Naýryz aıynyń sońǵy kúnderinde Almatyǵa barǵan saparymda Ulttyq kitaphanadan bizdiń Qazalydan Alashorda sezderine qatysqan adamdar týraly derek izdestirgenim bar. 1929 jylǵa deıin Qazaly ýezd ortalyǵy bolǵan. Ýezge Sekseýil men Túrkistan aımaǵy túgel qaraıtyndyqtan, kópshiligi tanys emes esimder bolyp shyqty. Men ózime tanys úsh kisini ǵana ańǵardym. Biri – kezinde Qazaqstannyń aýyr ónerkásip narkomy bolǵan qazalylyq Meńdibulla Kúzembaev. Ekinshisi – Aldasúgir degen bolys. Úshinshisi – Jankúshik. Meńdibulla, Aldasúgir jáne Qaraıǵyrdyń Ájimbeti týraly áńgimeni Bekarystan bı aýylyna ádeıilep baryp, Eset Eshnııazovtan jazyp alǵanym da esime tústi:
– Men ol kezde balamyn, Aldasúgir – týǵan naǵashym. Naǵashymnyń úıine Almatydan Meńdibulla Kúzembaev keldi de, Qaraıǵyrdyń Ájimbetin (Óteýlıev) shaqyrtyp aldy. Esiktiń syrtyna «bir adam kele jatsa belgi ber» dep meni otyrǵyzyp qoıǵan. Bul – 1938 jyl edi. Sol jyly keńeske jasyryn qatysqan úsheý de ustaldy. Meńdibulla men Qaraıǵyrdyń Ájimbeti atyldy. Teńel Jumabaevtyń qoljazbasynan bilgenim, Aldasúgirdi sol kezdegi Qazaly aýdandyq komıtetiniń tóraǵasy Begimbaı Qosaev túrmeniń bastyǵyna on tórt arba astyq bergizip, túrmeden qashyryp jibergen eken. Qazalylyq belgili ustaz Baqbergen Esenqulovtyń «Ustazdyq jolym» atty kitabynda da Almatyda aýyr ónerkásip narkomy bolyp turǵan Meńdibulla Kúzembaev Qazaly aýdanyna kelip, aýyldyq keńes tóraǵasy Ornalynyń Úmbetiniń úıine Qaraıǵyrdyń Ájimbetin shaqyryp alyp ońasha sóılesekeni aıtylady. Sol saparda Meńdibulla da, Ájimbet te, Úmbet te ustalyp, iz-túzsiz ketedi. Eki oqıǵa da bir saparda bolǵan.
1918 jyly «Birlik týy» gazetiniń №21 nómirinde Túrkistanda ótken Alashorda sezine qatysqandardyń sózi jarııalanady. Sezge Qazaly ýezinen qatysýshy Jankúshik Qazaly halqynyń sý joqtyqtan egin ege almaı, bularǵa tıesili sýdy joǵaryda jatqan elder bógep toqtatyp qoıǵandyǵyn, sondyqtan Qazaly ýeziniń halqy basqalarǵa qaraǵanda tapshylyq kórip otyrǵanyn aıtady. Osy máseleni qarap sezd sheshim shyǵarsa deıdi. Qońyrqulja Qasymov bul máseleni Túrkistan Ýaqytsha Húkimetine aıtyp, toqtatý kerektigin, máseleni sheshýdi óz mindetine alatynyn eskertedi. Qazalydan barǵan delegattar eldiń bolshevıkterden kórgen zorlyǵyn ortaǵa salyp, buǵan Qazaly halqynyń qatty tynyshy ketip turǵanyn sóz etedi. «Bolshevık húkimetin qazaq-qyrǵyz tanyp aıtqanyna júrmeıdi. Ekinshiden, bul bolshevık húkimetiniń izine erip, halyqtyń berekesin ketirgen qazaq-qyrǵyz balasy bolsa, bularǵa narazylyq ult dushpany, el dushpany ekeni jarııa etilsin» dep sezd qaýly qabyldaıdy («Birlik týy», 1918 jyl, №21).
Osy sezde Qazaly halqynyń hali múshkil ekeni, olardy asharshylyqtyń júdetip turǵany keltiriledi. Bir aıǵa jarty qadaqtan un beredi. Ol da qolǵa ýaqytymen tımeıdi. Onyń ústine jerde ot, qolda pishen joqtyqtan, qazaqtyń súıengen maly qyryla bastaǵan (261-qujat). Sezge kelgen ókilderdiń osy ispetti baıandamalaryn tyńdap, bolshevıkter bılikke kelgen tusta eldegi áleýmettik jaǵdaıdyń qıyn bolǵanyn kóremiz. Sezd Túrkistan avtonomııasynyń ýaqytsha ókimetinen halyqty mundaı apattan qutqarý sharasyn jasaýdy suraý kerek degen uıǵarymǵa keledi (Qazaq ult azattyq qozǵalysy, 4-tom. 107-b.)
Osy sezge qatysqan Jankúshik Tumanbaıuly – Maqpal-Qostam bolysynyń bıi edi. «Baı bolǵan, myrza bolǵan adam» degen áńgimeni Túktibaev aýlynyń turǵyny Tomaev Aımaǵanbet aqsaqaldan estidim.
Jankúshik 44 jasynda ómirden ótkende, janazasyna jınalǵan adamnan jer qaıysypty. Sonda Jankúshikti jerleýge kelgender «Asannyń aqsaqaly qaıtty» degen eken. Alashorda múshesi bolyp, Qazaly halqynyń sózin ustaǵan Jankúshik Tumanbaıulyn, Meńdibulla Kúzembaıulyn, Ájimbet Qaraıǵyrulyn, Aldasúgir Tátiulyn, Úmbet Ornalyulyn umytpaı, Alash qozǵalysyna 100 jyl tolǵan ataýly kezeńde esimderin eske alý bizdiń paryzymyz.
Ǵalııa Orynbasar
Qyzylorda oblysy
Qazaly aýdany
