الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن "ادىرنا" ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن "الاش وردا": ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى" اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. سوندا بايانداما جاساعان تاريحشى قابدول اۋەزوۆتىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
“الاش” اتتى وردا قۇرىپ شالقىعانىن،
باق-داۋلەتى تۋىپ-ءوسىپ بالقىعانىن،
ءاربىر ىستە قازاق ءيىسى اڭقىعانىن،
تىرلىكتە كوزىمىزبەن كورەمىز بە؟
عۇمار قاراش، 1918 ج.
ءاز-تاۋكە حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن قازاقتىڭ تاعدىرى تارازىنىڭ باسىنا ءتۇسىپ، ىشكى جاعدايدىڭ تىرلىگى ءار ءجۇزدى باسقارعان كىشى حانداردىڭ قولىنا كوشتى. رەسەي يمپەراتريتساسى II ەكاتەرينا يسلام دىنىنە قولداۋ كورسەتۋ ساياساتىن ۇستاندى. سەبەپتەرى مىنادا ەدى: بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستىرماق بولدى. بۇل رەتتە مولدالار تەك قانا رەسەي تاتارلارىنان ىرىكتەلدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي قادام جاساۋ قازاقتاردىڭ ورتا ازياداعى مۇسىلمان ورتالىقتارىمەن بايلانىسىن شەكتەۋگە ءتيىس بولدى. ۇشىنشىدەن، بۇل شارالار كوشپەلى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك مىنەز-قۇلقىن ەداۋىر جۇمسارتادى دەپ ۇيعارىلدى. سوندىقتان دا قازاق دالاسىمەن شەكارالاس جەرلەردىڭ بارلىعىندا دا مەملەكەت قازىناسى ەسەبىنەن مەشىتتەر سالىنا باستادى. ادەتتە ول مەشىتتەر پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىگىنىڭ باستاماسى نەمەسە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ جانە ستارشىندارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بەكىنىستەر جانىنان سالىندى. ماسەلەن، سۇلتان شانشار سۇلتانبەتوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا وسىنداي ءبىر مەشىت بوي كوتەردى. ول مەشىت جامىشەۆ بەكىنىس-قامالى مەن سەمەي قالاسىنىڭ ورتاسىندا سالىنعان ەدى [1, 102 ب.].
يسلام دىنىندەگى توزىمدىلىك، بەيبىتشىلىك، باعىنىشتىلىق قاسيەتتەردىڭ قاتاڭ ساقتالۋى، ۇلتشىلدىق يدەياسىنىڭ اسا كوپ دارىپتەلمەۋى سياقتى ۇستانىمدار سول كەزدەگى ورىس وتارشىلدارى ءۇشىن وتە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ ساياساتىنا كەلىپ توعىستى. وسى تۇستا: «بۇدان ءبىز ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا يسلام دىنىنە بايلانىستى مەدرەسەلەر سالدىرىپ، قازىنا ەسەبىنەن قۇراندى باستىرىپ، قازاقتارعا تەگىن تاراتۋىنىڭ ماقساتى حالىقتىڭ اقىل-وي، ساناسىن دىنمەن شىرماپ
ۇستاۋ ارقىلى بيلەپ-توستەۋدى كوزدەگەن»، – دەگەن كوزقاراستارمەن [2, 46 ب.] كەلىسۋگە بولادى. سونداي-اق: «مۇسىلمان ءدىنىنىڭ مورالدىق ەتيكالىق جۇيەسىنىڭ بۇكىل ىرگەتاسى باعىنىشتىلىق تالاپتارمەن قۇرىلعانى انىق»، – دەگەن [3, 2 ب.] كوزقاراستارعا سايكەس، ولار يسلام ءدىنىنىڭ كونبىستىككە باعىتتالعان جۇيەسىن پايدالانۋدى دا ماقسات ەتتى. مىسالى، تاتارستانداعى ۇلتتىق رۋح قارسىلىعىنىڭ ونشا كۇشتى بولماۋى، قازاقستانعا دا وسى نۇسقانى الىپ كەلىپ كوشىرۋ تۋرالى يدەيانى تۋعىزدى. سوندىقتان، قازاق جەرىن
حريستيانداندىرۋدان گورى يسلامداندىرا ءتۇسۋ ماڭىزدىراق، ءارى تيىمدىرەك، ءارى پايدالىراق بولدى. سەبەبى، يسلام ءدىنى باسقا دىندەرگە قاراعاندا قازاقتارعا بارىنشا جاقىن ەكەندىگىن تۇسىنگەن رەسەيلىك عالىمدار دا ونى جەتە زەرتتەۋگە قاراي ۇمتىلدى. سوندىقتان، ولار قازاق جەرىندەگى سوپىلىق ءداستۇر مەن ونىڭ تىم كونبىستىككە كەلىپ
توعىساتىن ۇستانىمىن وڭتايلى پايدالانۋدى جانە جانداندىرا ءتۇسۋدى قولداي وتىرىپ، ونى تاتار-باشقۇرت-نوعاي جۇرتى مەن بۇحارلىقتار ارقىلى ورىستەتۋدى ءتيىمدى دەپ ءبىلدى. شىندىعىندا، سول كەزدەگى، اسىرەسە، ءحىح عاسىرداعى قازاق اعارتۋشىلارى ءبىلىم
العان وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى ءدىني-مۇسىلماندىق سيپاتتا بولعان ەدى. دەمەك، «مۇنداي اعارتۋشىلىقتان ەش زيان جوق» دەگەن سياقتى ۇستانىم رەسەي يمپەرياسىنداعى وتارشىلدىقتى جۇرگىزۋشى تەورەتيكتەر ءۇشىن زامانعا سايكەس كەلەتىن شىندىق رەتىندە باعالاندى. سەبەبى، سول كەزدەگى يشان-مولدالار قاشاندا قارۋ الىپ،
جورىققا شىعۋعا قۇشتار بولماعان. دەمەك، باستى ۇستانىم بۇل جەردە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحى مەن ۇلتتىق يدەياسىن ۇمىتتىرۋ دەگەنگە كەلىپ سايادى. مىسالى «ايقاپ» جۋرنالىنداعى «اۋليە-اتا حابارلارى» دەپ اتالاتىن ماقالادا دا وسىمەن ىڭعايلاس
پىكىرلەر بىلايشا باياندالعان: «يشاندار، قوجالاردان اياق الىپ جۇرگىسىز... مەشىتتەر بەك كوپ بولسا دا مەكتەپ، مەدرەسە جوق. ەشبىر جەردە ساباق وقۋشى بالالار جوق» [4, 133 ب.]. سەبەبى، ولار يسلامنىڭ تەك وسىنداي قۇلشىلىق جاعىن عانا كورە ءبىلدى. ءحىح عاسىرداعى يسلام ءدىنىن تاتار-باشقۇرت-قازاق دالاسىندا ورىستەتۋ، ءبىر-بىرىنە
ميسسيونەرلەر جىبەرۋ ساياساتىنىڭ سول كەزدەگى قيتۇرقىلىعى مەن تەرەڭ وتارلاۋشىلىق-باعىندىرۋشىلىق پسيحوتەحنيكاسىن جەتە تۇيسىنگەندەردىڭ ءبىرى – عۇمار قاراش بولاتىن: «ول قارا سلاۆيانشىلدىقتى ورشىتسە دە، بەينە تەك قانا سلاۆيان بايلارىنىڭ شات تۇرمىسپەن داۋرەن سۇرۋلەرى ىڭعايىنا قاراپ قىزمەت ەتتى. ءبۇتىن روسسيادا بولعان، روسسيا حالقىنىڭ بىرىگۋى ميسسيونەرلەر قامى ءھام باسقالار سياقتى زور ۇيىمداردىڭ بارى دا قىزمەتتەرىن وسى باعىتقا عانا ارناپ ءسىڭىردى» [5, 110 ب.]-دەپ كورسەتتى. ەكاتەرينا II 1785 جىلى 25 قاراشادا ارنايى قاۋلى شىعارىپ، بارون يگەلسترومعا قازاق رۋلارىن تاتار مولدالارىمەن قامتاماسسىز ەتۋدى تاپسىردى. مولدالار قازاق دالاسىندا رەسەي ۇكىمەتىنە تىڭشىلىق قىزمەت اتقارىپ، قازاق ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىن ءبىلۋى قازاق حالقىن رەسەي قۇرامىنا ەنگىزۋدە دەلدالدىق قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. ماسەلەن العاشقى ءمۇفتي حۋسەينوۆ سىرىم داتۇلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋعا تىكەلەي قاتىسقان كىسى بولدى. وسىلايشا تاتار مولدالار قۇرانىن ارقالاپ قازاق ساحاراسىنا جايىلىپ كەتتى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن تالاي قازاق قارادومالاعى تاتاردىڭ شىبىعىنىڭ ارقاسىندا مۇسىلمانشا ساۋات اشتى. بۇل كەزەڭ حالقىمىزدىڭ تىلىنە، ادەبيەتىنە ىقپال ەتپەدى دەپ ايتا المايمىز. ورىستىڭ قولشوقپارىنا اينالعان تاتار مولدالارى قازاق دالاسىنداعى ءوز ميسسيالارىن وسىلايشا «ادال» اتقارا بەردى.تاتار مولدالار قازاق دالاسىندا تەك ءدىندى ۋاعىزداعان جوق. سونىمەن بىرگە ساۋاتتىلىقتى دا ۋاعىزدادى. قازاق بالالارىنا ارناپ كوشپەلى مەكتەپتەر ۇيىمداستىردى. سول ۋاقىتتا قازاق تىلىندە تاتار ءتىلىنىڭ اسەرى بايقالادى. ونى العاشقى قازاق باسىلىمدارىنىڭ بەتتەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ءتىپتى، «قازاق» گازەتىنىڭ وزىندە تاتار سوزدەرىنىڭ اسەرى اڭعارىلىپ تۇرادى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ توڭىرەگىنە جينالعان زيالىلار، ەگەر قازاق مەملەكەتى قۇرىلاتىن بولسا، يسلام ءدىنىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدا بولدى دەيدى. ال «قازاق» گازەتىنىڭ اينالاسىنداعى زيالىلار مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە ەۆروپالىق جۇيەنى تاڭدادى. بىراق بۇلار يسلامدى ەمەس، ادەت-عۇرىپتى قوعامدىق قۇندىلىق رەتىندە جاقتاعان. وسى جەردە دە قاقتىعىستاردىڭ، كەرەعار كوزقاراستاردىڭ بار ەكەنىن كورۋگە بولادى. قازاق قوعامىنىڭ دامۋ جولى جانە ونداعى ءدىننىڭ الاتىن ورنى ماسەلەسىندە الاش زيالىلارىنىڭ اراسىندا ەكى جاقتى كوزقاراس قالىپتاستى. ءبىر جاعىنان، رەسەيدە ءبىلىم الىپ، ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان زيالى توپ حالىقتىڭ جارقىن بولاشاعىن باتىستىڭ وزىق مادەني ۇلگىلەرىن قابىلداۋ ارقىلى ءتۇسىندىردى جانە ءدىندى ەكىنشى ورىنعا قويدى. ەكىنشى جاعىنان، يسلامدىق رۋحتا تاربيەلەنگەن، يسلام ءدىنىنىڭ ۇلگىلەرى مەن ەرەجەلەرىن ءوز بويىنا تەرەڭ سىڭىرگەن زيالى قاۋىم ءدىندى باستى ورىنعا شىعاردى. ولار يسلام ءىلىمىنىڭ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا زور ىقپالىن كورسەتە كەلە، ۇلت تۇتاستىعىن ءدىني تۇتاستىقپەن تىكەلەي بايلانىستىردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ كوپتەگەن ءىرى وكىلدەرى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى عۇمار قاراشۇلى ەدى. الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ كەيبىر قابىلداعان زاڭدارىندا ءمۇفتيات قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلەدى. عۇمار قاراش بابامىز العاشقى قازاق ءمۇفتيى بولىپ سانالادى. ورىنبورعا، تاتار مولدالارعا باعىنبايتىن ءوز الدىنا جەكە قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءمۇفتياتى بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى ناقتى قۇجات كۇيىندە بەكىتىپ بەرگەن[6, 86 ب.]. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، كازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ زەردەلەۋگە ۇلكەن ۇلەس كوسقانى، مادەنيەتىمىز بەن رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ۇستازدارى سانالاتىن ادامدار – شوقان، اباي، ىبىراي، سونداي-اق بوكەي ورداسىنان شىققان مۇحامبەت سالىق باباجانوۆ. ولاردان قالعان وشپەس رۋحاني مۇرالاردىڭ اراسىندا يسلام ءدىنى جونىندە ايتىلعان پىكىرلەرى، كوزقاراستارى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ نازار اۋدارۋىنا، ەلەپ-ەسكەرىپ جۇرۋىنە ابدەن تۇرارلىق دەرەكتەر بولىپ تابىلادى. شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىنەن ونىڭ يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىن جونە ونىڭ قازاق جەرىنە قالاي تاراعانىن جەتە بىلگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول مۇسىلمانشىلىقتىڭ ورنىعۋىن ءوز شىعارمالارىندا اسا ءبىر بىلگىرلىكپەن تالدايدى. شوقان ءوز باسى ءدىندار بولماعان، ءتىپتى ءدىن تۋرالى تۇسىنىكتەردەن جوعارى تۇرعان جانە ءدىني تانىم-سەنىمگە سىن كوزبەن كاراعان ادام. ونىڭ رۋحاني بەت-بەينەسى، قوعامدىق وي-ساناسى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان كەزدە قازاق جەرىنە يسلام ءدىنى ءالى تاراپ كەتكەن جوق بولاتىن. «مۇسىلماندىق ازىرشە ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز بەن قانىمىزعا ءسىڭىپ بولا قويعان جوق. قازاقتاردىڭ اراسىندا ءالى مۇحاممەدتىڭ اتىن بىلمەيتىندەر كوپ... قاسيەتتى نەستور زامانىندا رۋستە بولعان سياقتى، ەندى ءبىزدىڭ ساحارادا دا قازىر قوس ءدىن ءداۋىرى بولىپ ءجۇر»،-دەپ جازدى ول. راسىندا، شوقان تۇسىندا يسلام ءدىنىن تاراتۋعا پاتشا وكىمەتى، جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەر، سونداي-اق، قوجا-مولدالار تاراپىنان وراسان مول كۇش-جىگەر جۇمسالىپ جاتقانىمەن، ول ءالى قازاق جەرىنە قانات جايىپ ۇلگەرمەگەن ەدى. يسلام ءدىنىنىڭ قالاي تاراعانىنا نازار اۋدارا كەلىپ شوقان ونىڭ قازاق جەرىنە ءۇش جاقتان وڭتۇستىكتەن، سولتۇستىكتەن، باتىس بەتتەن ەنگەنىن ايتادى. ونى ناسيحاتتاۋعا يراننان، ورتا ازيادان جانە قازاننان شىققان قوجا-مولدالار ات سالىستى. اسىرەسە، تاتار مولدالاردىڭ بەلسەندىلىگى كۇشتى بولدى. وسى پىكىردى شوقانمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن، بوكەي ورداسىنان شىققان قازاقتىڭ زەردەلى زيالىلاردىڭ ءبىرى مۇحامبەت سالىق باباجانوۆ تا ايتادى. ول ءوزىنىڭ «سەۆەرنايا پچەلا» دەپ اتالاتىن جۋرنالدا 1860 جىلى قاراشا ايىندا باسىلعان ماقالاسىندا تاتار مولدالارىنىڭ يسلام ءدىنىن ىشكى وردادا تاراتۋداعى ەڭبەگىنە توقتالا كەلىپ، ونىڭ كۇنگەي جانە كولەڭكەلى جاقتارى بولدى دەيدى. ونىڭ كۇنگەي جاعى دەپ جالپى تاتار مولدالارىنىڭ قازاقتاردى پارسىشا، ارابشا، سونداي-اق تاتارشا جازۋعا ۇيرەتۋىنىڭ يگى اسەرلەرىنىڭ بولعانىن ايتادى. سونىمەن بىرگە مۇحامبەت سالىق باباجانوۆ ولاردىڭ قازاقتاردى تاتارلاندىرىپ جىبەرە جازداعانىنا دا نازار اۋداردى.
تۇيىندەي كەلگەندە، اعارتۋشىلار قازاقتاردىڭ وي-ساناسىن ءدىننىڭ كانداي دا ءبىر تۇرىنەن امان ساقتاۋدى قالادى. ولار تۋعان حالقىنىڭ ءدىني فاناتيزمگە سالىنباي، ساليقالى، سالاۋاتتى ءومىر كەشكەنىن كورگىسى كەلدى. ءدىننىڭ ادامدى سىرەسپە جاتتاندىلىقكا ۇرىندىراتىنىن، وي-ءورىسىن شەكتەيتىنىن كەمەڭگەرلىكپەن كورە ءبىلدى.
اۋەزوۆ عابدول ءجاندىلداۇلى،
جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇراجايىنىڭ
بولىم باسشىسى.
قاراعاندى وبلىسى، جەزقازعان. kabdol.auezov.78@mail.ru
پايدالانعانادەبيەتتەر:
1.يستوريا كازاحستانا:وچەركي.الماتى،1994.
2.دۇيسەنباەۆا ا.ك. قازاقستانداعى يسلامدىق اعىمدار: دىنتانۋلىق تالداۋ.الماتى، 2014.
3.پروف.در.سابري حيزمەتلي.مازحابتار تاريحى.تۇركىستان،2000.
4.وسمان قارابيىق.يسلام ءدىنى. الماتى.2007.
5.يسلامداعى سەكتالار مەن باعىتتار: وقۋ قۇرالى. الماتى.2013.
6.عۇمار قاراش / ب.م.اتاش،ق.ۇ.ءالجان.الماتى، 2014.
