«قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، مادەنيەت قايراتكەرى، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ جانە قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ دوتسەنتى تالعات مۇقىشەۆتىڭ «سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» اتتى كىتابى جارىق كوردى.
قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى حالىق مۋزىكاسى فاكۋلتەتى دومبىرا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءبىلال ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، باسەكەگە قابىلەتتى ماماندار دايارلاۋ ءۇشىن، وقۋ جۇيەسىنە لايىقتى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى مىندەتتى تۇردە قاجەت. ادىستەمەلىكتىڭ جازىلۋى وسى تالاپقا ساي، زاڭدى تۇردە تۋىنداپ وتىر. بۇل ىسكە تالعات كارىپجانۇلىنىڭ ءبىلىمى دە، بىلىگى دە جەتەدى. ول – باشقۇرتستان حالىق ارتيستەرى يشمۋرات يلباكوۆ، ازات ايتكۋلوۆ، ريشات راحيموۆتاردان ساباق الىپ جانە ءدۇلدۇل سىبىزعىشىلار كالەك قۇماقايۇلى مەن بەيىلحان قالياكپارۇلىنان كۇي ۇيرەنىپ، باتاسىن العان دارا ونەرپاز. ۇستازدارى-نان مەڭگەرگەن ءداستۇرلى سىبىزعىشىلىق شەبەرلىكتى جاڭا سا-تىعا كوتەرىپ، وزىندىك مەكتەپ قالىپتاستىرۋشى. ەلىمىزدەگى كاسىبي سىبىزعى مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاپ، تۇڭعىش كاسىبي سىبىزعىشى دەگەن جوعارى ءبىلىم العان بىرەگەي مامان. 1995 جىلى قۇرمان-عازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنان، 2013 جىلى ج.ەلەبەكوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك كوللەدجىنەن، 2015 جىلى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنان سىبىزعىنىڭ العاشقى كاسىبي ماماندىق كلاستارىن اشقان قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا تاريحىنداعى ەڭ ءبىرىنشى ۇستاز.
– «سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» – سىبىزعى اسپابىن دامىتىپ، بولاشاق سىبىزعىشى مامانداردى وقىتىپ، تاربيەلەۋ ءۇشىن جاسالعان زور ەڭبەك دەپ سانايمىن. اۆتور سىبىزعى ۇيرەنۋدىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋىن جانە ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتى دامىتاتىن جاتتىعۋلاردى مولىنان ۇسىنعان. حالقىمىزدىڭ كۇي ونەرىنىڭ بارلىق داستۇرلەرىنە توقتالا وتىرىپ، سىبىزعىشىلىق مەكتەپتەردى بارىنشا قامتىعان. بولاشاق سىبىزعىشىعا ءداستۇرلى كۇيشىلىكتى جانە اندەر مەن شىعارمالاردى، وركەستر، انسامبلدىك تۋىندىلاردى شەبەر مەڭگەرۋگە ارنالعان رەپەرتۋارلار لايىقتى دا تالعامپازدىقپەن ىرىكتەلىپ بەرىلگەن. تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ سىبىزعى تەكتەس اسپاپتارىنا جازىلعان كۇيلەر مەن قازاق جانە شەتەل كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى ەنگىزىلىپ، رەپەرتۋار قورى مەيلىنشە بايىتىلعان. دومبىرا، قوبىز، فلەيتا، گوبوي، قۋراي ءۇيرەنۋ مەكتەپتەرى ۇلگى رەتىندە الىنىپ، سىبىزعى ۇيرەنۋگە ورتاق ءادىس-تاسىلدەر، ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار مەن رەپەرتۋارلار ورىندى پايدالانىلعان.
تالعات مۇقىشەۆتىڭ «سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» ەڭبەگى 20 جىلدان استام سىبىزعى ماماندىعىنان شاكىرتتەر وقىتىپ، سىبىزعىشى-ماماندار دايارلاعان ءتاجىريبەسىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن. سوندىقتان «سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» كىتابى حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى – سىبىزعى ونەرىنىڭ وركەندەپ دامۋى ءۇشىن قوسىلعان قۇندى ەڭبەك جانە باستى – وقۋ قۇرالى دەپ زور سەنىممەن ايتا الامىز، – دەيدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ارتيسى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسى، «ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت رامازان ستامعازيەۆ.
«سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» وقۋ قۇرالى ءۇش بولىمنەن تۇرادى.
ءى بولىمدە مۋزىكا مەكتەپتەرىنىڭ كىشى سىنىپ وقۋشىلارى مەن العاشقى ۇيرەنۋشىلەرگە ارنال-عان «دو» دىبىسىنا كۇيگە كەلتىرىلگەن سىبىزعىدا وقىتۋ كوزدەلگەن. ادىستەمەلىك نۇسقاۋدا اسپاپتى قالاي ۇستاۋ، دىبىس شىعارۋ جانە جاتتىعۋلار، اندەر مەن شىعارمالار فورتەپيانو سۇيەمەلدەۋىمەن بەرىلگەن. وقۋشىعا باستاپقىدا «دو» سىبىزعىسىندا ۇيرەتۋدىڭ سەبەبى، كىشى سىنىپتاعى بالالاردىڭ كولەمى ۇزىن «سول» جانە «ليا» سىبىزعىلارىن تار-تۋعا قولدارىنىڭ جەتپەيتىندىگى ەسكەرىلگەن.
ءىى بولىمدە مۋزىكا مەكتەپتەرىنىڭ ۇلكەن سىنىپ وقۋشىلارىنا، ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان «سول» جانە «ليا» دىبىسىنا كۇيگە كەلتىرىلگەن سىبىزعىلاردا وقىتۋ جوسپارلانعان. وقۋشىنىڭ جان-جاقتى ءوسىپ، كاسىبي دەڭگەيگە جەتۋىنە ەتيۋدتەردەن باستاپ، ءارتۇرلى تەحنيكالىق قيىندىقتارداعى جانە ءتۇرلى مازمۇنداعى شىعارمالار فورتەپيانو سۇيەمەلدەۋىمەن حرەستوماتيا رەتىندە بارىنشا قامتىلعان.
ءىىى بولىمدە قوسىمشا رەتىندە «سازسىرناي ۇيرەنۋگە» ارنالعان اندەر مەن شىعارمالاردان قۇرىلعان رەپەرتۋار تۇزىلگەن.
تالعات مۇقىشەۆ،
ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت:
– بۇرىندارى جارىق كورگەن ادەبي-مونوگرافيالىق ەڭبەكتەردەگى سىبىزعى تۋرالى دەرەكتەر عىلىمي-تانىمدىق سيپاتتاردا جازىلعان جانە بولەك-بولەك ءاربىر كىتاپتاردىڭ ىشىندە جەكە تاقىرىپ رەتىندە بەرىلگەن. سىبىزعى ماماندىعىن قايتا جانداندىرىپ، وقۋ جۇيەسىنە قوسۋ ماسەلەلەرى عالىمدار ا.جۇبانوۆ پەن ب.سارىباەۆ، ت.بەكحوجينالاردىڭ ەڭبەكتەرىندە عانا كوتەرىلىپ ايتىلعان. بايقاعانىمىزداي، سىبىزعىعا ارنالعان وقۋ قۇرالدارى مەن وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەيتىندىگى ايتپاي-اق تۇسىنۋگە بولادى. سىبىزعى ماماندىعى بويىنشا وقۋ جۇيەسىنە ارنالعان شىعارمالاردى ءبىر-بىرلەپ جيناپ، رەپەرتۋار قۇراستىرۋ جانە وقۋ قۇرالدارىن جازۋ اشىلعان كلاستار ءۇشىن اۋاداي قاجەت ەدى. باشقۇرتستان كونسەرۆاتورياسىندا وقىتقان باشقۇرتستان حالىق ارتيستەرى قۋرايشىلار ريشات راحيموۆ، ازات ايتقۇلوۆ، ايرات كۋباگۋشەۆ، يشمۋرات يلباكوۆ، نۇرعالي كايەكبەردين، قادير اۋباكيروۆ سىندى ۇستازدارىمنان العان ءبىلىمىمدى جانە وقىتقان «قۋراي» وقۋلىقتارىن تاجىريبەگە الا وتىرىپ، جوعارى جانە ورتا وقۋ ورىندارىنا ارنالعان سىبىزعى ماماندىعى بويىنشا «وقۋ جۇمىس باعدارلاماسىن» جانە «تيپتىك وقۋ باعدارلامالارىن» ءتۇزىپ جاسادىم. ساباق بەرگەن العاشقى كۇننەن سىبىزعىعا كەلەتىن ءان-كۇيلەر مەن شىعارمالاردى ءىزدەستىرىپ جيناۋدان باستاپ، رەپەرتۋار قۇراستىرۋدى قولعا الدىم. بىرىنشىدەن، سىبىزعىنىڭ دىبىستىق دياپازونىنىڭ مۇمكىندىگىنە لايىقتاپ، قاراپايىم قۇرىلىمنان باستاپ، كۇردەلەنە ءتۇسەتىن حالىق اندەرى جانە ءار الۋان باعىتتاعى تۋىندىلار توپتاستىرىلدى. اسپاپتىڭ ورىنداۋشىلىق مۇمكىندىگىن دامىتۋ، شىعارمالار ورىنداۋداعى شەبەرلىگىن ارتتىرۋ، كوركەمدىك مازمۇنىن اشۋ باعىتىنداعى قازاقستان جانە شەتەل كومپوزيتورلارىنىڭ ءۇرلەمەلى گوبوي، فلەيتا جانە شەرتپەلى، ىسپالى مۋزىكالىق اسپاپتارىنا ارنالىپ جازىلعان شىعارمالارى جان-جاقتى ساراپتالىپ، ۇلكەن تالعاممەن جيناقتالدى. سىبىزعى تەكتەس باشقۇرت قۋرايى اسپابىنا ارنايى جازىلعان پەسالار مەن وڭدەۋلەر، الىس-جاقىن شەتەل كلاسسيكالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇردەلى كولەمدەگى ۆارياتسيالارى، سوناتالار مەن كونتسەرتتەرى ىرىكتەلىپ الىنىپ، سىبىزعى اسپابىنا لايىقتالدى. ورىنداۋشىنىڭ مۋزىكالىق كوزقاراسىنىڭ جان-جاقتى كەڭ بولۋى نەگىزگى ماقساتىمىز بولعاندىقتان، الەم حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارىمەن رەپەرتۋارىمىزدى تولىقتىردىق. سونىمەن قاتار انسامبل، وركەسترلەرگە جازىلعان سىبىزعى پارتياسىنىڭ شەبەرلىك قيىندىقتارىمەن، دىبىستىق ۇيلەسىمدىكتەرىن يگەرىپ جانە جەكە ورىنداۋشى رەتىندە كوركەمدىك ورىنداۋشىلىقتى دا جەتىلدىرۋگە ارنالعان بىرنەشە انسامبلدىك شىعارمالار ۇسىنىلىپ، شىعارمالار رەپەرتۋارى ءبىرشاما رەتتەلدى.
سىبىزعىعا ارنالعان جەكە كىتاپ، نە بولماسا، سىبىزعى كۇيلەرىنىڭ جەكە جيناعى قازاقستان-دا 2005 جىلعا دەيىن جارىق كورمەگەن ەكەن. وقىتۋ بارىسىندا سىبىزعىعا، سىبىزعى كۇيلەرىن تاۋىپ ۇيرەتۋ دە ۇلكەن ماسەلە بولدى. ا.جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى «سارمالاي كۇيلەرى»، ت.بەكحوجينا، ا.رايىمبەرگەنوۆ جانە «قازاقتىڭ «فولكلورلىق مۋزىكاسى» جيناقتارىندا بولەك-ءبولەك شىققان ساناۋلى كۇيلەر عانا نوتاعا ءتۇسىپ، جارىق كورگەن ەكەن. ق.احمەرۇلىنىڭ «بايان-ولگەي دومبىرا جانە سىبىزعى كۇي-لەرىن» ايتۋعا بولادى، ونىڭ ءوزى موڭعوليا باسپاسىنان شىققان. ءدۇلدۇل سىبىزعىشى كالەك قۇماقايۇلىمەن العاش كەزدەسۋىمدە 100-گە تارتا سىبىزعى كۇيلەرىن اڭىزدارىمەن بىرگە ۇنتاسپاعا جازىپ الدىم. سول كۇيلەردىڭ 40-تان استامى نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، اڭىز-ءاڭگىمەلەرىمەن مەنىڭ قۇراستىرۋىمدا «سىبىزعى سازى» دەگەن اتپەن قازاقستانداعى ءبىرىنشى سىبىزعى كۇيلەر جيناعى بولىپ 2005 جىلى «ونەر» باسپاسىنان جارىققا شىقتى. اتالمىش كۇيلەر جيناعى وقۋ جۇيەسىندە ستۋدەنتتەرگە سىبىزعىنىڭ ءتول كۇيلەرىن، ءداستۇرلى تۇردە ۇيرەتۋگە وتە قۇندى ەڭبەك بولىپ تابىلدى. كۇي قورىمىزدى دا تولىقتىردى جانە ەلىمىزدىڭ مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وقۋ قۇرالى رەتىندە وقىتىلىپ ءجۇر. بۇل جازىلعان «سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبى» وقۋ قۇرالىمىزدا سىبىزعىنىڭ تابيعاتى كۇي اسپابى، كۇي ورىنداۋ بولعاندىقتان، سىبىزعىنىڭ قورىندا كۇيدىڭ كوپ بولۋىنا كوڭىل ءبولىنىپ شەكتەۋ قويىلماۋلارىن ەسكەردىك. قوبىز، دومبىرانىڭ سىبىزعىعا كەلەتىن كۇيلەرىن لايىقتاپ، سىبىزعى تەكتەس اسپاپتار تۇركىمەن تۇيدىگى، باشقۇرت قۋرايى، قىرعىز شوورىنىڭ كۇيلەرىن دە قوسىپ، وقۋشى ءورىسىنىڭ جان-جاقتى وسۋىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلدى. وقۋشىنىڭ ءوزى ۇيرەنگەن كۇيلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن بىلۋىنە كومەكشى رەتىندە، سىبىزعى كۇيلەرى اڭىز-اڭگىمەلەرىمەن بىرگە بەرىلگەنىن ءجون كوردىك. 2010 جىلى «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» انتولوگياسىنىڭ شىعۋىنا وراي، قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سىبىزعى كۇيلەرىن جيناستىردىق. قىتايداعى بوعدا تاۋىنىڭ باۋرايىن-
دا تۇراتىن اتاقتى سىبىزعىشى بەيىلحان قالياكپارۇلىنان كۇيلەر ۇيرەنىپ، 30-دان استام سىبىزعى كۇيلەرىن ۇنتاسپاعا جازىپ الدىم. بۇل كۇيلەر نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، ءوز الدىنا وقۋ قۇرالى رەتىندە شىعارۋعا دايىنداپ جاتىرمىن. بولاشاقتا كۇي قورىمىزعا قوسىلعان تاعى دا ءبىر قۇندى كۇيلەر جيناعى بولماق.
ايتىپ وتىرعانىمىزداي، ءبىر تالداپ جيناعان كۇيلەر مەن شىعارمالارىمىز وقۋ تالاپتارىنا ساي قۇراستىرىلىپ، وسى رەپەرتۋارلاردىڭ ارقاسىندا وقۋلىق-تار جازۋ بىرتىندەپ قولعا الىندى. سىبىزعىعا ارنالعان شىعارما-لار حرەستوماتياسى جانە كۇيلەر جيناعى، وقۋ قۇرالدارى جازى-لىپ، وقۋ بارىسىندا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ يگىلىكتەرىنە پايدالانىلىپ كەلەدى.
بۇگىنگى كۇندەگى سىبىزعى ونەرىنىڭ جەتىستىكتەرىن ايتار بولساق، جاستاردىڭ سىبىزعى ۇيرەنۋگە دەگەن تالاپتارى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلە جاتىر، تالاپكەرلەردىڭ دە سانى وسۋدە. قازاقستانداعى جوعارى جانە ورتا ءبىلىم بەرەتىن مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىندا سىبىزعى اسپابى ماماندىق رەتىندە وقىتىلىپ اۋقىمى كەڭەيۋدە. سونىمەن قاتار سىبىزعىعا ارنالعان وقۋلىقتار جازىلىپ، باسپادان جارىق كورىپ جاتسا، ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار تاراپىنان ديپلومدىق جۇمىستار مەن عىلىمي-ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتەر قورعا-لۋدا. كوپ جىلعى ىزدەنىستەر مەن تىنباي ەڭبەكتەنگەننىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى وقۋ جۇيەسىندە سىبىزعى سىنىبىن تياناقتى تۇردە ءبىر جولعا قويدىق دەپ ۇلكەن سەنىممەن ايتا الامىز.
تالانتتى ستۋدەنتتەرىمىز حالىقارالىق «شابىت»، رەسپۋبليكالىق «اسىل مۇرا»، «ماڭگىلىك سارىن»، تاعى دا باسقا كونكۋرس-فەستيۆالداردان جۇلدەلى ورىندار يەلەنىپ، لاۋرەاتتارى اتانىپ ءجۇر. كونتسەرتتىك ساپارلارمەن سىبىزعى سازىن دۇنيەجۇزىنە تانىتىپ جۇرگەن ونەرپازدارىمىز دا جىل سايىن كوبەيىپ كەلە جاتقانىن ەل ماقتانىشى دەپ بىلە-ءمىز. سىبىزعى ەلىمىزدەگى بارلىق فولكلورلىق انسامبلدەر مەن وركەسترلەردە، سيرەك بولسا دا ەتنو-فولك ەسترادا انسامبلدەرىندە جان-جاقتى قولدانىلىپ، ونەر ورداسىندا ءوز ورنى بار، حالقىمىزدىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن، جانىنا جاقىن مۋزىكالىق اسپابىنا اينالعانى قۋانتادى. ىقىلىم زاماننان سىر شەرتىپ جەتكەن سىبىزعىنىڭ 100-گە تارتا كۇيلەرى «ماڭگىلىك سارىن»، «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» اتتى كۇي جيناقتارىنان ءوز ورنىن الىپ، قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق ونەرىنىڭ اسىل مۇراسىنا اينالىپ وتىرعانى – ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلكەن جەتىستىگى.
«سىبىزعى ۇيرەنۋ مەكتەبىنىڭ» العا قويعان ماقساتى – اسپاپتى ۇيرەنۋدى سىبىزعى ونەرىنىڭ تاريحىنان باستاپ، سىبىزعىنىڭ قويىلىمىن، دىبىس شىعارۋىن، تىنىسپەن دۇرىس جۇمىس ىستەۋ ءادىس-تاسىلدەرىن، ادىستەمەلىك نۇسقاۋدا كورسەتىلگەن ۇلگىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، دۇرىس مەڭگەرۋ ءۇشىن جول اشادى. جاتتىعۋلار ويناۋدان باستاپ، ەتيۋد، گامما، ارپەدجيولار جانە سىبىزعىعا لايىقتالعان رەپەرتۋارلار كومەگىمەن فورتەپيانو سۇيەمەلدەۋىندە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شىعارمالاردى تارتۋدى، انسامبل، وركەستر پارتيالارىن بىردەن وقيتىنداي ءبىلىم الادى. سونىمەن بىرگە، «كومەي داۋىسىن» قوسىپ، ءداستۇرلى كۇي ورىنداۋشىلىقتى ۇيرەنىپ شىعۋعا باعىت بەرەتىن نەگىزگى وقۋ قۇرالى بولىپ سانالادى.
قانشايىم بايداۋلەت،
"ايقىن".
