رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگى مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسى 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، بۇكىل الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك ساياسي جۇيەدەگى وزگەرىستەردىڭ باستاۋى بولعانى تاريحتان ءمالىم. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى مەن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ قايتا قۇرىلۋى ناتيجەسىندە ەنگىزىلگەن پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت جەتەكشى ساياسي جۇيەگە اينالىپ، جاڭا مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەتاسى قالاندى.
وسىلايشا، قوعامدىق دامۋدى باعىتتاۋعا قابىلەتتى بىرىڭعاي مەملەكەتتىك بيلىك قالىپتاسادى. «قازاق كسر پرەزيدەنتى قىزمەتىن تاعايىنداۋ جانە قازاق كسر كونستيتۋتسياسىنا (نەگىزگى زاڭىنا) وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ نەگىزىندە 1990 جىلعى 24 ساۋىردە جوعارعى كەڭەس سەسسياسىندا حح عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان مەملەكەتتى باسقارۋعا قاتىسىپ، بىرقاتار باسشىلىق قىزمەتتى اتقارعان، 1989 جىلعى ماۋسىمدا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لاۋازىمىن اتقارىپ جۇرگەن اسا تانىمال تۇلعا نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق كسر-ءىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانىپ، وعان ەلدى باسقارۋ جاۋاپكەرشىلىگى جۇكتەلدى. بۇل مىندەتى جايلى ەلباسى: «بىزگە ءتونىپ تۇرعان داعدارىستىڭ بۇلتىن حالقىمنىڭ دانالىعىنا، ەڭبەكقورلىعىنا ارقا سۇيەي وتىرىپ سەرپىپ تاستاۋعا مەنىڭ ءبىلىم-بىلىگىم دە، كۇش-قايراتىم دا جەتەدى. ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان جاڭعىرۋلاردى جالعاستىرۋعا، ەلىمىزدى كوركەيۋگە جانە ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدى يگىلىككە جەتكىزەتىن جولعا مەملەكەتىمىزدى الىپ شىعۋعا مەنىڭ تاجىريبەم دە، ەرىك-جىگەرىم دە جەتەدى. مەن ءوز تاعدىرىمدى حالقىمنىڭ تاعدىرىنان بولەك قاراپ كورگەن ەمەسپىن. ...مەن وسى ەلدىڭ جولىندا بايگەگە باسىمدى تىككەن اداممىن. ول جولدا ەشتەڭەدەن تايىنبايمىن دا، ەشتەڭەدەن ايانبايمىن دا. قازاقستاننىڭ ەلدىگىن، كوپۇلتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدان باسقا ماقسات تا جوق مەندە، ارمان دا جوق مەندە»، دەپ ءوز تاعدىرىن ەلدىڭ ارمان-مۇراتىمەن اجىراماس بىرلىكتە قاراستىراتىنىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ، تاريحىمىزدىڭ سول كەزەڭىندە اتقارىلعان ىستەرگە: «ءبىزدىڭ الدىمىزدا تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق، نارىقتى ەكونوميكالىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ داپ-دايىن تۇرعان تاجىريبەسى بولعان جوق. مەن دە مەملەكەتتىڭ قالاي قۇرىلاتىنىن بىردەن بىلە قالعان جوقپىن. ءبىز ادامزات تاريحىنداعى ءوسۋ مەن وركەندەۋدىڭ، دامۋ مەن بولاشاققا ۇمتىلۋدىڭ قادامىن باستادىق. ...ءبىز ءوز مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىن جاڭادان باستاپ قالاپ، ونىڭ بارلىق بولمىس-ءبىتىمىن دەر كەزىندە كەزەڭ-كەزەڭىمەن قالىپتاستىرا، وسى جولدا ۇيرەنە وتىرىپ، تاريحي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە بىلدىك»، دەپ باعا بەردى.
تاۋەلسىزدىكتى ورناتۋ مەن ورنىقتىرۋ باعىتىنداعى قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنداعى تاريحي ماڭىزدى وقيعالاردىڭ العاشقىلارى 1988 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1920-1950 جىلدارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بولعان بەلگىلى قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى قاۋلىسى جانە 1989 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 22-سىندە قابىلدانعان «ءتىل تۋرالى» زاڭى بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
1990 جىلعى ناۋرىز ايىندا وتكىزىلگەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتاتتاردى جاڭا دەموكراتيالىق قاعيداتتار نەگىزىندە سايلاۋ ەلدەگى دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ باستالۋىنا جول اشتى. سونىمەن قاتار قازاقستاندىق قوعامدا الەۋمەتتىك-ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتىپ، مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق ءادىستەردى قولدانۋ ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى ورتانى قالىپتاستىرۋ، ول ءۇشىن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەڭ كولەمدە كەپىلدىك بەرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي جاساۋ الدىڭعى ورىنعا شىعادى. قوعامدىق كەلىسىمگە قول جەتكىزۋدە مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارىنىڭ بىرلەسە وتىرىپ ءىس-قيمىل جاساۋ تەتىكتەرى كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە قالىپتاستى.
1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى «قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانى» قابىلداۋ ارقىلى بۇكىل الەمگە قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن جاريالادى. رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇڭعىش زاڭ اكتىسى بولىپ تابىلاتىن بۇل دەكلاراتسيادا قازاقستان «حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دەربەس سۋبەكتىسى بولۋعا، سىرتقى ساياساتتى ءوز مۇددەلەرىنە ساي بەلگىلەۋگە، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىنە قاتىسۋعا قۇقىعى بار» ەگەمەن مەملەكەت بولىپ جاريالاندى. سونداي-اق العاش رەت قازاقستاننىڭ ءوز ەكونوميكالىق جانە عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىنە، تابيعي قورىنا مەنشىك قۇقىعى بەلگىلەندى جانە قازاقستان دەكلاراتسياسىندا بەلگىلەنگەن زاڭ نورمالارى شەڭبەرىندە ەگەمەن مەملەكەت رەتىندە رەسپۋبليكا مارتەبەسىن ىسكە اسىراتىن جاڭا كونستيتۋتسيا مەن باسقا دا زاڭدىق-قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋ وكىلەتتىگىنە يە بولدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىك الىپ، ءارى قاراي تاۋەلسىز، دەربەس مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ-دامۋى قيىن جاعدايلارمەن ۇشتاستى. كوپتەگەن ايماقتا الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق جانە ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق بەلەڭ الدى. الەمدىك كەڭىستىكتە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ساياساتىنىڭ اسا ماڭىزدى باعىتى بولدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ ءوزارا حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنىڭ قاتارىندا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە وعان قاتاڭ قاداعالاۋ ورناتۋ بولدى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1991 جىلعى 29 تامىزداعى جارلىعىمەن قازاقستانداعى سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى جابىلدى. ءسويتىپ، وسى كۇنى ادامزاتتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتاعا قىرىق جىل بويى ءتونىپ كەلگەن قاۋىپكە توسقاۋىل قويىلعان بولاتىن. قازاقستان دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى بولىپ ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ارقىلى جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، جەر بەتىندەگى بەيبىتشىلىك ىسىنە تەڭدەسى جوق ۇلەس قوستى. ەلباسى ەلىمىزدى دامىتۋ ستراتەگياسىندا بۇل ماسەلەگە بايلانىستى: «قازاقستان... ءبىرىنشى كەزەكتە يادرولىق قارۋلاردى بولاشاقتا تولىق جويۋ ماقساتىمەن قىسقارتۋعا، قولدانۋعا جانە ونى جاساۋعا جاردەمدەسەتىن ماتەريالدار مەن تەحنولوگيالاردى سىرتقا شىعارۋعا جول بەرمەۋگە قول جەتكىزە بەرەتىن بولادى»، دەپ اتاپ ءوتتى.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ 1991 جىلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس سەسسياسىندا وداقتاس رەسپۋبليكالار تەڭ قۇقىلى مەملەكەتتەر رەتىندە دوستىق وداعىن قۇرۋى تۋرالى ۇسىنىسى ىسكە اسىرىلىپ، كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىن ەگەمەندى مەملەكەتتەر وداعى رەتىندە قايتا قۇرۋ رەفورماسى دايىندالا باستادى. 1991 جىلعى قىركۇيەك
ايىندا الماتى قالاسىندا وتكەن توتەنشە سەزدە قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى قىزمەتىنىڭ توقتاتىلعاندىعى جاريالانىپ، سول جىلى 1 قازاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن الماتى قالاسىندا كسرو قۇرامىندا بولعان 13 رەسپۋبليكا وكىلدەرىنىڭ كەزدەسۋىندە 8 مەملەكەتتىڭ، ياعني رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە تۇرىكمەنستاننىڭ وكىلدەرى ءوزارا ەكونوميكالىق بايلانىس تۋرالى كەلىسىم-شارتقا قول قويدى.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز 1991 جىلعى 5 قازاندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-سەسسياسىندا ازيا كەڭىستىگىندە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (ەقىۇ) ۇلگىسىمەن ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) قۇرۋدى ۇسىندى. 1991 جىلعى 8 جەلتوقساندا مينسك قالاسىندا رەسەي، بەلارۋس، ۋكراينا پرەزيدەنتتەرى «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ تۋرالى» بەلوۆەجسك كەلىسىمىنە قول قويعاننان كەيىن ورتا ازيا جانە قازاقستان مەملەكەت باسشىلارى اشحابادتا 13 جەلتوقسانداعى كەزدەسۋدە بەلوۆەجسك كەلىسىمىن تالقىلاپ، بۇرىنعى بىرىڭعاي وداقتىڭ ورنىنا تەڭ قۇقىلى مارتەبەسى بار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. تمد-عا مۇشە بولعان مەملەكەتتەر ىشكى، ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى دەربەس شەشۋدى، ال اسكەري، سىرتقى جانە ت.ب. اسا ماڭىزدى حالىقارالىق ماسەلەلەردى ورتاق نەگىزدە بىرلەسە وتىرىپ شەشۋدى ۇيعاردى.
بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى العاشقى رەت 1991 جىلعى 1 جەلتوقساندا وتكىزۋ ناتيجەسىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق كسر پرەزيدەنتى لاۋازىمىنا سايلاندى. ال 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭى قابىلدانۋى ءناتيجەسىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاۋى قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەرتىلدى جانە تاۋەلسىز، دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ جاريالاندى.
1991 جىلعى 21 جەلتوقساندا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن الماتى قالاسىندا 11 رەسپۋبليكانىڭ باسشىلارى قاتىسقان كەزدەسۋدە ازەربايجان، ارمەنيا، بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان، مولدوۆا، رەسەي، ۋكراينا، وزبەكستان، ءتاجىكستان، تۇرىكمەنستان مەملەكەتتەرى تەڭ قۇقىلى قاعيداتىنا نەگىزدەلەتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم حاتتاماسى مەن «الماتى دەكلاراتسياسىن» قابىلدادى. اتالعان دەكلاراتسيادا جاڭادان قۇرىلعان تمد مەملەكەتتەرىنىڭ «اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ءاربىر ەلدىڭ مەملەكەتتىگىن تانۋ جانە قۇرمەتتەۋ، ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنىڭ بۇلجىماستىعى، تەڭ قۇقىلى جانە ىشكى ىستەرىنە قول سۇقپاۋ ۇستانىمى، كۇش قولدانۋ مەن كۇشپەن قوقان-لوقى جاساۋدان، ەكونوميكالىق قىسىم جاساۋ ادىستەرىنەن باس تارتۋ، داۋلاردى شەشۋ، ادام قۇقى مەن ەركىندىگىن، سونىڭ ىشىندە از ۇلتتاردىڭ دا قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ، حالىقارالىق قۇقىق نورمالارى مەن تالاپتارىن ادال ورىنداۋ نەگىزىندە داميدى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.
ەلباسىنىڭ بەلسەندىلىگى مەن ىسكەرلىگى ارقاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1992 جىلعى 2 ناۋرىزدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ تولىق قۇقىلى مۇشەسى اتانىپ، سول ساتتەن باستاپ بۇكىل دۇنيەجۇزى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگىن، دەربەس مەملەكەتتىلىگىن تانىدى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز «قايتا قۇرۋ» كەزەڭىندەگى كەلەڭسىزدىكتەر سالدارىنان توقىراپ قالعان ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن، مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى كەزەڭدە دۇنيەجۇزىندەگى الاتىن ورنىن بولاشاقتا دا ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى بارىنشا ءتيىمدى ءارى جەدەل جۇرگىزۋگە، ەلدىڭ دامۋ جولىن دۇرىس تاڭداۋعا كۇش جۇمسادى. وسى ماقساتتا باتىستىق جانە شىعىستىق دامىعان ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن، ىسكەر ادامدارىمەن كەزدەسىپ، كەڭەسىپ، وزىق تاجىريبەلەرمەن تانىستى. سول كەزەڭدە ساياسي-ەكونوميكالىق سالادا جەكەشەلەندىرۋ، زەينەتاقى رەفورماسى، قۇلدىراعان وندىرىستىك كاسىپورىنداردى قالپىنا كەلتىرۋ، شەتەلدەردەن ينۆەستيتسيا تارتىپ، بىرلەسكەن كاسىپورىنداردى اشۋ، باعانى ىرىقتاندىرۋ سياقتى ءبىرقاتار كۇردەلى ەكونوميكالىق ءىس-شارانى ورىنداي وتىرىپ، قوعامدىق ورنىقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ىشكى ساياسات جۇرگىزىلدى. قازىرگى كەزدە ەلباسى تەك ۇلت كوشباسشىسى عانا ەمەس، ورتالىق ازياداعى، تمد-داعى جانە تۇركىتىلدەس ەلدەردەگى بىرەگەي تۇلعا رەتىندە كەڭىنەن تانىلىپ وتىرعانىنىڭ كۋاسىمىز.
بۇگىنگى قازاقستان – مەملەكەتتىك شەكارامەن ايقىندالعان اۋماعى، دەربەس كونستيتۋتسياسى، سىرتقى جانە ىشكى ساياساتى، ءتول ەكونوميكاسى، ونەرى، ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى بار، بۇكىل الەمگە تانىمال تاۋەلسىز مەملەكەت.
ەلىمىزدى ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامىتۋ ءۇشىن باسقا ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق قۇرۋدىڭ ماڭىزى زور. قازاقستان كورشىلەس رەسەي، قىتاي، ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىمەن قاتار، اقش، كانادا، گەرمانيا، فرانتسيا، ت.ب. مەملەكەتتەرمەن ءوزارا بايلانىس پەن سەرىكتەستىكتى نىعايتۋدا.
بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ءجۇزەگە اسىرۋ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ەركىن دامۋ جولىنا قاتار تۇسكەن تمد مەملەكەتتەرىنىڭ كوش باسىندا كەلەدى. قازاقستان – تمد مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە جاڭا ەكونوميكالىق جۇيە قۇرعان، زاماناۋي قوعامدىق ينستيتۋتتاردى نىعايتىپ، دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالاعان العاشقى مەملەكەت. ۇزدىك ەكونوميكا قالىپتاستىرۋ جانە سەنىمدى الەۋمەتتىك نەگىز قالاۋ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكادا ءىشكى تۇراقتىلىق ورنادى. مەملەكەتىمىز ورتالىق ازيا وڭىرىندە گەوساياسي تۇراقتىلىقتى جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرىن اتقاراتىن حالىقارالىق قوعامداستىقتاردىڭ تولىققاندى مۇشەسىنە اينالدى.
قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋداعى ناقتى قادام ەلباسىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا ايقىندالعان، ەلىمىزدىڭ الەمدەگى وزىق وتىز مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلىسىنان بايقالادى. قازىرگى تاڭدا جاس مەملەكەتىمىز ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراقتىلىعى نىعايىپ، حالىقارالىق قوعامداستىقتا بەدەلى ارتىپ، وركەنيەتتى دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، الەمدىك ساحنادا قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاي الاتىن ىرگەلى ەلدەر قاتارىنا قوسىلىپ وتىرعانىن زور ماقتانىشپەن ايتا الامىز.
ۇلجالعاس جولدىباەۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى
قازۇۋ دوتسەنتى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
Egemen.kz
