Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen "Alash Orda": ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri" atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótti. Sonda baıandama jasaǵan tarıhshy Qabdol Áýezovtyń materıalyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
“Alash” atty orda quryp shalqyǵanyn,
Baq-dáýleti týyp-ósip balqyǵanyn,
Árbir iste qazaq ıisi ańqyǵanyn,
Tirlikte kózimizben kóremiz be?
Ǵumar Qarash, 1918 j.
Áz-Táýke han dúnıeden ótkennen keıin qazaqtyń taǵdyry tarazynyń basyna túsip, ishki jaǵdaıdyń tirligi ár júzdi basqarǵan kishi handardyń qolyna kóshti. Reseı ımperatrıasy II Ekaterına ıslam dinine qoldaý kórsetý saıasatyn ustandy. Sebepteri mynada edi: birinshiden, patsha úkimeti qazaqtardy Reseımen tyǵyz baılanystyrmaq boldy. Bul rette moldalar tek qana Reseı tatarlarynan irikteldi. Ekinshiden, mundaı qadam jasaý qazaqtardyń Orta Azııadaǵy musylman ortalyqtarymen baılanysyn shekteýge tıis boldy. Úshinshiden, bul sharalar kóshpeli qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn edáýir jumsartady dep uıǵaryldy. Sondyqtan da qazaq dalasymen shekaralas jerlerdiń barlyǵynda da memleket qazynasy esebinen meshitter salyna bastady. Ádette ol meshitter patsha úkimeti ákimshiliginiń bastamasy nemese qazaq handary men sultandarynyń jáne starshyndarynyń ótinishi boıynsha bekinister janynan salyndy. Máselen, sultan Shanshar Sultanbetovtyń ótinishi boıynsha Ertis ózeniniń jaǵasynda osyndaı bir meshit boı kóterdi. Ol meshit Jámishev bekinis-qamaly men Semeı qalasynyń ortasynda salynǵan edi [1, 102 b.].
Islam dinindegi tózimdilik, beıbitshilik, baǵynyshtylyq qasıetterdiń qatań saqtalýy, ultshyldyq ıdeıasynyń asa kóp dáriptelmeýi sııaqty ustanymdar sol kezdegi orys otarshyldary úshin óte tıimdi paıdalana bilý saıasatyna kelip toǵysty. Osy tusta: «Budan biz HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin patsha úkimetiniń qazaq dalasyna ıslam dinine baılanysty medreseler saldyryp, qazyna esebinen Qurandy bastyryp, qazaqtarǵa tegin taratýynyń maqsaty halyqtyń aqyl-oı, sanasyn dinmen shyrmap
ustaý arqyly bılep-tósteýdi kózdegen», – degen kózqarastarmen [2, 46 b.] kelisýge bolady. Sondaı-aq: «Musylman dininiń moraldyq etıkalyq júıesiniń búkil irgetasy baǵynyshtylyq talaptarmen qurylǵany anyq», – degen [3, 2 b.] kózqarastarǵa sáıkes, olar ıslam dininiń kónbistikke baǵyttalǵan júıesin paıdalanýdy da maqsat etti. Mysaly, Tatarstandaǵy ulttyq rýh qarsylyǵynyń onsha kúshti bolmaýy, Qazaqstanǵa da osy nusqany alyp kelip kóshirý týraly ıdeıany týǵyzdy. Sondyqtan, Qazaq jerin
hrıstıandandyrýdan góri ıslamdandyra túsý mańyzdyraq, ári tıimdirek, ári paıdalyraq boldy. Sebebi, ıslam dini basqa dinderge qaraǵanda qazaqtarǵa barynsha jaqyn ekendigin túsingen Reseılik ǵalymdar da ony jete zertteýge qaraı umtyldy. Sondyqtan, olar qazaq jerindegi sopylyq dástúr men onyń tym kónbistikke kelip
toǵysatyn ustanymyn ońtaıly paıdalanýdy jáne jandandyra túsýdi qoldaı otyryp, ony tatar-bashqurt-noǵaı jurty men buharlyqtar arqyly óristetýdi tıimdi dep bildi. Shyndyǵynda, sol kezdegi, ásirese, HIH ǵasyrdaǵy qazaq aǵartýshylary bilim
alǵan oqý oryndarynyń kópshiligi dinı-musylmandyq sıpatta bolǵan edi. Demek, «mundaı aǵartýshylyqtan esh zııan joq» degen sııaqty ustanym Reseı ımperııasyndaǵy otarshyldyqty júrgizýshi teoretıkter úshin zamanǵa sáıkes keletin shyndyq retinde baǵalandy. Sebebi, sol kezdegi ıshan-moldalar qashanda qarý alyp,
joryqqa shyǵýǵa qushtar bolmaǵan. Demek, basty ustanym bul jerde qazaqtardyń ulttyq rýhy men ulttyq ıdeıasyn umyttyrý degenge kelip saıady. Mysaly «Aıqap» jýrnalyndaǵy «Áýlıe-Ata habarlary» dep atalatyn maqalada da osymen yńǵaılas
pikirler bylaısha baıandalǵan: «Ishandar, qojalardan aıaq alyp júrgisiz... Meshitter bek kóp bolsa da mektep, medrese joq. Eshbir jerde sabaq oqýshy balalar joq» [4, 133 b.]. Sebebi, olar ıslamnyń tek osyndaı qulshylyq jaǵyn ǵana kóre bildi. HIH ǵasyrdaǵy ıslam dinin tatar-bashqurt-qazaq dalasynda óristetý, bir-birine
mıssıonerler jiberý saıasatynyń sol kezdegi qıturqylyǵy men tereń otarlaýshylyq-baǵyndyrýshylyq psıhotehnıkasyn jete túısingenderdiń biri – Ǵumar Qarash bolatyn: «Ol qara slavıanshyldyqty órshitse de, beıne tek qana slavıan baılarynyń shat turmyspen dáýren súrýleri yńǵaıyna qarap qyzmet etti. Bútin Rossııada bolǵan, Rossııa halqynyń birigýi mıssıonerler qamy hám basqalar sııaqty zor uıymdardyń bary da qyzmetterin osy baǵytqa ǵana arnap sińirdi» [5, 110 b.]-dep kórsetti. Ekaterına II 1785 jyly 25 qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamassyz etýdi tapsyrdy. Moldalar qazaq dalasynda Reseı úkimetine tyńshylyq qyzmet atqaryp, qazaq tilin, ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerin bilýi qazaq halqyn Reseı quramyna engizýde deldaldyq qyzmet etýge múmkindik berdi. Máselen alǵashqy múftı Hýseınov Syrym Datulynyń ult-azattyq kóterilisin basýǵa tikeleı qatysqan kisi boldy. Osylaısha tatar moldalar quranyn arqalap qazaq saharasyna jaıylyp ketti. Álipti taıaq dep bilmegen talaı qazaq qaradomalaǵy tatardyń shybyǵynyń arqasynda musylmansha saýat ashty. Bul kezeń halqymyzdyń tiline, ádebıetine yqpal etpedi dep aıta almaımyz. Orystyń qolshoqparyna aınalǵan tatar moldalary qazaq dalasyndaǵy óz mıssııalaryn osylaısha «adal» atqara berdi.Tatar moldalar qazaq dalasynda tek dindi ýaǵyzdaǵan joq. Sonymen birge saýattylyqty da ýaǵyzdady. Qazaq balalaryna arnap kóshpeli mektepter uıymdastyrdy. Sol ýaqytta qazaq tilinde tatar tiliniń áseri baıqalady. Ony alǵashqy qazaq basylymdarynyń betterinen de baıqaýǵa bolady. Tipti, «Qazaq» gazetiniń ózinde tatar sózderiniń áseri ańǵarylyp turady. «Aıqap» jýrnalynyń tóńiregine jınalǵan zııalylar, eger qazaq memleketi qurylatyn bolsa, ıslam dininiń zańdylyqtaryna negizdelý kerek degen ustanymda boldy deıdi. Al «Qazaq» gazetiniń aınalasyndaǵy zııalylar memleketti basqarý júıesinde evropalyq júıeni tańdady. Biraq bular ıslamdy emes, ádet-ǵurypty qoǵamdyq qundylyq retinde jaqtaǵan. Osy jerde de qaqtyǵystardyń, kereǵar kózqarastardyń bar ekenin kórýge bolady. Qazaq qoǵamynyń damý joly jáne ondaǵy dinniń alatyn orny máselesinde Alash zııalylarynyń arasynda eki jaqty kózqaras qalyptasty. Bir jaǵynan, Reseıde bilim alyp, orys ádebıeti men mádenıetinen sýsyndaǵan zııaly top halyqtyń jarqyn bolashaǵyn batystyń ozyq mádenı úlgilerin qabyldaý arqyly túsindirdi jáne dindi ekinshi orynǵa qoıdy. Ekinshi jaǵynan, ıslamdyq rýhta tárbıelengen, ıslam dininiń úlgileri men erejelerin óz boıyna tereń sińirgen zııaly qaýym dindi basty orynǵa shyǵardy. Olar ıslam iliminiń ǵylym men bilimniń damýyna zor yqpalyn kórsete kele, ult tutastyǵyn dinı tutastyqpen tikeleı baılanystyrdy. Alash qaıratkerleriniń ishinde ıslam dininiń kóptegen iri ókilderi boldy. Solardyń biri Ǵumar Qarashuly edi. Alash Orda úkimetiniń keıbir qabyldaǵan zańdarynda múftııat qurý máselesi kóteriledi. Ǵumar Qarash babamyz alǵashqy qazaq múftıi bolyp sanalady. Orynborǵa, tatar moldalarǵa baǵynbaıtyn óz aldyna jeke qazaqtyń óziniń múftııaty bolý kerek degen máseleni naqty qujat kúıinde bekitip bergen[6, 86 b.]. XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrip, kazaq halqynyń tarıhyn zerttep zerdeleýge úlken úles kosqany, mádenıetimiz ben rýhanı ómirimizdiń ulaǵatty ustazdary sanalatyn adamdar – Shoqan, Abaı, Ybyraı, sondaı-aq Bókeı ordasynan shyqqan Muhambet Salyq Babajanov. Olardan qalǵan óshpes rýhanı muralardyń arasynda Islam dini jóninde aıtylǵan pikirleri, kózqarastary búgingi urpaqtyń nazar aýdarýyna, elep-eskerip júrýine ábden turarlyq derekter bolyp tabylady. Shoqannyń eńbekterinen onyń Islam dininiń tarıhyn jóne onyń qazaq jerine qalaı taraǵanyn jete bilgenin ańǵarý qıyn emes. Ol musylmanshylyqtyń ornyǵýyn óz shyǵarmalarynda asa bir bilgirlikpen taldaıdy. Shoqan óz basy dindar bolmaǵan, tipti din týraly túsinikterden joǵary turǵan jáne dinı tanym-senimge syn kózben karaǵan adam. Onyń rýhanı bet-beınesi, qoǵamdyq oı-sanasy qalyptasyp kele jatqan kezde qazaq jerine Islam dini áli tarap ketken joq bolatyn. «Musylmandyq ázirshe bizdiń súıegimiz ben qanymyzǵa sińip bola qoıǵan joq. Qazaqtardyń arasynda áli Muhammedtiń atyn bilmeıtinder kóp... Qasıetti Nestor zamanynda Rýste bolǵan sııaqty, endi bizdiń saharada da qazir qos din dáýiri bolyp júr»,-dep jazdy ol. Rasynda, Shoqan tusynda Islam dinin taratýǵa patsha ókimeti, jergilikti el bıleýshiler, sondaı-aq, qoja-moldalar tarapynan orasan mol kúsh-jiger jumsalyp jatqanymen, ol áli qazaq jerine qanat jaıyp úlgermegen edi. Islam dininiń qalaı taraǵanyna nazar aýdara kelip Shoqan onyń qazaq jerine úsh jaqtan ońtústikten, soltústikten, batys betten engenin aıtady. Ony nasıhattaýǵa Irannan, Orta Azııadan jáne Qazannan shyqqan qoja-moldalar at salysty. Ásirese, tatar moldalardyń belsendiligi kúshti boldy. Osy pikirdi Shoqanmen tustas ómir súrgen, Bókeı ordasynan shyqqan qazaqtyń zerdeli zııalylardyń biri Muhambet Salyq Babajanov ta aıtady. Ol óziniń «Severnaıa pchela» dep atalatyn jýrnalda 1860 jyly qarasha aıynda basylǵan maqalasynda tatar moldalarynyń ıslam dinin Ishki Ordada taratýdaǵy eńbegine toqtala kelip, onyń kúngeı jáne kóleńkeli jaqtary boldy deıdi. Onyń kúngeı jaǵy dep jalpy tatar moldalarynyń qazaqtardy parsysha, arabsha, sondaı-aq tatarsha jazýǵa úıretýiniń ıgi áserleriniń bolǵanyn aıtady. Sonymen birge Muhambet Salyq Babajanov olardyń qazaqtardy tatarlandyryp jibere jazdaǵanyna da nazar aýdardy.
Túıindeı kelgende, aǵartýshylar qazaqtardyń oı-sanasyn dinniń kandaı da bir túrinen aman saqtaýdy qalady. Olar týǵan halqynyń dinı fanatızmge salynbaı, salıqaly, salaýatty ómir keshkenin kórgisi keldi. Dinniń adamdy sirespe jattandylyqka uryndyratynyn, oı-órisin shekteıtinin kemeńgerlikpen kóre bildi.
Áýezov Ǵabdol Jandildáuly,
Jezqazǵan tarıhı-arheologııalyq murajaıynyń
bólim basshysy.
Qaraǵandy oblysy, Jezqazǵan. kabdol.auezov.78@mail.ru
Paıdalanǵanádebıetter:
1.Istorııa Kazahstana:Ocherkı.Almaty,1994.
2.Dúısenbaeva A.K. Qazaqstandaǵy ıslamdyq aǵymdar: dintanýlyq taldaý.Almaty, 2014.
3.Prof.Dr.Sabrı Hızmetlı.Mazhabtar tarıhy.Túrkistan,2000.
4.Osman Qarabıyq.Islam dini. Almaty.2007.
5.Islamdaǵy sektalar men baǵyttar: oqý quraly. Almaty.2013.
6.Ǵumar Qarash / B.M.Atash,Q.U.Áljan.Almaty, 2014.
