Respýblıkanyń egemendigi men ulttyq táýelsizdigi máselesi 1986 jylǵy jeltoqsan aıynda aldyńǵy qatarǵa shyǵyp, búkil álemdi dúr silkindirip, dúnıejúzilik saıası júıedegi ózgeristerdiń bastaýy bolǵany tarıhtan málim. Keńes Odaǵynyń ydyraýy men odaqtas respýblıkalardyń qaıta qurylýy nátıjesinde engizilgen prezıdenttik ınstıtýt jetekshi saıası júıege aınalyp, jańa memlekettiliktiń irgetasy qalandy.
Osylaısha, qoǵamdyq damýdy baǵyttaýǵa qabiletti biryńǵaı memlekettik bılik qalyptasady. «Qazaq KSR Prezıdenti qyzmetin taǵaıyndaý jáne Qazaq KSR Konstıtýııasyna (Negizgi zańyna) ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań negizinde 1990 jylǵy 24 sáýirde Joǵarǵy Keńes sessııasynda HH ǵasyrdyń 80-shi jyldarynan memleketti basqarýǵa qatysyp, birqatar basshylyq qyzmetti atqarǵan, 1989 jylǵy maýsymda Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy laýazymyn atqaryp júrgen asa tanymal tulǵa Nursultan Nazarbaev Qazaq KSR-iniń Tuńǵysh Prezıdenti bolyp saılanyp, oǵan eldi basqarý jaýapkershiligi júkteldi. Bul mindeti jaıly Elbasy: «Bizge tónip turǵan daǵdarystyń bultyn halqymnyń danalyǵyna, eńbekqorlyǵyna arqa súıeı otyryp serpip tastaýǵa meniń bilim-biligim de, kúsh-qaıratym da jetedi. Elimizde júrip jatqan jańǵyrýlardy jalǵastyrýǵa, elimizdi kórkeıýge jáne bizdiń árqaısymyzdy ıgilikke jetkizetin jolǵa memleketimizdi alyp shyǵýǵa meniń tájirıbem de, erik-jigerim de jetedi. Men óz taǵdyrymdy halqymnyń taǵdyrynan bólek qarap kórgen emespin. ...Men osy eldiń jolynda báıgege basymdy tikken adammyn. Ol jolda eshteńeden taıynbaımyn da, eshteńeden aıanbaımyn da. Qazaqstannyń eldigin, kópultty Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigin nyǵaıtýdan basqa maqsat ta joq mende, arman da joq mende», dep óz taǵdyryn eldiń arman-muratymen ajyramas birlikte qarastyratynyn atap kórsete otyryp, tarıhymyzdyń sol kezeńinde atqarylǵan isterge: «Bizdiń aldymyzda táýelsiz, demokratııalyq, naryqty ekonomıkalyq memleket qurýdyń dap-daıyn turǵan tájirıbesi bolǵan joq. Men de memlekettiń qalaı qurylatynyn birden bile qalǵan joqpyn. Biz adamzat tarıhyndaǵy ósý men órkendeýdiń, damý men bolashaqqa umtylýdyń qadamyn bastadyq. ...Biz óz memlekettiligimizdiń irgetasyn jańadan bastap qalap, onyń barlyq bolmys-bitimin der kezinde kezeń-kezeńimen qalyptastyra, osy jolda úırene otyryp, tarıhı jetistikterge qol jetkize bildik», dep baǵa berdi.
Táýelsizdikti ornatý men ornyqtyrý baǵytyndaǵy Qazaqstannyń ishki saıasatyndaǵy tarıhı mańyzdy oqıǵalardyń alǵashqylary 1988 jyly Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń 1920-1950 jyldary saıası qýǵyn-súrgin qurbandary bolǵan belgili qoǵam jáne mádenıet qaıratkerlerin aqtaý týraly qaýlysy jáne 1989 jylǵy qyrkúıektiń 22-sinde qabyldanǵan «Til týraly» zańy bolǵanyn atap ótken jón.
1990 jylǵy naýryz aıynda ótkizilgen Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine depýtattardy jańa demokratııalyq qaǵıdattar negizinde saılaý eldegi demokratııalyq úrdisterdiń bastalýyna jol ashty. Sonymen qatar qazaqstandyq qoǵamda áleýmettik-saıası turaqtylyqty qamtamasyz etip, memlekettik-quqyqtyq ádisterdi qoldaný arqyly básekege qabiletti ortany qalyptastyrý, ol úshin azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna keń kólemde kepildik berý úshin qajetti jaǵdaı jasaý aldyńǵy orynǵa shyǵady. Qoǵamdyq kelisimge qol jetkizýde memlekettik bılik tarmaqtarynyń birlese otyryp is-qımyl jasaý tetikteri konstıtýııalyq deńgeıde qalyptasty.
1990 jylǵy 25 qazanda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly Deklaraııany» qabyldaý arqyly búkil álemge Qazaqstannyń egemendigin jarııalady. Respýblıka Konstıtýııasynyń negizin qalaǵan tuńǵysh zań aktisi bolyp tabylatyn bul Deklaraııada Qazaqstan «halyqaralyq qatynastardyń derbes sýbektisi bolýǵa, syrtqy saıasatty óz múddelerine saı belgileýge, halyqaralyq uıymdardyń qyzmetine qatysýǵa quqyǵy bar» egemen memleket bolyp jarııalandy. Sondaı-aq alǵash ret Qazaqstannyń óz ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýetine, tabıǵı qoryna menshik quqyǵy belgilendi jáne Qazaqstan Deklaraııasynda belgilengen zań normalary sheńberinde egemen memleket retinde respýblıka mártebesin iske asyratyn jańa Konstıtýııa men basqa da zańdyq-quqyqtyq aktilerdi ázirleý ókilettigine ıe boldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendik alyp, ári qaraı táýelsiz, derbes memleket retinde qalyptasyp-damýy qıyn jaǵdaılarmen ushtasty. Kóptegen aımaqta áleýmettik-demografııalyq jáne saıası-ekonomıkalyq turaqsyzdyq beleń aldy. Álemdik keńistikte jahandyq qaýipsizdikti saqtaýda ıadrolyq qarýdy taratpaý máselesi Qazaqstan Respýblıkasy saıasatynyń asa mańyzdy baǵyty boldy. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵynyń ózara halyqaralyq mindettemeleriniń qatarynda ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne oǵan qatań qadaǵalaý ornatý boldy. Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń 1991 jylǵy 29 tamyzdaǵy Jarlyǵymen Qazaqstandaǵy Semeı ıadrolyq synaq alańy jabyldy. Sóıtip, osy kúni adamzattyń ómiri men densaýlyǵyna, qorshaǵan ortaǵa qyryq jyl boıy tónip kelgen qaýipke tosqaýyl qoıylǵan bolatyn. Qazaqstan dúnıejúzinde birinshi bolyp óz erkimen ıadrolyq qarýdan bas tartý arqyly jahandyq qaýipsizdik júıesin qalyptastyrýǵa, Jer betindegi beıbitshilik isine teńdesi joq úles qosty. Elbasy elimizdi damytý strategııasynda bul máselege baılanysty: «Qazaqstan... birinshi kezekte ıadrolyq qarýlardy bolashaqta tolyq joıý maqsatymen qysqartýǵa, qoldanýǵa jáne ony jasaýǵa járdemdesetin materıaldar men tehnologııalardy syrtqa shyǵarýǵa jol bermeýge qol jetkize beretin bolady», dep atap ótti.
Tuńǵysh Prezıdentimizdiń 1991 jyly KSRO Joǵarǵy Keńesiniń kezekten tys sessııasynda odaqtas respýblıkalar teń quqyly memleketter retinde dostyq odaǵyn qurýy týraly usynysy iske asyrylyp, Keńes Odaǵy respýblıkalaryn egemendi memleketter odaǵy retinde qaıta qurý reformasy daıyndala bastady. 1991 jylǵy qyrkúıek
aıynda Almaty qalasynda ótken Tótenshe sezde Qazaqstan Kommýnıstik partııasy qyzmetiniń toqtatylǵandyǵy jarııalanyp, sol jyly 1 qazanda Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen Almaty qalasynda KSRO quramynda bolǵan 13 respýblıka ókilderiniń kezdesýinde 8 memlekettiń, ıaǵnı Reseı, Ýkraına, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrikmenstannyń ókilderi ózara ekonomıkalyq baılanys týraly kelisim-shartqa qol qoıdy.
Tuńǵysh Prezıdentimiz 1991 jylǵy 5 qazanda BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessııasynda Azııa keńistiginde Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy (EQYU) úlgisimen Azııadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary jónindegi keńes (AÓSShK) qurýdy usyndy. 1991 jylǵy 8 jeltoqsanda Mınsk qalasynda Reseı, Belarýs, Ýkraına prezıdentteri «Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý týraly» Belovejsk kelisimine qol qoıǵannan keıin Orta Azııa jáne Qazaqstan memleket basshylary Ashhabadta 13 jeltoqsandaǵy kezdesýde Belovejsk kelisimin talqylap, burynǵy biryńǵaı Odaqtyń ornyna teń quqyly mártebesi bar Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurýǵa daıyn ekenin málimdedi. TMD-ǵa múshe bolǵan memleketter ishki, saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq máselelerdi derbes sheshýdi, al áskerı, syrtqy jáne t.b. asa mańyzdy halyqaralyq máselelerdi ortaq negizde birlese otyryp sheshýdi uıǵardy.
Búkilhalyqtyq prezıdenttik saılaýdy alǵashqy ret 1991 jylǵy 1 jeltoqsanda ótkizý nátıjesinde Nursultan Nazarbaev Qazaq KSR Prezıdenti laýazymyna saılandy. Al 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda Joǵarǵy Keńestiń sessııasynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýııalyq zańy qabyldanýy nátıjesinde Qazaq Keńestik Soıalıstik Respýblıkasynyń ataýy Qazaqstan Respýblıkasy bolyp ózgertildi jáne táýelsiz, demokratııalyq, quqyqtyq memleket dep jarııalandy.
1991 jylǵy 21 jeltoqsanda Nursultan Nazarbaevtyń usynysymen Almaty qalasynda 11 respýblıkanyń basshylary qatysqan kezdesýde Ázerbaıjan, Armenııa, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Moldova, Reseı, Ýkraına, Ózbekstan, Tájikstan, Túrikmenstan memleketteri teń quqyly qaǵıdatyna negizdeletin Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý týraly kelisim hattamasy men «Almaty Deklaraııasyn» qabyldady. Atalǵan Deklaraııada jańadan qurylǵan TMD memleketteriniń «arasyndaǵy qarym-qatynastar árbir eldiń memlekettigin taný jáne qurmetteý, ózin ózi bıleý quqyǵynyń buljymastyǵy, teń quqyly jáne ishki isterine qol suqpaý ustanymy, kúsh qoldaný men kúshpen qoqan-loqy jasaýdan, ekonomıkalyq qysym jasaý ádisterinen bas tartý, daýlardy sheshý, adam quqy men erkindigin, sonyń ishinde az ulttardyń da quqyǵyn qurmetteý, halyqaralyq quqyq normalary men talaptaryn adal oryndaý negizinde damıdy» dep atap kórsetildi.
Elbasynyń belsendiligi men iskerligi arqasynda Qazaqstan Respýblıkasy 1992 jylǵy 2 naýryzda Birikken Ulttar Uıymynyń tolyq quqyly múshesi atanyp, sol sátten bastap búkil dúnıejúzi Qazaqstannyń egemendigin, táýelsizdigin, derbes memlekettiligin tanydy. Tuńǵysh Prezıdentimiz «qaıta qurý» kezeńindegi keleńsizdikter saldarynan toqyrap qalǵan ekonomıkany qalpyna keltirip, halyqtyń turmys jaǵdaıyn jaqsartý úshin, memleketimizdiń qazirgi kezeńde dúnıejúzindegi alatyn ornyn bolashaqta da saqtap qalý úshin saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq reformalardy barynsha tıimdi ári jedel júrgizýge, eldiń damý jolyn durys tańdaýǵa kúsh jumsady. Osy maqsatta batystyq jáne shyǵystyq damyǵan elderdiń basshylarymen, isker adamdarymen kezdesip, keńesip, ozyq tájirıbelermen tanysty. Sol kezeńde saıası-ekonomıkalyq salada jekeshelendirý, zeınetaqy reformasy, quldyraǵan óndiristik kásiporyndardy qalpyna keltirý, shetelderden ınvestıııa tartyp, birlesken kásiporyndardy ashý, baǵany yryqtandyrý sııaqty birqatar kúrdeli ekonomıkalyq is-sharany oryndaı otyryp, qoǵamdyq ornyqtylyqty qamtamasyz etýge baǵyttalǵan ishki saıasat júrgizildi. Qazirgi kezde Elbasy tek ult kóshbasshysy ǵana emes, Ortalyq Azııadaǵy, TMD-daǵy jáne Túrkitildes elderdegi biregeı tulǵa retinde keńinen tanylyp otyrǵanynyń kýásimiz.
Búgingi Qazaqstan – memlekettik shekaramen aıqyndalǵan aýmaǵy, derbes Konstıtýııasy, syrtqy jáne ishki saıasaty, tól ekonomıkasy, óneri, tili, dini, salt-dástúri bar, búkil álemge tanymal táýelsiz memleket.
Elimizdi saıası-ekonomıkalyq turǵyda damytý úshin basqa eldermen yntymaqtastyq qurýdyń mańyzy zor. Qazaqstan kórshiles Reseı, Qytaı, Ortalyq Azııa respýblıkalarymen qatar, AQSh, Kanada, Germanııa, Franııa, t.b. memlekettermen ózara baılanys pen seriktestikti nyǵaıtýda.
Búginde Qazaqstan Respýblıkasy saıası-ekonomıkalyq reformalardy júzege asyrý, halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý máseleleri boıynsha erkin damý jolyna qatar túsken TMD memleketteriniń kósh basynda keledi. Qazaqstan – TMD memleketteriniń ishinde jańa ekonomıkalyq júıe qurǵan, zamanaýı qoǵamdyq ınstıtýttardy nyǵaıtyp, demokratııalyq quqyqtyq memlekettiń irgetasyn qalaǵan alǵashqy memleket. Úzdik ekonomıka qalyptastyrý jáne senimdi áleýmettik negiz qalaý nátıjesinde respýblıkada ishki turaqtylyq ornady. Memleketimiz Ortalyq Azııa óńirinde geosaıası turaqtylyqty jáne halyqaralyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý mindetterin atqaratyn halyqaralyq qoǵamdastyqtardyń tolyqqandy múshesine aınaldy.
Qazaqstan memlekettiligin qalyptastyrýdaǵy naqty qadam Elbasynyń «Qazaqstan-2050» strategııasynda aıqyndalǵan, elimizdiń álemdegi ozyq otyz memlekettiń qataryna qosylýǵa umtylysynan baıqalady. Qazirgi tańda jas memleketimiz saıası-ekonomıkalyq turaqtylyǵy nyǵaıyp, halyqaralyq qoǵamdastyqta bedeli artyp, órkenıetti damý jolyna túsip, álemdik sahnada quqyqtary men múddelerin qorǵaı alatyn irgeli elder qataryna qosylyp otyrǵanyn zor maqtanyshpen aıta alamyz.
Uljalǵas JOLDYBAEVA,
Ál-Farabı atyndaǵy
QazUÝ doenti,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
Egemen.kz
