تۇركىتانۋشى عالىمدار قۇندى ەڭبەكتەرىندە «وتىكەن» نەمەسە «وتۇكەن» دەيتىن جەر-اتاۋىن كوپ قولدانادى. ويتكەنى بۇل جەر – كونە تۇركىلەردىڭ ەل بولىپ، ەتەگى جينالعان، جۇرت بولىپ، جاعاسى قۇرالعان مەكەنى.
وسى دالادا تۋىپ، 740-شى جىلدارى جامباسى جەرگە تيگەن شىعىس تۇركىنىڭ توعىزىنشى قاعانى يوللىعتەگىن بادىزىندە: «...وتۇكەن جەرىندە وتىرىپ، كەرۋەن جىبەرسەڭ، ەش مۇڭىڭ جوق. سوندا، تۇركى حالقى، توق بولاتىن ەدىڭ...» دەسە، شىعىس تۇركى حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى – تونىكوك ابىزدىڭ كۇللى تۇركىلەرگە قاراتىپ ايتقان اتاقتى ۇندەۋىندە: «...كىم دە كىم بىرلىك بايراعىن كوتەرەمىن، اتا جاۋعا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسەمىن دەسە، وتىكەنگە كەلسىن!» دەگەن ءسوز بار.
1-سۋرەت
سونىمەن ايتپاعىمىز: وتۇكەن (وتىكەن) تۇركىنىڭ التىن بەسىگى ەكەن. ول جەر قايدا قازىر؟ تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ پايىمىنشا، «وتۇكەن» دەگەنىمىز – موڭعوليا جەرىندەگى قانعاي جوتالارى. وسى ولكەدە كونە تۇركىگە قاتىستى ۇلكەن-كىشىلى تاس جازۋلار، اسا قۇندى عۇرىپتىق كەشەندەر بار. سوڭعى جىلدارى بۇل ولكەگە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ سالاسى بويىنشا تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمى (TWESCO) ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىستار اتقارىپ جاتىر.
بىراق وسىنداعى تۇركىتانۋ ماسەلەسىندە ءالى دە زەرتتەلمەي جاتقان دۇنيە كوپ. سونىڭ ءبىرى – كونە تۇركىنىڭ پالەوەتنوگرافياسى. ياعني كونە بابالارىمىز قولدانعان تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن قولدانبالى ونەر تۋىندىلارى مۇرا رەتىندە (ستيلدىك ەرەكشەلىگى، ءپالساپالىق ءمانى، كوركەمدىك مازمۇنى، ت.ب.) ءالى زەرتتەلگەن جوق.
مىسالى، ۇلان-باتىردىڭ ىرگەسىندەگى تونىكوك ابىز كەشەنىندە تاس جازۋلارمەن قاتار ۇلكەن ءتورت تاس كىلەم بار (1-سۋرەت). جالپاق تاستىڭ بەتىنە اسقان شەبەرلىكپەن قاشالعان ويۋ-ورنەكتىڭ سيپاتى كەرەمەت. وسىدان 1300 جىل بۇرىن تاسقا بادىزدەلگەن ويۋ مانەرى سول قالپى ساقتالعان. ءتىپتى بۇل ويۋدىڭ ءستيلىن ءدال قازىرگى قازاق ويۋلارى اراسىنان دا كەزدەستىرە الاسىز. بۇل ءبىر.
2-سۋرەت
ەكىنشى عاجايىپ دۇنيە – 2003 جىلى قانگاي-كەنتاي ءولكەسىنە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە ويۋلى شاپان (2-سۋرەت) تابىلدى. موڭعول عالىمدارى بۇل جادىگەردى ءحىى-حIV عاسىرلارعا ءتان، ياعني شىڭعىس ىرگەسىن قالاعان موڭعول حاندىعىنىڭ مۇراسى دەگەن پىكىرگە توقتاپتى. «جوق، ولاي ەمەس، بۇل عۇندار زامانىنىڭ ءجادىگەرى» دەۋشىلەر دە بار ەكەن. بىراق شاپانداعى ويۋ-ورنەكتىڭ ءستيلى بۇگىنگى قازاق ويۋلارىنان اۋمايدى. قاجەت دەسەڭىز، ۇلت مۇراسىنىڭ جاناشىرى، ويۋتانۋشى ارقالىق قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءشوپتىباي ءبايدىلديننىڭ 2011 جىلى جارىق كورگەن «ويۋ وي، ورنەك سال» دەيتىن كىتابىنداعى 5000 ءتۇرلى ويۋمەن شەندەستىرىپ كورە سالىڭىز.
3-سۋرەت
مۇنى از دەسەڭىز، تاعى ءبىر جاڭالىق – 2012 جىلى وتىكەن دالاسىنىڭ ءدال ورتا قويناۋى قوزعىر توبەدەن جاس ءسابيدى وراپ جەرلەگەن ءحVى عاسىردىڭ سىرماعى تابىلدى (3-سۋرەت). باسقانى بىلمەيمىن شىعىس ولكە قازاقتارىندا ءمايىتتى سىرماققا سالىپ جونەلتۋ ءراسىمى كەيبىر جەرلەردە ءالى ساقتالعان. سىرماقتىڭ ويۋلارىنا قاراساڭىز، مۇنداي دۇنيەنى ءدال قازىر اۋىلداعى قازاقتىڭ ءاربىر ۇيىنەن تاباسىز. ويۋلى شاپان مەن سىرماق قازىر ۇلان-باتىرداعى تاريح مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. ايتپاعىمىز: ارادا 12-13 عاسىر وتسە دە، پالەوەتنوگرافياسى بۇزىلماي ساقتالعان قازاقتان باسقا حالىق بار ما ەكەن؟!.
بەكەن قايراتۇلى، «ەگەمەن قازاقستان»
