Túrkitanýshy ǵalymdar qundy eńbekterinde «Otyken» nemese «Ótúken» deıtin jer-ataýyn kóp qoldanady. Óıtkeni bul jer – kóne túrkilerdiń el bolyp, etegi jınalǵan, jurt bolyp, jaǵasy quralǵan mekeni.
Osy dalada týyp, 740-shy jyldary jambasy jerge tıgen Shyǵys Túrkiniń toǵyzynshy qaǵany Iollyǵtegin bádizinde: «...Ótúken jerinde otyryp, kerýen jiberseń, esh muńyń joq. Sonda, túrki halqy, toq bolatyn ediń...» dese, Shyǵys Túrki handyǵynyń irgesin qalaýshylardyń biri – Tonykók abyzdyń kúlli túrkilerge qaratyp aıtqan ataqty úndeýinde: «...Kim de kim birlik baıraǵyn kóteremin, ata jaýǵa qarsy birlesip kúresemin dese, Otykenge kelsin!» degen sóz bar.
1-sýret
Sonymen aıtpaǵymyz: Ótúken (Otyken) túrkiniń altyn besigi eken. Ol jer qaıda qazir? Túrkitanýshy ǵalymdardyń paıymynsha, «Ótúken» degenimiz – Mońǵolııa jerindegi Qanǵaı jotalary. Osy ólkede kóne túrkige qatysty úlken-kishili tas jazýlar, asa qundy ǵuryptyq keshender bar. Sońǵy jyldary bul ólkege arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizý salasy boıynsha Túrki akademııasy halyqaralyq uıymy (TWESCO) táp-táýir jumystar atqaryp jatyr.
Biraq osyndaǵy túrkitaný máselesinde áli de zerttelmeı jatqan dúnıe kóp. Sonyń biri – kóne túrkiniń paleoetnografııasy. Iaǵnı kóne babalarymyz qoldanǵan turmystyq buıymdar men qoldanbaly óner týyndylary mura retinde (stıldik ereksheligi, pálsapalyq máni, kórkemdik mazmuny, t.b.) áli zerttelgen joq.
Mysaly, Ulan-Batyrdyń irgesindegi Tonykók abyz kesheninde tas jazýlarmen qatar úlken tórt tas kilem bar (1-sýret). Jalpaq tastyń betine asqan sheberlikpen qashalǵan oıý-órnektiń sıpaty keremet. Osydan 1300 jyl buryn tasqa bádizdelgen oıý máneri sol qalpy saqtalǵan. Tipti bul oıýdyń stılin dál qazirgi qazaq oıýlary arasynan da kezdestire alasyz. Bul bir.
2-sýret
Ekinshi ǵajaıyp dúnıe – 2003 jyly Qangaı-Kentaı ólkesine júrgizilgen qazba jumystary kezinde oıýly shapan (2-sýret) tabyldy. Mońǵol ǵalymdary bul jádigerdi HII-HIV ǵasyrlarǵa tán, ıaǵnı Shyńǵys irgesin qalaǵan Mońǵol handyǵynyń murasy degen pikirge toqtapty. «Joq, olaı emes, bul ǵundar zamanynyń jádigeri» deýshiler de bar eken. Biraq shapandaǵy oıý-órnektiń stıli búgingi qazaq oıýlarynan aýmaıdy. Qajet deseńiz, ult murasynyń janashyry, oıýtanýshy Arqalyq qalasynyń turǵyny Shóptibaı Baıdildınniń 2011 jyly jaryq kórgen «Oıý oı, órnek sal» deıtin kitabyndaǵy 5000 túrli oıýmen shendestirip kóre salyńyz.
3-sýret
Muny az deseńiz, taǵy bir jańalyq – 2012 jyly Otyken dalasynyń dál orta qoınaýy Qozǵyr tóbeden jas sábıdi orap jerlegen HVI ǵasyrdyń syrmaǵy tabyldy (3-sýret). Basqany bilmeımin shyǵys ólke qazaqtarynda máıitti syrmaqqa salyp jóneltý rásimi keıbir jerlerde áli saqtalǵan. Syrmaqtyń oıýlaryna qarasańyz, mundaı dúnıeni dál qazir aýyldaǵy qazaqtyń árbir úıinen tabasyz. Oıýly shapan men syrmaq qazir Ulan-Batyrdaǵy Tarıh murajaıynda saqtaýly tur. Aıtpaǵymyz: arada 12-13 ǵasyr ótse de, paleoetnografııasy buzylmaı saqtalǵan qazaqtan basqa halyq bar ma eken?!.
Beken QAIRATULY, «Egemen Qazaqstan»
