قازاقتىڭ تۇڭعىشتارى: ءسىز بىلەسىز بە؟

6052
Adyrna.kz Telegram

«تۇڭعىش» ءسوزى بەلگىلى ءبىر ءىستى ءبىرىنشى بولىپ جاساعان ادامعا قاتىستى ايتىلادى. «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى قازاقتىڭ تۇڭعىشتارىن ءتىزىپ شىقتى.

ءبىرىنشى حان كەرەي حان بولاتۇلى

قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ەكى تاريحي تۇلعانىڭ ءبىرى، العاشقى قازاق حانى. اق وردانىڭ حانى ۇرىستىڭ ۇرپاعى. ۇرىس حاننان توقتاقيا، ودان بولات، ودان كەرەي حان تاراعان. مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە كەرەي حان تۋىسى جانىبەك حانمەن بىرگە 15 عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى وقيعالاردا العاش رەت اتالا باستايدى. وندا كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، موعولستاننىڭ باتىسىنداعى شۋ بويى مەن قوزىباسى ءوڭىرى ارالىعىنا كەلىپ قونىستانعانى تۋرالى باياندالادى. بۇل ايماق – سول جىلدارداعى موعولستان بيلەۋشىسى ەسەنبۇعا حان مەن ونىڭ تۋعان اعاسى ءجۇنىس حان يەلىكتەرىنىڭ اراسى بولدى.

ءبىرىنشى ويشىل اسان قايعى

مەملەكەت قايراتكەرى، اقىن، جىراۋ، بي، فيلوسوف. ءاز جانىبەك حاننىڭ اقىلشىسى بولعان. اكەسى ءسابيت ارال ءوڭىرىنىڭ سىرداريا جاعاسىن مەكەن ەتكەن. قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، «جەتى اۋليە» قورىمىنداعى اسان اتا كەسەنەسى - اسان قايعى مازارى دەلىنەدى.

ءبىرىنشى دارىگەر – وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى

ەۋروپالىقتاردان بۇرىن وسپادان ۆاكتسينا تاپقان. ەمشىلىك، شيپاگەرلىك قاسيەت وتەيبويداققا اتا-تەگىنەن جۇعىستى بولعان. اتا-بابا اۋلەتىنىڭ جيناقتاعان مول توجىريبەسىن بويىنا دارىتا بىلگەن وتەيبويداق بۇل سالاعا بار عۇمىرىن ارناپ، حالىق مەديتسيناسىن عىلىمي جۇيەگە كەلتىرگەن. ءسويتىپ شيپاگەرلىكتىڭ ءوز زامانىنداعى بيىك دەڭگەيىنە كوتەرىلە بىلگەن. ءبۇل جولدا ول ءال-فارابي سياقتى اتاق-داڭق، دۇنيە-مۇلىك، باس قۇراپ، ءۇيلى-باراندى بولۋ دەگەندەي، پەندەگە ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبورىن تارىك ەتىپ، بۇكىل ءومىرىن شيپاگەرلىكتىڭ قىر-سىرىن يگەرۋگە سارپ ەتكەن.

ازيا مەن ەۋروپانى ارالاعان ءبىرىنشى ساياحاتشى – قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى

كىشى ازيانىڭ ءىرى قالالارىندا بولىپ، ءدىني، عىلىمي ءبىلىم العان وقىمىستى، جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەستە قول باستاعان باتىر. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى تايپاسىنىڭ اسىل رۋىنان. اكەسى ماتايۇلى تاۋاسار بي بولعان. بالاسىنىڭ نەگە بولسىن قابىلەتتى زەرەكتىگىن ەرتە بايقاعان اكەسى قازىبەكتى بەس جاسىندا بۇحاراعا اپارىپ، ءدىن وقۋىنا بەرەدى. كىشكەنتايلىعىنا قاراماي جاقسى وقىعان بالا قازىبەك مەدرەسەنى ءتورت جىلدا تامامداپ، ەلگە ورالادى. مۇندا ەكى جىل اۋىل بالالارىنا ءدارىس بەرەدى.

ءبىرىنشى زاڭ شىعارۋشى – قاسىم حان جانىبەكۇلى

«قاسقا جول» دەپ اتالاتىن زاڭ، قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قاسىم حان تۇسىندا جاسالعان.

قازاقشا جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – اباي قۇنانبايۇلى

ۇستاز، اقىن، اعارتۋشى، جازبا قازاق ادەبيەتىنىڭ، قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، فيلوسوف، كومپوزيتور، اۋدارماشى، ساياسي قايراتكەر، ليبەرالدى كوزقاراسىن يسلامعا تايانا وتىرىپ، ورىس جانە ەۋروپا مادەنيەتىمەن جاقىنداسۋ ارقىلى قازاق مادەنيەتىن جاڭارتۋدى كوزدەگەن رەفورماتور. اباي اقىندىق شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق، مورالدىق ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن. اباي شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىن جەتىك بىلگەن. بىرقاتار الەم ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن جاقسى تانىس بولعان. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار ستيلىندە جازىلعان «قارا سوزدەرى» تاقىرىپ اۋقىمدىلىعىمەن، دۇنيەتانىمدىق تەرەڭدىگىمەن، ساياسي-الەۋمەتتىك سالماقتىلىعىمەن قۇندى.

ءبىرىنشى مۇعالىم، اعارتۋشى، وقۋلىق شىعارۋشى – ىبىراي التىنسارين

1860 جىلى جايىقتىڭ شىعىسىنداعى قازاقتار ءۇشىن ءتورت باستاۋىش مەكتەپ اشىلعان كەزدە، ىبىراي ءوزى سۇرانىپ، تورعاي مەكتەبىنە مۇعالىم بولۋعا رۇقسات الىپ، سوندا كەلەدى. بىراق مەكتەپ بىردەن اشىلا قويمايدى. بۇل ارالىقتا، ىبىراي ەل ىشىندە مەكتەپتىڭ پايداسىن ءتۇسىندىرىپ، ءبىراز بالانى ءوز ۇيىندە وقىتادى. تورعاي مەكتەبى 1864 جىلى عانا اشىلادى. «وسى جىلى قاڭتاردىڭ 8-ءى كۇنى كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ، مەكتەپ اشىلدى. وعان 14 قازاق بالاسى كىردى. ءبارى دە جاقسى، ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي قىزۋ كىرىستىم»، – دەپ جازادى، ول بەلگىلى شىعىستانۋشى، پروفەسسور ن.ي.يلمينسكيگە جولداعان حاتىندا.

ءبىرىنشى زەرتتەۋشى-عالىم – شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ

1856 جىلى پولكوۆنيك م.م.حومەنتوۆسكي باسقارعان اسكەري-عىلىمي ىستىقكول ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، قىرعىز ەلىن جەتە زەرتتەيدى. قىرعىزدار مەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ تاريحى، ەتنوگرافياسى جايلى مالىمەتتەر جينايدى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن جازىپ الادى. الەم عالىمدارى اراسىندا تۇڭعىش رەت «ماناس» ەپوسىنىڭ ەڭ شۇرايلى بولىگى «كوكەتاي حاننىڭ ەرتەگىسى» جىرىن جازىپ الادى. ماناس - حالىق دانالىعىنىڭ تۋىندىسى، بارشا حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ، حيكايالارى مەن اڭىزدارىنىڭ، گەوگرافيا، ءدىن جانە سالت-سانا، ادەت-عۇرپى جونىندەگى تۇسىنىكتەرىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق جيناعى - دالا يلياداسى دەپ باعالادى. قىرعىزداردىڭ كونە تاريحى جونىندە جازعان ك.ريتتەردىڭ، ا. گۋمبولتتىڭ، شىعىستانۋشى عالىمدار شوتت پەن كلاپروتتىڭ ەڭبەكتەرىنە سىن ايتادى، بۇدان كەيىن قۇلجا قالاسىندا بولىپ، ونىڭ قورىتىندىسىندا شىعىس تۇركىستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى تۋرالى زەرتتەۋلەر جازادى.

ءبىرىنشى ەلشى، ديپلومات – ءنازىر تورەقۇلوۆ

مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست، العاشقى قازاق ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى، ديپلومات. ورتا ءجۇزدىڭ التى ارىسىنىڭ ءبىرى قوڭىرات تايپاسى كوتەنشە تارماعىنىڭ ماڭعىتاي رۋىنان.

ءبىرىنشى جۋرناليست – ءنازيپا قۇلجانوۆا

1905 جىلى سەمەي قالاسىنداعى وقىتۋشىلار سەمينارياسىندا ۇستاز بولعان. ۇستازدىق جۇمىستى اتقارا ءجۇرىپ، ەتنوگرافيا تاقىرىبىن زەرتتەپ، ماقالالار جازىپ، تالانتىن تانىتقان ول 1913 جىلى ورىس گەوگرافيا قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنە، «ازامات سەرىكتەستىگى» ۇيىمدارىنا مۇشە بولادى. 1914 جىلى 26 قاڭتاردا ابايدىڭ قايتىس بولۋىنا ون جىل تولۋىنا وراي ادەبي كەش ۇيىمداستىرادى. 1915 جىلى 13 اقپاندا پەرتروگرادتاعى مۇسىلمان اۋرۋحاناسى مەن مۇقتاج قازاق شاكىرتتەرىنە كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ادەبي كەش ۇيىمداستىرادى. «قازاق»، «سارىارقا»، «الاش» گازەتتەرىندە ايەل ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ماقالالار جازادى.

تۇڭعىش كاسىبي سۋرەتشى – ءابىلحان قاستەەۆ

ءابىلحان قولونەرگە، ودان سوڭ سۋرەتشىلىك ونەرگە جاستايىنان بەيىم بولعان. اناسى ايعانشا كىلەم، الاشا، باۋ-باسقۇر توقۋعا، سىرماق سىرۋعا، شىم شي جاساۋعا شەبەر ادام بولىپتى. ءابىلحان وسى حالىق ونەرىنە بالا كەزىنەن كوز قانىقتىرىپ، اناسىنا ويۋ-ورنەكتەر سالۋعا كومەكتەسىپ، سۋرەت ونەرىنە قولىن ۇيرەتىپ وسەدى. ونىڭ 1930-1931 جىلدارى سالعان «قارىنداستىڭ پورترەتى»، «اۆتوپورترەت» اتتى تۋىندىلارى تۇپنۇسقاعا ۇقساستىعىمەن جانە كەيىپكەر بولمىسىن اشۋعا دەگەن تالپىنىسىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ءبىرىنشى رەجيسسەر – جۇمات شانين

1917 جىلدان باستاپ قارقارالىدا، پاۆلوداردا، زايساندا، سەمەيدە جانە قازاكسر واك مۇشەسى بولىپ، ت.ب. قوعامدىق جاۋاپتى ورىنداردا قىزمەت ەتتى. ساياسي-الەۋمەتتىك جانە قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە قاتىسۋ ءشانيننىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ، كەيىنگى رەجيسسەرلىك ءارى جازۋشىلىق قىزمەتىنە يگى ىقپال جاسادى. 1920 جىلى سەمەي قالاسىندا «ەس ايماق» ترۋپپاسىن باسقاردى. رەجيسسەرلىك ونەر جولىن وسى ترۋپپادان باستاعان شانين حالىق جىرى نەگىزىندە جازىلعان ءوزىنىڭ «ارقالىق باتىرى» مەن س.سەيفۋللينمەننىڭ «قىزىل سۇڭقارلارىن» قويدى; سونىمەن قاتار ءوزى وسى اتالمىش سپەكتاكلدەردە ارقالىق باتىردىڭ جانە ەركەبۇلاننىڭ ءرولىن ورىندادى. ءبىر ءبولىمدى «تورسىقباي» كومەدياسى 1925 جىلى سەمەيدىڭ «تاڭ» جۋرنالىندا جاريالاندى. بۇدان كەيىن ول قازىرگى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى بولۋمەن قاتار ونىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقاردى.

شەتەلدە قازاق اندەرىن العاش ورىنداعان ءانشى – امىرە قاشاۋباەۆ

الەكساندر زاتاەۆيچ امىرەنىڭ انشىلىك ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ودان «بالقاديشا»، «دۋداراي»، «بەس قاراگەر»، «كوك كوبەلەك»، ت.ب. اندەردى جازىپ الىپ، «قازاقتىڭ 500 ءان مەن كۇيى» (1931) جيناعىندا جاريالادى.

امىرەنىڭ انشىلىك قابىلەتىن كەزىندە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى مۇحتار اۋەزوۆ، ساكەن سەيفۋللين، يسا بايزاقوۆ، الكەي مارعۇلان، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ پەن احمەت جۇبانوۆ وتە جوعارى باعالاعان.

الەم چەمپيونى لاۋازىمىن العان ءبىرىنشى قازاق – قاجى مۇقان مۇڭايتپاسوۆ

وراسان كۇشتىڭ يەسى، كۇرەستىڭ بىرنەشە تۇرىنەن الەم چەمپيونى اتانعان تۇڭعىش قازاق الىبى. تەڭدەسسىز ونەرىمەن جەر شارىن ارالاعان، 54 مەملەكەتتە كۇرەسكە ءتۇسىپ، 48 مەدال ولجالاعان قاجىمۇقانداي مىقتى XX عاسىردىڭ باسىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاقتا عانا بولدى. رەسەيدىڭ بالۋاندار توبىندا قاجىمۇقاننان كۇشى اسقان ەشكىم بولماعان.

ءبىرىنشى ءبيشى – شارا جيەنقۇلوۆا

1966–75 جىلدارى الماتى حورەوگرافيالىق ۋچيليششەسىنىڭ ديرەكتورى بولدى. وسى جىلدارى ۇلتتىق بي ونەرىن دامىتۋ ءۇشىن ەل ارالاپ، حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، حالىق بيلەرىن زەرتتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «تاتتىمبەت»، «ايجان قىز»، «قارا جورعا»، «قىرىق قىز» بيلەرى دۇنيەگە كەلدى. جيەنقۇلوۆا — ساحنالىق وبرازداردىڭ ىشكى جان سۇلۋلىعىن بيدەگى پلاستيكالىق شەشىممەن شەبەر شەندەستىرە ءبىلدى. گاسترولدىك ساپارمەن كوپتەگەن شەت ەلدەردە بولدى. 1958 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىستى.

ءبىرىنشى قازاق عارىشكەرى – توقتار اۋباكىروۆ

1991 جىلى 2 ساۋىردە كەڭەس وداعى عارىشكەرلەر دايارلاۋ ورتالىعىندا عارىشقا ۇشۋ دايىندىعىنا كىرىسىپ، سول جىلى 2 قازاندا بايقوڭىردان «سويۋز تم-13» كەمەسىمەن عارىشقا ۇشتى. عارىش كەمەسى جەر توڭىرەگىندەگى «مير» وربيتالىق كەشەنىمەن ءتۇيىستى. وندا ول وزگە عارىشكەرلەرمەن بىرگە بيوتەحنولوگيا، مەتاللۋرگيا، مەديتسينا سالالارى جانە ارال تۋعان ايماعى بويىنشا عىلىمي-زەرتۋعان جۇمىستارىن جۇرگىزدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە ارال ۇستىندەگى تۇزدى شاڭ بوراماسىنىڭ پايدا بولۋ پروتسەسى، سول زياندى اەروزولداردىڭ قازاقستان مەن رەسەي ايماقتارىنا تارالۋىنىڭ عارىشتىق سۋرەتتەرى الىندى. سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنداعى اتموسفەرانى جانە جەر بەتىن زەرتتەۋ، جۇلدىزدى اسپان استروفيزيكا باقىلاۋ جۇمىستارى دا ويداعىداي ءوتتى. 1991 جىلى 10 قازاندا جەرگە ورالدى. عارىشتان ورالعان سوڭ قازاقستانداعى عارىشتىق دايارلىعىن زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىن قالاۋعا، وتاندىق قارۋلى كۇشتەردىڭ اسكەري دايارلىعىن جەتىلدىرۋگە، اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە جۇمىستارىن جولعا قويۋعا بەلسەنە ارالاستى.

وليمپياداعا قاتىسقان ءبىرىنشى قازاق – عۇسمان قوسانوۆ

كسرو قۇرامىندا وليمپياداعا قاتىسقان تۇڭعىش قازاق جەلاياق. 4x100 مەترلىك ەستافەتاشىلار جارىسىنان 17-وليمپيالىق ويىنداردىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى (ريم، 1960), كسرو چەمپيوناتىنىڭ 4x100 مەترلىك ەستافەتاشىلار جارىسىنىڭ جەڭىمپازى (كيەۆ، 1960), 100 مەترگە جۇگىرۋدەن كسرو چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى (دنەپروپەتروۆسك، 1966), كسرو — اقش ماتچىنىڭ 4x100 مەترلىك ەستافەتاشىلار جارىسىنىڭ جەڭىمپازى (كيەۆ، 1965) بولدى.

اقمارال بەرەكەت،

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر