Respublikanyŋ egemendıgı men ūlttyq täuelsızdıgı mäselesı 1986 jylǧy jeltoqsan aiynda aldyŋǧy qatarǧa şyǧyp, bükıl älemdı dür sılkındırıp, düniejüzılık saiasi jüiedegı özgerısterdıŋ bastauy bolǧany tarihtan mälım. Keŋes Odaǧynyŋ ydyrauy men odaqtas respublikalardyŋ qaita qūryluy nätijesınde engızılgen prezidenttık institut jetekşı saiasi jüiege ainalyp, jaŋa memlekettılıktıŋ ırgetasy qalandy.
Osylaişa, qoǧamdyq damudy baǧyttauǧa qabılettı bıryŋǧai memlekettık bilık qalyptasady. «Qazaq KSR Prezidentı qyzmetın taǧaiyndau jäne Qazaq KSR Konstitusiiasyna (Negızgı zaŋyna) özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ negızınde 1990 jylǧy 24 säuırde Joǧarǧy Keŋes sessiiasynda HH ǧasyrdyŋ 80-şı jyldarynan memlekettı basqaruǧa qatysyp, bırqatar basşylyq qyzmettı atqarǧan, 1989 jylǧy mausymda Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy lauazymyn atqaryp jürgen asa tanymal tūlǧa Nūrsūltan Nazarbaev Qazaq KSR-ınıŋ Tūŋǧyş Prezidentı bolyp sailanyp, oǧan eldı basqaru jauapkerşılıgı jükteldı. Būl mındetı jaily Elbasy: «Bızge tönıp tūrǧan daǧdarystyŋ būltyn halqymnyŋ danalyǧyna, eŋbekqorlyǧyna arqa süiei otyryp serpıp tastauǧa menıŋ bılım-bılıgım de, küş-qairatym da jetedı. Elımızde jürıp jatqan jaŋǧyrulardy jalǧastyruǧa, elımızdı körkeiuge jäne bızdıŋ ärqaisymyzdy igılıkke jetkızetın jolǧa memleketımızdı alyp şyǧuǧa menıŋ täjıribem de, erık-jıgerım de jetedı. Men öz taǧdyrymdy halqymnyŋ taǧdyrynan bölek qarap körgen emespın. ...Men osy eldıŋ jolynda bäigege basymdy tıkken adammyn. Ol jolda eşteŋeden taiynbaimyn da, eşteŋeden aianbaimyn da. Qazaqstannyŋ eldıgın, köpūltty Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgın nyǧaitudan basqa maqsat ta joq mende, arman da joq mende», dep öz taǧdyryn eldıŋ arman-mūratymen ajyramas bırlıkte qarastyratynyn atap körsete otyryp, tarihymyzdyŋ sol kezeŋınde atqarylǧan ısterge: «Bızdıŋ aldymyzda täuelsız, demokratiialyq, naryqty ekonomikalyq memleket qūrudyŋ dap-daiyn tūrǧan täjıribesı bolǧan joq. Men de memlekettıŋ qalai qūrylatynyn bırden bıle qalǧan joqpyn. Bız adamzat tarihyndaǧy ösu men örkendeudıŋ, damu men bolaşaqqa ūmtyludyŋ qadamyn bastadyq. ...Bız öz memlekettılıgımızdıŋ ırgetasyn jaŋadan bastap qalap, onyŋ barlyq bolmys-bıtımın der kezınde kezeŋ-kezeŋımen qalyptastyra, osy jolda üirene otyryp, tarihi jetıstıkterge qol jetkıze bıldık», dep baǧa berdı.
Täuelsızdıktı ornatu men ornyqtyru baǧytyndaǧy Qazaqstannyŋ ışkı saiasatyndaǧy tarihi maŋyzdy oqiǧalardyŋ alǧaşqylary 1988 jyly Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ 1920-1950 jyldary saiasi quǧyn-sürgın qūrbandary bolǧan belgılı qoǧam jäne mädeniet qairatkerlerın aqtau turaly qaulysy jäne 1989 jylǧy qyrküiektıŋ 22-sınde qabyldanǧan «Tıl turaly» zaŋy bolǧanyn atap ötken jön.
1990 jylǧy nauryz aiynda ötkızılgen Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesıne deputattardy jaŋa demokratiialyq qaǧidattar negızınde sailau eldegı demokratiialyq ürdısterdıŋ bastaluyna jol aşty. Sonymen qatar qazaqstandyq qoǧamda äleumettık-saiasi tūraqtylyqty qamtamasyz etıp, memlekettık-qūqyqtyq ädısterdı qoldanu arqyly bäsekege qabılettı ortany qalyptastyru, ol üşın azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna keŋ kölemde kepıldık beru üşın qajettı jaǧdai jasau aldyŋǧy orynǧa şyǧady. Qoǧamdyq kelısımge qol jetkızude memlekettık bilık tarmaqtarynyŋ bırlese otyryp ıs-qimyl jasau tetıkterı konstitusiialyq deŋgeide qalyptasty.
1990 jylǧy 25 qazanda Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı «Qazaq KSR-nıŋ memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiiany» qabyldau arqyly bükıl älemge Qazaqstannyŋ egemendıgın jariialady. Respublika Konstitusiiasynyŋ negızın qalaǧan tūŋǧyş zaŋ aktısı bolyp tabylatyn būl Deklarasiiada Qazaqstan «halyqaralyq qatynastardyŋ derbes subektısı boluǧa, syrtqy saiasatty öz müddelerıne sai belgıleuge, halyqaralyq ūiymdardyŋ qyzmetıne qatysuǧa qūqyǧy bar» egemen memleket bolyp jariialandy. Sondai-aq alǧaş ret Qazaqstannyŋ öz ekonomikalyq jäne ǧylymi-tehnikalyq äleuetıne, tabiǧi qoryna menşık qūqyǧy belgılendı jäne Qazaqstan Deklarasiiasynda belgılengen zaŋ normalary şeŋberınde egemen memleket retınde respublika märtebesın ıske asyratyn jaŋa Konstitusiia men basqa da zaŋdyq-qūqyqtyq aktılerdı äzırleu ökılettıgıne ie boldy.
Qazaqstan Respublikasynyŋ egemendık alyp, ärı qarai täuelsız, derbes memleket retınde qalyptasyp-damuy qiyn jaǧdailarmen ūştasty. Köptegen aimaqta äleumettık-demografiialyq jäne saiasi-ekonomikalyq tūraqsyzdyq beleŋ aldy. Älemdık keŋıstıkte jahandyq qauıpsızdıktı saqtauda iadrolyq qarudy taratpau mäselesı Qazaqstan Respublikasy saiasatynyŋ asa maŋyzdy baǧyty boldy. Täuelsız Memleketter Dostastyǧynyŋ özara halyqaralyq mındettemelerınıŋ qatarynda iadrolyq qarudy taratpau jäne oǧan qataŋ qadaǧalau ornatu boldy. Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ 1991 jylǧy 29 tamyzdaǧy Jarlyǧymen Qazaqstandaǧy Semei iadrolyq synaq alaŋy jabyldy. Söitıp, osy künı adamzattyŋ ömırı men densaulyǧyna, qorşaǧan ortaǧa qyryq jyl boiy tönıp kelgen qauıpke tosqauyl qoiylǧan bolatyn. Qazaqstan düniejüzınde bırınşı bolyp öz erkımen iadrolyq qarudan bas tartu arqyly jahandyq qauıpsızdık jüiesın qalyptastyruǧa, Jer betındegı beibıtşılık ısıne teŋdesı joq üles qosty. Elbasy elımızdı damytu strategiiasynda būl mäselege bailanysty: «Qazaqstan... bırınşı kezekte iadrolyq qarulardy bolaşaqta tolyq joiu maqsatymen qysqartuǧa, qoldanuǧa jäne ony jasauǧa järdemdesetın materialdar men tehnologiialardy syrtqa şyǧaruǧa jol bermeuge qol jetkıze beretın bolady», dep atap öttı.
Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ 1991 jyly KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ kezekten tys sessiiasynda odaqtas respublikalar teŋ qūqyly memleketter retınde dostyq odaǧyn qūruy turaly ūsynysy ıske asyrylyp, Keŋes Odaǧy respublikalaryn egemendı memleketter odaǧy retınde qaita qūru reformasy daiyndala bastady. 1991 jylǧy qyrküiek
aiynda Almaty qalasynda ötken Tötenşe sezde Qazaqstan Kommunistık partiiasy qyzmetınıŋ toqtatylǧandyǧy jariialanyp, sol jyly 1 qazanda Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen Almaty qalasynda KSRO qūramynda bolǧan 13 respublika ökılderınıŋ kezdesuınde 8 memlekettıŋ, iaǧni Resei, Ukraina, Belarus, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan jäne Türıkmenstannyŋ ökılderı özara ekonomikalyq bailanys turaly kelısım-şartqa qol qoidy.
Tūŋǧyş Prezidentımız 1991 jylǧy 5 qazanda BŪŪ Bas Assambleiasynyŋ 47-sessiiasynda Aziia keŋıstıgınde Europadaǧy qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymy (EQYŪ) ülgısımen Aziiadaǧy özara yqpaldastyq jäne senım şaralary jönındegı keŋes (AÖSŞK) qūrudy ūsyndy. 1991 jylǧy 8 jeltoqsanda Minsk qalasynda Resei, Belarus, Ukraina prezidentterı «Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn qūru turaly» Belovejsk kelısımıne qol qoiǧannan keiın Orta Aziia jäne Qazaqstan memleket basşylary Aşhabadta 13 jeltoqsandaǧy kezdesude Belovejsk kelısımın talqylap, būrynǧy bıryŋǧai Odaqtyŋ ornyna teŋ qūqyly märtebesı bar Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn qūruǧa daiyn ekenın mälımdedı. TMD-ǧa müşe bolǧan memleketter ışkı, saiasi, äleumettık, ekonomikalyq mäselelerdı derbes şeşudı, al äskeri, syrtqy jäne t.b. asa maŋyzdy halyqaralyq mäselelerdı ortaq negızde bırlese otyryp şeşudı ūiǧardy.
Bükılhalyqtyq prezidenttık sailaudy alǧaşqy ret 1991 jylǧy 1 jeltoqsanda ötkızu nätijesınde Nūrsūltan Nazarbaev Qazaq KSR Prezidentı lauazymyna sailandy. Al 1991 jylǧy 16 jeltoqsanda Joǧarǧy Keŋestıŋ sessiiasynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» Konstitusiialyq zaŋy qabyldanuy nätijesınde Qazaq Keŋestık Sosialistık Respublikasynyŋ atauy Qazaqstan Respublikasy bolyp özgertıldı jäne täuelsız, demokratiialyq, qūqyqtyq memleket dep jariialandy.
1991 jylǧy 21 jeltoqsanda Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ūsynysymen Almaty qalasynda 11 respublikanyŋ basşylary qatysqan kezdesude Äzerbaijan, Armeniia, Belarus, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Moldova, Resei, Ukraina, Özbekstan, Täjıkstan, Türıkmenstan memleketterı teŋ qūqyly qaǧidatyna negızdeletın Täuelsız Memleketter Dostastyǧyn qūru turaly kelısım hattamasy men «Almaty Deklarasiiasyn» qabyldady. Atalǧan Deklarasiiada jaŋadan qūrylǧan TMD memleketterınıŋ «arasyndaǧy qarym-qatynastar ärbır eldıŋ memlekettıgın tanu jäne qūrmetteu, özın özı bileu qūqyǧynyŋ būljymastyǧy, teŋ qūqyly jäne ışkı ısterıne qol sūqpau ūstanymy, küş qoldanu men küşpen qoqan-loqy jasaudan, ekonomikalyq qysym jasau ädısterınen bas tartu, daulardy şeşu, adam qūqy men erkındıgın, sonyŋ ışınde az ūlttardyŋ da qūqyǧyn qūrmetteu, halyqaralyq qūqyq normalary men talaptaryn adal oryndau negızınde damidy» dep atap körsetıldı.
Elbasynyŋ belsendılıgı men ıskerlıgı arqasynda Qazaqstan Respublikasy 1992 jylǧy 2 nauryzda Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ tolyq qūqyly müşesı atanyp, sol sätten bastap bükıl düniejüzı Qazaqstannyŋ egemendıgın, täuelsızdıgın, derbes memlekettılıgın tanydy. Tūŋǧyş Prezidentımız «qaita qūru» kezeŋındegı keleŋsızdıkter saldarynan toqyrap qalǧan ekonomikany qalpyna keltırıp, halyqtyŋ tūrmys jaǧdaiyn jaqsartu üşın, memleketımızdıŋ qazırgı kezeŋde düniejüzındegı alatyn ornyn bolaşaqta da saqtap qalu üşın saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq reformalardy barynşa tiımdı ärı jedel jürgızuge, eldıŋ damu jolyn dūrys taŋdauǧa küş jūmsady. Osy maqsatta batystyq jäne şyǧystyq damyǧan elderdıŋ basşylarymen, ısker adamdarymen kezdesıp, keŋesıp, ozyq täjıribelermen tanysty. Sol kezeŋde saiasi-ekonomikalyq salada jekeşelendıru, zeinetaqy reformasy, qūldyraǧan öndırıstık käsıporyndardy qalpyna keltıru, şetelderden investisiia tartyp, bırlesken käsıporyndardy aşu, baǧany yryqtandyru siiaqty bırqatar kürdelı ekonomikalyq ıs-şarany oryndai otyryp, qoǧamdyq ornyqtylyqty qamtamasyz etuge baǧyttalǧan ışkı saiasat jürgızıldı. Qazırgı kezde Elbasy tek ūlt köşbasşysy ǧana emes, Ortalyq Aziiadaǧy, TMD-daǧy jäne Türkıtıldes elderdegı bıregei tūlǧa retınde keŋınen tanylyp otyrǧanynyŋ kuäsımız.
Bügıngı Qazaqstan – memlekettık şekaramen aiqyndalǧan aumaǧy, derbes Konstitusiiasy, syrtqy jäne ışkı saiasaty, töl ekonomikasy, önerı, tılı, dını, salt-dästürı bar, bükıl älemge tanymal täuelsız memleket.
Elımızdı saiasi-ekonomikalyq tūrǧyda damytu üşın basqa eldermen yntymaqtastyq qūrudyŋ maŋyzy zor. Qazaqstan körşıles Resei, Qytai, Ortalyq Aziia respublikalarymen qatar, AQŞ, Kanada, Germaniia, Fransiia, t.b. memlekettermen özara bailanys pen serıktestıktı nyǧaituda.
Bügınde Qazaqstan Respublikasy saiasi-ekonomikalyq reformalardy jüzege asyru, halyqtyŋ äl-auqatyn arttyru mäselelerı boiynşa erkın damu jolyna qatar tüsken TMD memleketterınıŋ köş basynda keledı. Qazaqstan – TMD memleketterınıŋ ışınde jaŋa ekonomikalyq jüie qūrǧan, zamanaui qoǧamdyq instituttardy nyǧaityp, demokratiialyq qūqyqtyq memlekettıŋ ırgetasyn qalaǧan alǧaşqy memleket. Üzdık ekonomika qalyptastyru jäne senımdı äleumettık negız qalau nätijesınde respublikada ışkı tūraqtylyq ornady. Memleketımız Ortalyq Aziia öŋırınde geosaiasi tūraqtylyqty jäne halyqaralyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu mındetterın atqaratyn halyqaralyq qoǧamdastyqtardyŋ tolyqqandy müşesıne ainaldy.
Qazaqstan memlekettılıgın qalyptastyrudaǧy naqty qadam Elbasynyŋ «Qazaqstan-2050» strategiiasynda aiqyndalǧan, elımızdıŋ älemdegı ozyq otyz memlekettıŋ qataryna qosyluǧa ūmtylysynan baiqalady. Qazırgı taŋda jas memleketımız saiasi-ekonomikalyq tūraqtylyǧy nyǧaiyp, halyqaralyq qoǧamdastyqta bedelı artyp, örkeniettı damu jolyna tüsıp, älemdık sahnada qūqyqtary men müddelerın qorǧai alatyn ırgelı elder qataryna qosylyp otyrǧanyn zor maqtanyşpen aita alamyz.
Ūljalǧas JOLDYBAEVA,
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU dosentı,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
Egemen.kz
