ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە الماتىعا بارعان ساپارىمدا ۇلتتىق كىتاپحانادان ءبىزدىڭ قازالىدان الاشوردا سەزدەرىنە قاتىسقان ادامدار تۋرالى دەرەك ىزدەستىرگەنىم بار. 1929 جىلعا دەيىن قازالى ۋەزد ورتالىعى بولعان. ۋەزگە سەكسەۋىل مەن تۇركىستان ايماعى تۇگەل قارايتىندىقتان، كوپشىلىگى تانىس ەمەس ەسىمدەر بولىپ شىقتى. مەن وزىمە تانىس ءۇش كىسىنى عانا اڭعاردىم. ءبىرى – كەزىندە قازاقستاننىڭ اۋىر ونەركاسىپ ناركومى بولعان قازالىلىق مەڭدىبۇللا كۇزەمباەۆ. ەكىنشىسى – الداسۇگىر دەگەن بولىس. ءۇشىنشىسى – جانكۇشىك. مەڭدىبۇللا، الداسۇگىر جانە قارايعىردىڭ اجىمبەتى تۋرالى اڭگىمەنى بەكارىستان بي اۋىلىنا ادەيىلەپ بارىپ، ەسەت ەشنيازوۆتان جازىپ العانىم دا ەسىمە ءتۇستى:
– مەن ول كەزدە بالامىن، الداسۇگىر – تۋعان ناعاشىم. ناعاشىمنىڭ ۇيىنە الماتىدان مەڭدىبۇللا كۇزەمباەۆ كەلدى دە، قارايعىردىڭ اجىمبەتىن (وتەۋليەۆ) شاقىرتىپ الدى. ەسىكتىڭ سىرتىنا «ءبىر ادام كەلە جاتسا بەلگى بەر» دەپ مەنى وتىرعىزىپ قويعان. بۇل – 1938 جىل ەدى. سول جىلى كەڭەسكە جاسىرىن قاتىسقان ۇشەۋ دە ۇستالدى. مەڭدىبۇللا مەن قارايعىردىڭ اجىمبەتى اتىلدى. تەڭەل جۇماباەۆتىڭ قولجازباسىنان بىلگەنىم، الداسۇگىردى سول كەزدەگى قازالى اۋداندىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى بەگىمباي قوساەۆ تۇرمەنىڭ باستىعىنا ون ءتورت اربا استىق بەرگىزىپ، تۇرمەدەن قاشىرىپ جىبەرگەن ەكەن. قازالىلىق بەلگىلى ۇستاز باقبەرگەن ەسەنقۇلوۆتىڭ «ۇستازدىق جولىم» اتتى كىتابىندا دا الماتىدا اۋىر ونەركاسىپ ناركومى بولىپ تۇرعان مەڭدىبۇللا كۇزەمباەۆ قازالى اۋدانىنا كەلىپ، اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى ورنالىنىڭ ۇمبەتىنىڭ ۇيىنە قارايعىردىڭ اجىمبەتىن شاقىرىپ الىپ وڭاشا سويلەسەكەنى ايتىلادى. سول ساپاردا مەڭدىبۇللا دا، اجىمبەت تە، ۇمبەت تە ۇستالىپ، ءىز-ءتۇزسىز كەتەدى. ەكى وقيعا دا ءبىر ساپاردا بولعان.
1918 جىلى «بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ №21 نومىرىندە تۇركىستاندا وتكەن الاشوردا سەزىنە قاتىسقانداردىڭ ءسوزى جاريالانادى. سەزگە قازالى ۋەزىنەن قاتىسۋشى جانكۇشىك قازالى حالقىنىڭ سۋ جوقتىقتان ەگىن ەگە الماي، بۇلارعا تيەسىلى سۋدى جوعارىدا جاتقان ەلدەر بوگەپ توقتاتىپ قويعاندىعىن، سوندىقتان قازالى ۋەزىنىڭ حالقى باسقالارعا قاراعاندا تاپشىلىق كورىپ وتىرعانىن ايتادى. وسى ماسەلەنى قاراپ سەزد شەشىم شىعارسا دەيدى. قوڭىرقۇلجا قاسىموۆ بۇل ماسەلەنى تۇركىستان ۋاقىتشا حۇكىمەتىنە ايتىپ، توقتاتۋ كەرەكتىگىن، ماسەلەنى شەشۋدى ءوز مىندەتىنە الاتىنىن ەسكەرتەدى. قازالىدان بارعان دەلەگاتتار ەلدىڭ بولشەۆيكتەردەن كورگەن زورلىعىن ورتاعا سالىپ، بۇعان قازالى حالقىنىڭ قاتتى تىنىشى كەتىپ تۇرعانىن ءسوز ەتەدى. «بولشەۆيك حۇكىمەتىن قازاق-قىرعىز تانىپ ايتقانىنا جۇرمەيدى. ەكىنشىدەن، بۇل بولشەۆيك حۇكىمەتىنىڭ ىزىنە ەرىپ، حالىقتىڭ بەرەكەسىن كەتىرگەن قازاق-قىرعىز بالاسى بولسا، بۇلارعا نارازىلىق ۇلت دۇشپانى، ەل دۇشپانى ەكەنى جاريا ەتىلسىن» دەپ سەزد قاۋلى قابىلدايدى («بىرلىك تۋى»، 1918 جىل، №21).
وسى سەزدە قازالى حالقىنىڭ ءحالى مۇشكىل ەكەنى، ولاردى اشارشىلىقتىڭ جۇدەتىپ تۇرعانى كەلتىرىلەدى. ءبىر ايعا جارتى قاداقتان ۇن بەرەدى. ول دا قولعا ۋاقىتىمەن تيمەيدى. ونىڭ ۇستىنە جەردە وت، قولدا پىشەن جوقتىقتان، قازاقتىڭ سۇيەنگەن مالى قىرىلا باستاعان (261-قۇجات). سەزگە كەلگەن وكىلدەردىڭ وسى ىسپەتتى باياندامالارىن تىڭداپ، بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن تۇستا ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قيىن بولعانىن كورەمىز. سەزد تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتشا وكىمەتىنەن حالىقتى مۇنداي اپاتتان قۇتقارۋ شاراسىن جاساۋدى سۇراۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمعا كەلەدى (قازاق ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى، 4-توم. 107-ب.)
وسى سەزگە قاتىسقان جانكۇشىك تۇمانبايۇلى – ماقپال-قوستام بولىسىنىڭ ءبيى ەدى. «باي بولعان، مىرزا بولعان ادام» دەگەن اڭگىمەنى تۇكتىباەۆ اۋلىنىڭ تۇرعىنى توماەۆ ايماعانبەت اقساقالدان ەستىدىم.
جانكۇشىك 44 جاسىندا ومىردەن وتكەندە، جانازاسىنا جينالعان ادامنان جەر قايىسىپتى. سوندا جانكۇشىكتى جەرلەۋگە كەلگەندەر «اساننىڭ اقساقالى قايتتى» دەگەن ەكەن. الاشوردا مۇشەسى بولىپ، قازالى حالقىنىڭ ءسوزىن ۇستاعان جانكۇشىك تۇمانبايۇلىن، مەڭدىبۇللا كۇزەمبايۇلىن، اجىمبەت قارايعىرۇلىن، الداسۇگىر ءتاتىۇلىن، ۇمبەت ورنالىۇلىن ۇمىتپاي، الاش قوزعالىسىنا 100 جىل تولعان اتاۋلى كەزەڭدە ەسىمدەرىن ەسكە الۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
عاليا ورىنباسار
قىزىلوردا وبلىسى
قازالى اۋدانى
