ataýlary kezdespegendikterinen bizder, bul Alash qaýymynyń, ıaǵnı ala at mingenderdiń 8-shi ǵasyrdan keıin paıda bolǵandaryn túsinemiz. Ábilǵazynyń: «Alynsha han bolǵannan keıin mal basy kóbeıip, halyq baılyqqa mas bolyp, táńirdi umytty, dinnen ajyrady» degeni, Qımaq dáýirinde bolǵan. Iaǵnı, «qoı ústinde boz torǵaı jumyrtaqalaǵan», «Alash – alash bolǵanda, Ala taı at bolǵanda, Qoı ensiz, taı tańbasyz bolǵandaǵy» qart qazaq-alshyndardyń zamany osy kezeń.
(jalǵasy bar)
Qaırat Dáýkeev, Shejireshi
abai.kz
