زىمىراعان زامانعا باعىنبايتىن زاڭعار تۇلعالار بولادى.
تەكتونيكالىق وزگەرىستەر كەزىندە ۇلتتىق يممۋنيتەتتى جاڭعىرتاتىن مۇنداي پاسسيونار تۇلعالار ۇزىلگەن ءۇمىتتى قايتا جالعاپ، وشكەن شوقتى قولامتا اراسىنان ۇرلەپ مازداتا الادى. بۇل ورايدا، ءسوز ۇستاعان ساڭلاقتار ۇلى قۇدىرەتتىڭ دارا دا بۇلا قۇبىلىسى ىسپەتتى. تاقىرىبىمىزعا ارقاۋ ەتىپ وتىرعان ءسۇيىنباي ارونۇلى دا ۇلتتىڭ ۇرانشىسى بولعان وسىنداي بىرەگەي تۇلعا دەپ ەسەپتەيمىز.
ءسۇيىنباي – الەۋمەتتىك اقىن! ول قولدان ءبىرجولاتا سۋسىپ شىعىپ كەتكەن قازاق حاندىعىن اڭساپ، «زار زامان اقىندارىنىڭ» ىزىنە تۇسپەي، ونەرنامالىق وزگەشە سوقپاق، باسقاشا جول تاڭداعانعا ۇقسايدى. جۇرتىن جاڭا زامانعا ساي بەيىمدەلىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا شاقىرعان، بىرلىك پەن بەرەكەگە ۇندەگەن ءسوز ونەرىن بارىنەن دە ارتىق ساناعان پاراساتتى اقىن پاتشا بيلىگى ورناعان سوڭ اۋىلىنا بي بولىپ سايلانىپ، جيىرما ءۇش جىلداي قارا قىلدى قاق جارىپ، حالقىنا قىزمەت ەتەدى، تەلى مەن تەنتەككە تىيىم سالادى.
الاش ەلىن ءبىر قيىردان قۇرساۋلاعان پاتشالىق اكىمشىل وكتەم جۇيە، وعان قىزمەت ەتە باستاعان مانساپقور بولىستار، ەلدى ەكىنشى بۇيىردەن قىسپاققا العان قوقان داتقالارىنىڭ قۇقايى اقىننىڭ جىرىندا وتكىر سىنالادى.
قوعامداعى قايراتكەرلىك قارىمىنا بايلانىستى بولسا كەرەك، ءسۇيىنبايدىڭ ءتىلى تۋرا بيدەي قيىپ، ءتۇيىپ ايتاتىن تۇيدەكتى، الەۋمەتتىڭ مۇڭ-زارىن تەرەڭنەن قوزعايتىن اقيقاتتىڭ اق سەمسەرىندەي وتكىر دە شەشەن ءتىل. ادۋىندى ءسۇيىنباي قوقاننىڭ قوقاڭداعان داتقاسى، قىرعىزدىڭ قىڭىر مانابى، قازاقتىڭ تەپسىنگەن تورەسىن دە تەگەۋرىندى جىرىمەن جاسقاعان، حالىققا قارا ءسوزىن قامال ەتكەن اقىن.
ول باتىرلارعا:
«ەي، سۇرانشى، ساۋرىق،
قوقاننىڭ قولى كوپ بولدى،
جەتىسۋدا جاتقالى.
بار جاقسىنى تالاپ جەپ،
سۇبەڭە قولى باتقالى!»، – دەپ ۇران تاستاپ، ساربازدارعا قاراساي باتىردى ۇلگى ەتەدى.
ءسۇيىنباي اقىن جىرىنا زەر سالىپ قاراعاندا سول كەزدەگى حالىقتىڭ جاندى تاريحى تۇنىپ تۇرعانىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس. ول جاباي، قاراساي، سۇرانشى، ساۋرىق، قازىبەك، قاستەك سەكىلدى قازاق باتىرلارىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى، كوپتەگەن كورشى حالىقتارداعى تۇلعالاردى، زامانداستارىن، ءومىردىڭ بەل ورتاسىنداعى جانداردىڭ بەينەسىن ولەڭمەن ورەدى. نەنى ايتسا دا ناقتىلى دەرەكپەن ارناۋ جانرىندا، ءاربىر وقيعاعا ءوزى كۋاگەر بولىپ جىرلايدى. سول سەبەپتەن دە ءسۇيىنباي جىرلاعان كەيىپكەرلەردىڭ تاريحتاعى ورنىن سارالاۋ، ارنايى تاريحي مالىمەت رەتىندە پايدالانۋ ءتول تاريحىمىزعا دەگەن كوزقاراس كوكجيەگىن كەڭىتە تۇسەر ەدى. تەك قانا ءسۇيىنباي ەمەس، جالپى قازاق فولكلورى، حالىق اقىندارىنىڭ تەلەگەي مۇراسى تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ ارناسىن دا، اياسىن دا كەڭىتەتىن مالىمەتتىك، دەرەكتىك قورعا باي بولعاندىقتان، تاريحشىلاردىڭ تاراپىنان ۇتىمدى پايدالانىلسا، نەبىر شىندىقتىڭ بەتى اشىلارى انىق.
ەلدىكتىڭ ۇرانشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، تەلەگەي-تەڭىز ەپوس تۋدىرعان ۇلى جىراۋلاردىڭ سارقىتى، توكپە اقىن، جىر سۇلەيى ءسۇيىنباي ارونۇلىن الاتاۋدىڭ قاپتالىنداعى اعايىن جۇرت الدىمەن ايتىسكەر اقىن رەتىندە بىلەدى. اكادەميك-جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «ءسۇيىنباي – ايتىس ونەرىنىڭ التىن دىڭگەگى» دەگەن باعاسىن وسىعان بايلانىستى ايتسا كەرەك. اسىرەسە، ءسۇيىنبايدىڭ قاتاعانمەن الاماندى قىزدىرعان اتاقتى ايتىسى سوزبەن سەمسەر سىلتەگەن الاپات ايقاسقا ۇقسايدى. بۇل تۋرالى دەرەكتەردى سارالاعان قىرعىز ەلىنىڭ بەلگىلى عالىمى، اكادەميك ابدىلداجان اقماتاليەۆ «قازاقتىڭ ءسۇيىنباي اقىنى قاتاعان جىرشىمەن الىبايدىڭ اسىندا 1850 جىلدارى توڭىرەگىندە ايتىسسا، ارىستانبەك اقىنمەن جەتىوگىزدە 2-3 جىلدان كەيىن ايتىسقان دەۋگە بولاتىن سەكىلدى» دەپ ءتۇيىندى پىكىر بىلدىرەدى.
شىن مانىندە «ءسۇيىنباي مەن قاتاعاننىڭ ايتىسى» – تۇركى حالىقتارى اراسىندا بولعان ەجەلگى زامانداعى ەلارالىق ايتىستىڭ حاتقا ءتۇسىپ جەتكەن جالعىز ۇلگىسى دەۋگە بولار. سەمسەر تىلمەن سەرمەسكەن ەكى اقىننىڭ ءتىلى وتكىر، تانىمى تاپقىر، جەڭىسكە دەگەن قۇلشىنىستارى دا جىگەرلى، ايتىستىڭ ءسوزى دە، جەلىسى دە شىمىر، ءتاستۇيىن جيناقى، تاۋ سۋىنداي قارقىندى، ەكپىندى. بىراق بۇل ايتىستا قاتاعان جۇيەلى ءسوز قيسىنىنان جاڭىلعاندىقتان اتالى سوزگە توقتالىپ، ۋاجگە جىعىلعانى، جەڭىلىس تاپقانى بايقالادى.
بۇل ايتىستى التى الاشتىڭ تۇتاس كەلبەتىنەن، شەجىرەلىك تۇگەل تامىرىنان حابار بەرەتىن پوەما دەۋگە بولادى. «كوپپىن دەپ ايتتىڭ، قاتاعان، سوزىڭنەن وسى ۇستايىن» دەگەن اقىن قاتاعاننىڭ اۋزىنان قاپىدا شىققان جاڭساق ءسوزىن وزىنە قارسى قارۋ ەتىپ جۇمسايدى، وسىلايشا ونى تىرپ ەتكىزبەي جەڭۋگە ءبىر قادام جاسايدى. قازاق ۇلىستارى مەن رۋلارىن سيپاتتارىمەن بىرگە تۇگەل سانامالاعان شەجىرە-اقىن قالىڭ ەلىن «ءبۇتىن دۇنيە جۇزىنە، شوگىپ جاتقان مۇنارمىن» دەپ ارقالانا جىرعا قوسادى. دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەر اراسىندا جەر اۋماعى بويىنشا توعىزىنشى ورىندى يەلەنىپ جاتقان بايتاق الاشتى قازىر دە وسىلاي دارىپتەسەك جاراسىمدى ەمەس پە؟!
قازاقتىڭ ءۇش ارىسىن ورەلى جىرمەن ورنەكتەپ تۇگەندەگەن اقىن: «ورال تاۋعا ءبىر قونىپ، تومەندەپ قانات سەرپەيىن» دەپ اقيىقشا ساڭقىلدايدى. الشىننىڭ باقسيىق، سۇلتانسيىق، قىدىرسيىق بىرلەستىگىن تىلگە تيەك ەتىپ «قارا ءبىر تۇمان ءۇش سيىق، بۇركىتتەي تۇگى تۇكسيىپ... ءبارى باتىر بالاسى، قاننان كەۋىپ كورگەن جوق، نايزاسىنىڭ ساعاسى» دەپ اۋەلەتىپ اكەتەدى. ءسوزىن «جۇرە الماسسىڭ جالعاندا، كۇنىڭ قانداي بولادى، نوعايلىعا بارعاندا» دەپ تۇگەل تۇركىنىڭ باۋىرلاستىعىن تاعى دا ارقاۋ ەتە اياقتايدى.
ءسۇيىنباي – ارقالى اقىن عانا ەمەس، ەرجۇرەك باتىر دا. ونىڭ كوزسىز ەرلىگىن وسى ايتىستان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءالى كەنەسارى وقيعاسىنىڭ ءىزى سۋىماي، ەكى جاقتىڭ ەرەگەس ەنتىگى باسىلماي تۇرعان كەزدە وتكەن ايتىستا قارسىلاسىن قارا داۋىل جىرىمەن ىقتىرعىسى كەلگەن سۇراپىل قاتاعان:
بىلەسىڭ بە، ءسۇيىنباي،
اسكەر تارتىپ بارعامىن.
كەنەسارى تورەڭنىڭ
باسىن كەسىپ العامىن، – دەپ ايبات شەگەدى.
جەڭەمىن دەپ ءجۇرىپ، قاپەلىمدە ارۋاققا ءتىل تيگىزگەن قارسىلاسى قاتاعاننىڭ قاعىتپا سوزىنە ادۋىندى اقىن دەس بەرمەي شۇعىل جاۋاپ بەرىپ، ءسويتىپ ءوزىن وماقاستىرادى:
...اۋەلىندە ەر ءداۋىت،
ۇستاعان ەكەن كورىكتى.
زاتى جامان قاتاعان،
مۇنشا نەگە جەلىكتى.
جەتپىس ەكى كىسىمەن
كەربالانىڭ شولىندە
ءشايىت بولعان قۇسايىن،
ولىمگە سولار كونىپتى.
ءشايىت بولعان كىسىنى
ءتاڭىرىم ارتىق كورىپتى! – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ارقاسى قوزعان ادۋىن اقىن «شەيىت ءولىم بولماسا، سەنىڭ قايدا ماناسىڭ؟! يەن قالعان تالاسىڭ» دەپ توپەلەپ، جىر نوسەرىن سورعالاتىپ، جاسىن ويناتادى.
ءسىرا، اڭداماي سويلەگەن اقپا اقىن قاتاعان جۇيەگە جىعىلىپ، اتالى سوزگە قوناق بەرىپ، جەڭىلىس تابادى. بۇدان كەيىنگى ايتىستاردا ونىڭ اتى ەستىلمەيدى. تەگىندە، قىرعىز ادەبيەتى تاريحىندا دا قاتاعاننىڭ اتى مۇلدە جوق. وسى شەتىن وقيعادان كەيىن ارۋاقتىڭ نالاسى ۇرعان قاتاعان قوبىزىن قولىنا قايىرا الماعان دەگەن اڭىز بار جۇرت اۋزىندا. ءسوز – قۇدىرەت! ايتىلعان ءسوز، اتىلعان وقپەن بىردەي دەگەن ءسىرا، وسى بولار. ناپولەوننىڭ قارۋمەن باعىندىرا الماعان جەرىن بالزاك قالامىمەن تابىندىردى، شىڭعىسحاننىڭ تۇلپارىنىڭ تۇياعى جەتپەگەن جەرگە شوڭ شىڭعىستىڭ قالامىنىڭ سياسى جەتتى ەمەس پە؟! سول ايتماتوۆتى قۇلىن كەزىنەن تانىپ، قۇنان كەزىندە بايگەگە قوسقان ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ قارا ءسوزدى اينىماس دوستىققا دانەكەر، سەرت ەتكەندەي. ۇرانىمىز الاش، كەرەگەمىز اعاش بولعان اتامزاماننان بەرى، تۇمەن جىلدار بەدەرىندە ەنشىسى بولىنبەي تۇگەل كەلىپ، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن وتارلىق قيتۇرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان اراسى اجىراپ، ىرىتكى تۋىپ، ەندى عانا سەتىنەي باستاعان اعايىندى الاشتىڭ اراسىن ءسۇيىنباي جانە ونىمەن تۇرعىلاس قازاق-قىرعىز اقىندارى ولەڭ-جىردى دانەكەر ەتىپ جاراستىرىپ جالعاپ جىبەردى. سوندىقتان ارىندى ءسۇيىنباي الاتاۋدىڭ ەكى بوكتەرىن ەن جايلاعان، ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق اقىن بولدى. وسىعان بايلانىستى بولسا كەرەك، قىرعىزدىڭ ايگىلى اقىنى توعالاق مولدا:
ەكەيدەن شىققان ءسۇيىنباي،
اقىندار بۇعان جەتپەگەن،
قادىر تاۋىپ قارىعانشا،
باسىنان باق-قۇس كەتپەگەن، – دەپ جىرلاپ، ارداقتى اقىندى ءپىر تۇتتى. ول «جامبىلعا» دەگەن ولەڭىندە «جامبىلىم جاننان اسقان اقىن ەكەن، ايتقانى سۇيىنبايعا جاقىن ەكەن» – دەپ، جىلى شىراي بىلدىرەدى. مىنە، بۇل قازاق پەن قىرعىز اقىندارى اراسىنداعى ءداستۇر ساباقتاستىعىن كورسەتەدى. كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە تانىمى بويىنشا جىر اقىنعا جاراتقان تاراپىنان بەرىلەتىن عاجايىپ سىيعا بالانادى. اقىن، باقشى، اشۋگ، جوموقشى-ماناسشىلار ولەڭدى ءتاڭىر تاراپىنان «ساۋەگەي ءتۇس كورۋ» ارقىلى ادامعا جۇعاتىن ارتىقشا قاسيەت دەپ ۇققان. بۇل كونە تۇركىدەن جالعاسقان ۇعىم ءسۇيىنبايدىڭ دا باسىنان وتەدى، سول سەبەپتەن دە اقىن ەشكىمنەن تايسالماي، تەك قانا اقيقاتتى ايتىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن سويلەپ وتۋگە، تاعدىردىڭ قالاۋى بويىنشا بەرىلگەن «اماناتقا قيانات» ەتپەۋگە ءتيىس بولادى. وسى قاسيەتتى قىزمەتتى ءسۇيىنباي اقىن ابىزدىقپەن اتقارعان دەۋگە دالەل جەتكىلىكتى. ونىڭ تەزەك تورەگە ايتىسىندا ارقاسى قوزىپ: «حان تەزەك، بايلىعىڭا باس ۇرمايمىن... شىن دەرتىم ۇستاپ كەتسە اينىمالى، باسىمنان ۇشقان قۇستى اسىرمايمىن!» – دەۋى دە اقىندىق جولدىڭ كيەلى قۇبىلىس ەكەنىن حالقىنا تاعىلىم ەتكەنى، تابىس ەتكەنى بولار. وزىنە اقىندىقتىڭ قالاي قونعاندىعى تۋرالى تاعى ءبىر جىرىندا ول بىلاي دەگەن: اتىڭنان اينالايىن قىزىر بابام، تۇسىمدە تاڭعا جۋىق كەلدىڭ ماعان. بىلمەيمىن «ولەڭ» دەدى، «كوگەن» ەدى، سايراۋىق قۇستار كەلىپ ءتوندى ماعان. اۋزىنا قىزىر-ءىلياس تۇكىرىپ، كوك ءبورىنىڭ كيەسى جەبەگەن شايىر اقىندىقتىڭ سەرتىنە ادال بولدى، جىراۋلىقتى اقىندىققا ۇلاستىردى، ءسويتىپ، شاكىرتى جامبىلدىڭ جولىن اشقان باتاگوي ابىزعا دا اينالدى. سوندىقتان بولسا كەرەك، «ءپىرى سۇيىنبايعا سيىنباي ءسوز سويلەمەگەن» جىر الىبى جامبىل: «ءپىرىم بار جىر نوسەرىن اسپانعا اتقان، سۇڭقارداي ساڭقىلداعان ەر ءسۇيىنباي» – دەيدى ارۋاقتانىپ. تەلەگەي تەڭىز جىراۋلىق پوەزيانىڭ كاۋسارىنان سۋسىنداعان ءسۇيىنباي اقىن «ماناس»، «كوروعلى»، «شاحناما»، «توتىنىڭ توقسان تاراۋى» سياقتى جىر-ەپوستاردى كەيىنگى ۇرپاققا جىرلاپ تاراتۋشى كونەنىڭ كوزى بولدى. ول قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز سەكىلدى قوبىزبەن جىر تولعاعان جورىقشى جىراۋلاردىڭ ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتىپ، ءحىح عاسىرعا دومبىرامەن اكەلگەن، ونى شىعىس ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىمەن جالعاستىرعان دانەكەر تۇلعا قىزمەتىن اتقارا ءبىلدى. سوندىقتان ونى بايىرعى جىراۋلاردىڭ سوڭعى تۇياعى ءھام ارقالى اقىنداردىڭ باسى بولعان زاڭعار تۇلعالاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرعان ءجون سياقتى. ونىڭ پوەزياسىنان كوبە كيگەن جىراۋلاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى، كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ اۋەن، لەبى سەزىلەدى. اقىن جىرلاعان «جاباي باتىر» داستانى سوناۋ التىن وردا زامانىنان «ون سان نوعاي بۇلگەندە، ورمانبەت حان ولگەندە» وقيعاسىنان سارقىت ۇسىنادى. بۇل داستان تۋرالى ساكەن سەيفۋللين بىلاي دەپ جازادى: «مىنە، بۇل –ورمانبەت بي ولگەندە بولعان قىرعىن شابىنشىلىقتارعا مەڭزەيتىنى كورىنىپ تۇر... بۇل دا قازاق رۋلارىنىڭ نوعايلى بولىپ جۇرگەن كەزىندە، قازاندى ءوزىمسىنىپ جۇرگەن كەزىندەگى زامانعا مەڭزەيدى». تۇركىلىك رۋحاني بولمىستى تۇيسىگىمەن سەزىنگەن ءسۇيىنباي ەستە جوق ەسكى زاماننان ۇلتتىڭ كودىندا، تۇپكى تۇڭعيىق جادىندا ساقتالعان كوك تۇركىنىڭ ءبورىلى بايراعىن، ايبارلى ۇرانىن قايتا جاڭعىرتىپ، وتارلىق بۇعاۋداعى ساناسى قالعي باستاعان حالقىنا قالقان ەتكەندىگىن كورەگەندىككە بالاۋعا بولار: ءبورىلى بايراق استىندا، بوگەلىپ كورگەن جان ەمەن، بورىدەي جورتىپ كەتكەندە، ءبولىنىپ قالعان جان ەمەن! ءبورى باسى ۇرانىم، ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم. ءبورىلى بايراق كوتەرسەم، قوزىپ كەتەر قايداعىم!
كۇللى تۇركىگە ۇران بولعان بۇل كيەلى ءرامىز تۋرالى اكادەميك الكەي مارعۇلان جەتپىسىنشى جىلدارى جازعان «قاسقىر بەينەلەنگەن پەتروگليفتەر. شاپىراشتى تايپاسىنىڭ توتەمى» دەگەن زەرتتەۋىندە بىلاي دەيدى: «قاسقىر بەينەلەرىنىڭ مول تارالۋى – ەجەلگى تايپالاردىڭ قايسارلىقتى ۇلگى ەتىپ، قاسقىردى توتەم ەتكەندىگىنىڭ ايعاعى. ءبورىنى توتەم ەتۋ ءراسىمى قازاقتا عۇنداردىڭ كەيبىر سالتىن بۇگىنگى كۇنگە ۇلاستىرعان ۇلى جۇزدەگى شاپىراشتى تايپاسىنىڭ جوراسىنان بايقالادى. ەتنوستىق تۇرعىدان شاپىراشتى جەتىسۋداعى ەجەلگى عۇنداردىڭ تۇقىم-تۇياعى، انىعىراق ايتقاندا، بۇل سۇيەك عۇنداردىڭ يكەي (يكيۋي) دەگەن تايپاسىنىڭ جۇرناعى. ايگىلى اقىندار ءسۇيىنباي مەن جامبىل وسى رۋدان شىققان... قاسقىرعا ءتاۋ ەتۋ عۇرپى مىڭداعان جىلدار بويى شاپىراشتى ۇرپاعى اراسىندا جالعاسىپ كەلگەندىكتەن وسى سالتتىڭ كەيبىر سىلەمدەرى بۇگىندەرى دە ەل اراسىندا بار. مىسالى، اياعى اۋىر انالار جەرىگىن باسۋ ءۇشىن قاسقىردىڭ باۋىرى مەن جۇرەگىن جەيتىن بولعان، بەسىككە تۇمار ەتىپ ءبورىنىڭ قۇلاعى مەن تىرناعىن ءىلۋ جوراسى دا بار. كەيبىر اۋلەتتە نايزاعا بايلانعان ءبورى بەينەلى جالاۋ ساقتالعان. جامبىلدىڭ ايتۋىنشا، سۇرانشى مەن بۇعىباي باتىرلاردىڭ نايزاسىندا ءبورىباسى تاعىلعان». بۇل – ءبورى تۋرالى كونە اڭىزداردىڭ حالىق جادىندا جاتتالىپ، بۇگىنگە جەتكەنىن ايگىلەيدى. ماسەلەن، قىتاي جىلنامالارىندا ساقتالعان اڭىزدا جاۋگەرشىلىك زاماندا قىرىلعان ءبىر حالىقتان اياق-قولى شابىلىپ، جارالانعان ون جاسار بالا عانا ءتىرى قالعاندىعى ايتىلادى. ول بالاعا ءبىر قانشىق قاسقىر جولىعىپ، ەمىزىپ، جازىپ الادى. كەيىن جاۋلارى بالانى تاۋىپ، ولتىرگەندە بۋاز قاسقىر ءبىر ۇڭگىرگە بارىپ جاسىرىنىپتى. اڭىز بويىنشا، قانشىق قاسقىردان 10 بالا دۇنيەگە كەلەدى. ولار ەسەيىپ، ۇيلەنىپ، كوبەيىپ ۇلكەن ەلگە اينالادى. ون ۇلدىڭ ەڭ كۇشتىسىنىڭ اشينا ەسىمى ولاردىڭ جالپى اتىنا اينالىپتى.
ال كونە ءۇيسىن داۋىرىندەگى ەرلىك جىرعا ارقاۋ بولعان اڭگىمەدە جاۋلارى ءۇيسىننىڭ ءبيى مەن ايەلىن ولتىرەتىنى باياندالادى. اڭىز بويىنشا، ول اۋلەتتەن ءبىر نارەستە ۇل امان قالادى. وسى كەزدە اكەسىنىڭ تۋىسى بوجە باتىر كومەككە كەلىپ، شايقاس ۇستىندە بالانى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا جاسىرىپ كەتىپتى. سوعىس ءبىتىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايىرعاننان كەيىن، بالانى ءبىر قانشىق قاسقىردىڭ ەمىزىپ تۇرعانىن جانە ءبىر قۇستىڭ اۋەدە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەنىن بايقايدى. ءسويتىپ ول بالانىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى عۇنداردىڭ كوسەمىنە اپارىپ بەرەدى. قاعان بالانىڭ اتىن كۇنبي دەپ قويىپ، تاربيەلەيدى. بالا ەرجەتىپ، «كوك ءبورى» اتىن العاندا، قاعان ونى قولباسى ەتىپ تاعايىندايدى. ەرجۇرەك قولباسى جاۋلارىن جەڭىپ، تۋعان جەرىن قايتارىپ الىپ، ءۇيسىن ەلىن بيلەيدى. ەندەشە، كۇن استىندا كۇركىرەي جورتقان تۇرىكتەردىڭ، عۇندار مەن ۇيسىندەردىڭ قاسيەتتى ۇرانىن ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ جويقىن كەدەرگىسىنە قاراماي، قايتا جاڭعىرتقان، الاش رۋحى مەن بەكزاتتىق جادىنىڭ شىراقشىسى بولعان ابىز ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ وسىناۋ تەكتى ولەڭى تۇركى رۋحاني الەمى ءۇشىن سيرەك كەزدەسەتىن قۇدىرەتتى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى دەۋگە بولادى. ءسۇيىنباي اقىن ءبىر جىرىندا ءوزىن «ايدارى التىن بارىسپىن» دەگەن ەكەن. وسى التىن ايدارلى بارىس جامبىلدا قىزىل جولبارىس بەينەسىندە ۇلاسادى. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا سوناۋ ساقتان بەرى ۇزىلمەي جالعاسقان التىن بارىس قۋاتتى قازاق ەلىنىڭ بەدەرلى بەلگىسىنە، ايبارلى ۇرانىنا تاعى دا اينالدى. تۋعانىنا ەكى عاسىر تولعان ارقالى اقىن: «ءسۇيىنباي – الاتاۋداي اتىم دارداي، جاتقانىمدا بولدىم عوي شوككەن نارداي»، – دەپ تۇلعاسىن تۋعان ولكەسى الىپ الاتاۋعا تەڭەۋى – ءوزىنىڭ شىن باعاسىن بىلگەندىگى، بولاشاق ۇرپاققا كامىل سەنگەندىگى ەدى. راسىندا، ادەبيەت الەمىندە اقىن ءسۇيىنباي بۇلتپەن تىلدەسكەن ءتاڭىرتاۋدىڭ اسقارالى جوتاسى سەكىلدى زاڭعار قۇبىلىسقا اينالدى. التى الاشتىڭ ارقالى اقىنى عانا ەمەس، ۇلان-عايىر ايماققا تۇلپارىنىڭ تۇياعى تيگەن كوك تۇرىكتەن تامىر تارتقان كوشەلى جۇرتتىڭ جالاۋلى جىراۋى، سەمسەر ءسوزدىڭ سايىپقىرانى بولعان الاتاۋدىڭ اقيىعى كۇن وتكەن سايىن بيىكتەپ، كوك بايراقتاعى كۇن استىندا قالىقتاي ۇشقان التىن قىرانداي اسقاقتاي بەرەرى انىق.
دارحان قىدىءرالى
تولىعىراق: https://egemen.kz/article/159773-boerili-meninh-bayraghym
