Bórili meniń baıraǵym...

3111
Adyrna.kz Telegram

Zymyraǵan zamanǵa baǵynbaıtyn zańǵar tulǵalar bolady.

Tektonıkalyq ózgerister kezinde ulttyq ımmýnıtetti jańǵyrtatyn mundaı passıonar tulǵalar úzilgen úmitti qaıta jalǵap, óshken shoqty qolamta arasynan úrlep mazdata alady. Bul oraıda, sóz ustaǵan sańlaqtar uly qudirettiń dara da bula qubylysy ispetti. Taqyrybymyzǵa arqaý etip otyrǵan Súıinbaı Aronuly da ulttyń uranshysy bolǵan osyndaı biregeı tulǵa dep esepteımiz.

Súıinbaı – áleýmettik aqyn! Ol qoldan birjolata sýsyp shyǵyp ketken qazaq handyǵyn ańsap, «zar zaman aqyndarynyń» izine túspeı, ónernamalyq ózgeshe soqpaq, basqasha jol tańdaǵanǵa uqsaıdy. Jurtyn jańa zamanǵa saı beıimdelip, eginshilikpen aınalysýǵa shaqyrǵan, birlik pen berekege úndegen sóz ónerin bárinen de artyq sanaǵan parasatty aqyn patsha bıligi ornaǵan soń aýylyna bı bolyp saılanyp, jıyrma úsh jyldaı qara qyldy qaq jaryp, halqyna qyzmet etedi, teli men tentekke tyıym salady.

Alash elin bir qıyrdan qursaýlaǵan patshalyq ákimshil óktem júıe, oǵan qyzmet ete bastaǵan mansapqor bolys­tar, eldi ekinshi búıirden qyspaqqa alǵan Qoqan datqalarynyń quqaıy aqynnyń jyrynda ótkir synalady.

Qoǵamdaǵy qaıratkerlik qarymyna baılanysty bolsa kerek, Súıinbaıdyń tili týra bıdeı qıyp, túıip aıtatyn túıdekti, áleýmettiń muń-zaryn tereńnen qozǵaıtyn aqıqattyń aq semserindeı ótkir de sheshen til. Adýyndy Súıinbaı Qoqannyń qoqańdaǵan datqasy, qyrǵyzdyń qyńyr manaby, qazaqtyń tepsingen tóresin de tegeýrindi jyrymen jasqaǵan, halyqqa qara sózin qamal etken aqyn.

Ol batyrlarǵa:

«Eı, Suranshy, Saýryq,

Qoqannyń qoly kóp boldy,

Jetisýda jatqaly.

Bar jaqsyny talap jep,

Súbeńe qoly batqaly!», – dep uran tastap, sarbazdarǵa Qarasaı batyrdy úlgi etedi.

Súıinbaı aqyn jyryna zer salyp qaraǵanda sol kezdegi halyqtyń jandy tarıhy tunyp turǵanyn ańǵarý asa qıyn emes. Ol Jabaı, Qarasaı, Suranshy, Saýryq, Qazybek, Qastek sekildi qazaq batyrlaryn jyryna arqaý etedi, kóptegen kórshi halyqtardaǵy tulǵalardy, zamandastaryn, ómirdiń bel ortasyndaǵy jandardyń beınesin óleńmen óredi. Neni aıtsa da naqtyly derekpen arnaý janr­ynda, árbir oqıǵaǵa ózi kýáger bolyp jyrlaıdy. Sol sebepten de Súıinbaı jyrlaǵan keıipkerlerdiń tarıhtaǵy ornyn saralaý, arnaıy tarıhı málimet retinde paıdalaný tól tarıhymyzǵa degen kózqaras kókjıegin keńite túser edi. Tek qana Súıinbaı emes, jalpy qazaq folklory, halyq aqyndarynyń telegeı murasy tarıhı zertteýlerdiń arnasyn da, aıasyn da keńitetin málimettik, derektik qorǵa baı bolǵandyqtan, tarıhshylardyń tarapynan utymdy paıdalanylsa, nebir shyndyqtyń beti ashylary anyq.

Eldiktiń uranshysy qyzmetin atqaryp, telegeı-teńiz epos týdyrǵan uly jyraýlardyń sarqyty, tókpe aqyn, jyr súleıi Súıinbaı Aronulyn Alataýdyń qaptalyndaǵy aǵaıyn jurt aldymen aıtysker aqyn retinde biledi. Akademık-jazýshy Muhtar Áýezov «Súıinbaı – aıtys óneriniń altyn dińgegi» degen baǵasyn osyǵan baılanysty aıtsa kerek. Ásirese, Súıinbaıdyń Qataǵanmen alamandy qyzdyrǵan ataqty aıtysy sózben semser siltegen alapat aıqasqa uqsaıdy. Bul týraly derekterdi saralaǵan qyrǵyz eliniń belgili ǵalymy, akademık Abdyldajan Aqmatalıev «Qazaqtyń Súıinbaı aqyny Qataǵan jyrshymen Alybaıdyń asynda 1850 jyldary tóńireginde aıtyssa, Arystanbek aqynmen Jetiógizde 2-3 jyldan keıin aıtysqan deýge bolatyn sekildi» dep túıindi pikir bildiredi.

Shyn máninde «Súıinbaı men Qataǵannyń aıtysy» – túrki halyqtary arasynda bolǵan ejelgi zamandaǵy elaralyq aıtystyń hatqa túsip jetken jalǵyz úlgisi deýge bolar. Semser tilmen sermesken eki aqynnyń tili ótkir, tanymy tapqyr, jeńiske degen qulshynystary da jigerli, aıtystyń sózi de, jelisi de shymyr, tastúıin jınaqy, taý sýyndaı qarqyndy, ekpindi. Biraq bul aıtysta Qataǵan júıeli sóz qısynynan jańylǵandyqtan ataly sózge toqtalyp, ýájge jyǵylǵany, jeńilis tapqany baıqalady.

Bul aıtysty alty Alashtyń tutas kelbetinen, shejirelik túgel tamyrynan habar beretin poema deýge bolady. «Kóppin dep aıttyń, Qataǵan, sózińnen osy ustaıyn» degen aqyn Qataǵannyń aýzynan qapyda shyqqan jańsaq sózin ózine qarsy qarý etip jumsaıdy, osylaısha ony tyrp etkizbeı jeńýge bir qadam jasaıdy. Qazaq ulystary men rýlaryn sıpattarymen birge túgel sanamalaǵan shejire-aqyn qalyń elin «bútin dúnıe júzine, shógip jatqan munarmyn» dep arqalana jyrǵa qosady. Dúnıe júzindegi memleketter arasynda jer aýmaǵy bo­ıynsha toǵyzynshy oryndy ıelenip jatqan baıtaq alashty qazir de osylaı dáriptesek jarasymdy emes pe?!

Qazaqtyń úsh arysyn óreli jyrmen órnektep túgendegen aqyn: «Oral taýǵa bir qonyp, tómendep qanat serpeıin» dep aqıyqsha sańqyldaıdy. Alshynnyń Baqsıyq, Sultansıyq, Qydyrsıyq birlestigin tilge tıek etip «Qara bir tuman úsh sıyq, búrkitteı túgi túksıip... Bári batyr balasy, qannan keýip kórgen joq, naızasynyń saǵasy» dep áýeletip áketedi. Sózin «Júre almassyń jalǵanda, kúniń qandaı bolady, noǵaılyǵa barǵanda» dep túgel túrkiniń baýyrlastyǵyn taǵy da arqaý ete aıaqtaıdy.

Súıinbaı – arqaly aqyn ǵana emes, erjúrek batyr da. Onyń kózsiz erligin osy aıtystan aıqyn ańǵarýǵa bolady. Áli Kenesary oqıǵasynyń izi sýymaı, eki jaqtyń ereges entigi basylmaı turǵan kezde ótken aıtysta qarsylasyn qara daýyl jyrymen yqtyrǵysy kelgen surapyl Qataǵan:

Bilesiń be, Súıinbaı,

Ásker tartyp barǵamyn.

Kenesary tóreńniń

Basyn kesip alǵamyn, – dep aıbat shegedi.

Jeńemin dep júrip, qapelimde arýaqqa til tıgizgen qarsylasy Qataǵannyń qaǵytpa sózine adýyndy aqyn des bermeı shuǵyl jaýap berip, sóıtip ózin omaqastyrady:

...Áýelinde er Dáýit,

Ustaǵan eken kórikti.

Zaty jaman Qataǵan,

Munsha nege jelikti.

Jetpis eki kisimen

Kerbalanyń shólinde

Sháıit bolǵan Qusaıyn,

Ólimge solar kónipti.

Sháıit bolǵan kisini

Táńirim artyq kóripti! – dep jaýap beredi. Arqasy qozǵan adýyn aqyn «Sheıit ólim bolmasa, Seniń qaıda Manasyń?! Ien qalǵan Talasyń» dep tópelep, jyr nóserin sorǵalatyp, jasyn oınatady.

Sirá, ańdamaı sóılegen aqpa aqyn Qataǵan júıege jyǵylyp, ataly sózge qonaq berip, jeńilis tabady. Budan keıingi aıtystarda onyń aty estilmeıdi. Teginde, qyrǵyz ádebıeti tarıhynda da Qataǵannyń aty múlde joq. Osy shetin oqıǵadan keıin arýaqtyń nalasy urǵan Qataǵan qobyzyn qolyna qaıyra almaǵan degen ańyz bar jurt aýzynda.  Sóz – qudiret! Aıtylǵan sóz, atylǵan oqpen birdeı degen sirá, osy bolar. Napoleonnyń qarýmen baǵyndyra almaǵan jerin Balzak qalamymen tabyndyrdy, Shyńǵyshannyń tulparynyń tuıaǵy jetpegen jerge shoń Shyńǵystyń qalamynyń sııasy jetti emes pe?! Sol Aıtmatovty qulyn kezinen tanyp, qunan kezinde báıgege qosqan uly Muhtar Áýezov qara sózdi aınymas dostyqqa dáneker, sert etkendeı.  Uranymyz alash, keregemiz aǵash bolǵan atamzamannan beri, túmen jyldar bederinde enshisi bólinbeı túgel kelip, «bólip al da, bıleı ber» degen otarlyq qıturqy saıasattyń saldarynan arasy ajyrap, iritki týyp, endi ǵana setineı bastaǵan aǵaıyndy alashtyń arasyn Súıinbaı jáne onymen turǵylas qazaq-qyrǵyz aqyndary óleń-jyrdy dáneker etip jarastyryp jalǵap jiberdi. Sondyqtan aryndy Súıinbaı Alataýdyń eki bókterin en jaılaǵan, enshisi bólinbegen qazaq pen qyrǵyzǵa ortaq aqyn boldy. Osyǵan baılanysty bolsa kerek, qyrǵyzdyń áıgili aqyny Toǵalaq Molda:

Ekeıden shyqqan Súıinbaı,

Aqyndar buǵan jetpegen,

Qadir taýyp qaryǵansha,

Basynan baq-qus ketpegen, – dep jyrlap, ardaqty aqyndy pir tutty. Ol «Jambylǵa» degen óleńinde  «Jambylym jannan asqan aqyn eken,  Aıtqany Súıinbaıǵa jaqyn eken» – dep, jyly shyraı bildiredi. Mine, bul qazaq pen qyrǵyz aqyndary arasyndaǵy dástúr sabaqtastyǵyn kórsetedi. Kóptegen túrki halyqtarynyń kóne tanymy boıynsha jyr aqynǵa Jaratqan tarapynan beriletin ǵajaıyp syıǵa balanady. Aqyn, baqshy, ashýg, jomoqshy-manasshylar óleńdi Táńir tarapynan «sáýegeı tús kórý» arqyly adamǵa juǵatyn artyqsha qasıet dep uqqan. Bul kóne túrkiden jalǵasqan uǵym Súıinbaıdyń da basynan ótedi, sol sebepten de aqyn eshkimnen taısalmaı, tek qana aqıqatty aıtyp, halyqtyń muń-muqtajyn sóılep ótýge, taǵdyrdyń qalaýy boıynsha berilgen «amanatqa qııanat» etpeýge tıis bolady. Osy qasıetti qyzmetti Súıinbaı aqyn abyzdyqpen atqarǵan deý­ge dálel jetkilikti. Onyń Tezek tórege aıtysynda arqasy qozyp: «Han Tezek, baılyǵyńa bas urmaımyn...  Shyn dertim ustap ketse aınymaly,  Basymnan ushqan qusty asyrmaımyn!» – deýi de aqyndyq joldyń kıeli qubylys ekenin halqyna taǵylym etkeni, tabys etkeni bolar. Ózine aqyndyqtyń qalaı qonǵandyǵy týraly taǵy bir jyrynda ol bylaı degen: Atyńnan aınalaıyn Qyzyr babam, Túsimde tańǵa jýyq keldiń maǵan. Bilmeımin «óleń» dedi, «kógen» edi, Saıraýyq qustar kelip tóndi maǵan.  Aýzyna Qyzyr-Ilııas túkirip, kók bóriniń kıesi jebegen shaıyr aqyndyqtyń sertine adal boldy, jyraýlyqty aqyndyqqa ulastyrdy, sóıtip, shákirti Jambyldyń jolyn ashqan batagóı abyzǵa da aınaldy. Sondyqtan bolsa kerek, «piri Súıinbaıǵa sıynbaı sóz sóılemegen» jyr alyby Jambyl: «Pirim bar jyr nóserin aspanǵa atqan,  Suńqardaı sańqyldaǵan er Súıinbaı» – deıdi arýaqtanyp.  Telegeı teńiz jyraýlyq poezııanyń káýsarynan sýsyndaǵan Súıinbaı aqyn «Manas», «Kóroǵly», «Shahnama», «Totynyń toqsan taraýy» sııaqty jyr-epostardy keıingi urpaqqa jyrlap taratýshy kóneniń kózi boldy. Ol Qaztýǵan, Dospambet, Shalkıiz sekildi qobyzben jyr tolǵaǵan joryqshy jyraýlardyń dástúrin qaıta jańǵyrtyp, HIH ǵasyrǵa dombyramen ákelgen, ony shyǵys ádebıetiniń úzdik úlgilerimen jalǵastyrǵan dáneker tulǵa qyzmetin atqara bildi. Sondyqtan ony baıyrǵy jyraýlardyń sońǵy tuıaǵy hám arqaly aqyndardyń basy bolǵan zańǵar tulǵalardyń biri retinde qarastyrǵan jón sııaqty.   Onyń poezııasynan kóbe kıgen jyraýlardyń dúbiri estiledi, kóne túrki dáýiriniń áýen, lebi seziledi. Aqyn jyrlaǵan «Jabaı batyr» dastany sonaý Altyn Orda zamanynan «On san noǵaı búlgende, Ormanbet han ólgende» oqıǵasynan sarqyt usynady. Bul dastan týraly Sáken Seıfýllın bylaı dep jazady: «Mine, bul –Ormanbet bı ólgende bolǵan qyrǵyn shabynshylyqtarǵa meńzeıtini kórinip tur... Bul da qazaq rýlarynyń noǵaıly bolyp júrgen kezinde, Qazandy ózimsinip júrgen kezindegi zamanǵa meńzeıdi». Túrkilik rýhanı bolmysty túısigimen sezingen Súıinbaı este joq eski zamannan ulttyń kodynda, túpki tuńǵıyq jadynda saqtalǵan kók túrkiniń bórili baıraǵyn, aıbarly uranyn qaıta jańǵyrtyp, otarlyq buǵaýdaǵy sanasy qalǵı bastaǵan halqyna qalqan etkendigin kóregendikke balaýǵa bolar:  Bórili baıraq astynda,  Bógelip kórgen jan emen, Bórideı jortyp ketkende, Bólinip qalǵan jan emen! Bóri basy uranym, Bórili meniń baıraǵym. Bórili baıraq kótersem, Qozyp keter qaıdaǵym!

Kúlli túrkige uran bolǵan bul kıeli rámiz týraly akademık Álkeı Marǵulan jetpisinshi jyldary jazǵan «Qasqyr beınelengen petroglıfter. Shapyrashty taıpasynyń totemi» degen zertteýinde bylaı deıdi: «Qasqyr beıneleriniń mol taralýy – ejelgi taıpalardyń qaısarlyqty úlgi etip, qasqyrdy totem etkendiginiń aıǵaǵy. Bórini totem etý rásimi qazaqta ǵundardyń keıbir saltyn búgingi kúnge ulastyrǵan Uly júzdegi shapyrashty taıpasynyń jorasynan baıqalady. Etnostyq turǵydan shapyrashty Jetisýdaǵy ejelgi ǵundardyń tuqym-tuıaǵy, anyǵyraq aıtqanda, bul súıek ǵundardyń ıkeı (ıkıýı) degen taıpasynyń jurnaǵy. Áıgili aqyndar Súıinbaı men Jambyl osy rýdan shyqqan... Qasqyrǵa táý etý ǵurpy myńdaǵan jyldar boıy shapyrashty urpaǵy arasynda jalǵasyp kelgendikten osy salttyń keıbir silemderi búginderi de el arasynda bar. Mysaly, aıaǵy aýyr analar jerigin basý úshin qasqyrdyń baýyry men júregin jeıtin bolǵan, besikke tumar etip bóriniń qulaǵy men tyrnaǵyn ilý jorasy da bar. Keıbir áýlette naızaǵa baılanǵan bóri beıneli jalaý saqtalǵan. Jambyldyń aıtýynsha, Suranshy men Buǵybaı batyrlardyń naızasynda bóribasy taǵylǵan». Bul – bóri týraly kóne ańyzdardyń halyq jadynda jattalyp, búginge jetkenin áıgileıdi. Máselen, qytaı jylnamalarynda saqtalǵan ańyzda jaýgershilik zamanda qyrylǵan bir halyqtan aıaq-qoly shabylyp, jaralanǵan on jasar bala ǵana tiri qalǵandyǵy aıtylady. Ol balaǵa bir qanshyq qasqyr jolyǵyp, emizip, jazyp alady. Keıin jaýlary balany taýyp, óltirgende býaz qasqyr bir úńgirge baryp jasyrynypty. Ańyz boıynsha, qanshyq qasqyrdan 10 bala dúnıege keledi. Olar eseıip, úılenip, kóbeıip úlken elge aınalady. On uldyń eń kúshtisiniń Ashına esimi olardyń jalpy atyna aınalypty.

Al kóne úısin dáýirindegi erlik jyrǵa arqaý bolǵan áńgimede jaýlary úısinniń bıi men áıelin óltiretini baıandalady. Ańyz boıynsha, ol áýletten bir náreste ul aman qalady. Osy kezde ákesiniń týysy Bóje batyr kómekke kelip, shaıqas ústinde balany qalyń shóptiń arasyna jasyryp ketipti. Soǵys bitip, jaýdyń betin qaıyrǵannan keıin, balany bir qanshyq qasqyrdyń emizip turǵanyn jáne bir qustyń áýede aınalyp ushyp júrgenin baıqaıdy. Sóıtip ol balanyń tegin emes ekenin túsinip, ony ǵundardyń kósemine aparyp beredi. Qaǵan balanyń atyn Kúnbı dep qoıyp, tárbıeleıdi. Bala erjetip, «kók bóri» atyn alǵanda, qaǵan ony qolbasy etip taǵaıyndaıdy. Erjúrek qolbasy jaýlaryn jeńip, týǵan jerin qaıtaryp alyp, úısin elin bıleıdi. Endeshe, kún astynda kúrkireı jortqan túrikterdiń, ǵundar men úısinderdiń qasıetti uranyn ýaqyt pen keńistiktiń joıqyn kedergisine qaramaı, qaıta jańǵyrtqan, Alash rýhy men bekzattyq jadynyń shyraqshysy bolǵan abyz Súıinbaı Aronulynyń osynaý tekti óleńi túrki rýhanı álemi úshin sırek kezdesetin qudiretti qubylys bolyp tabylady deýge bolady. Súıinbaı aqyn bir jyrynda ózin «Aıdary altyn baryspyn» degen eken. Osy altyn aıdarly barys Jambylda qyzyl jolbarys beınesinde ulasady. Táýelsizdik tańy atqanda sonaý saqtan beri úzilmeı jalǵasqan altyn barys qýatty Qazaq eliniń bederli belgisine, aıbarly uranyna taǵy da aınaldy. Týǵanyna eki ǵasyr tolǵan arqaly aqyn:  «Súıinbaı – Alataýdaı atym dardaı,  Jatqanymda boldym ǵoı shókken nardaı», – dep tulǵasyn týǵan ólkesi alyp Alataýǵa teńeýi – óziniń shyn baǵasyn bilgendigi, bolashaq urpaqqa kámil sengendigi edi. Rasynda, ádebıet áleminde aqyn Súıinbaı bultpen tildesken Táńirtaýdyń asqaraly jotasy sekildi zańǵar qubylysqa aınaldy.  Alty Alashtyń arqaly aqyny ǵana emes, ulan-ǵaıyr aımaqqa tulparynyń tuıaǵy tıgen kók túrikten tamyr tartqan kósheli jurttyń jalaýly jyraýy, semser sózdiń saıypqyrany bolǵan Alataýdyń aqıyǵy kún ótken saıyn bıiktep, kók baıraqtaǵy kún astynda qalyqtaı ushqan altyn qyrandaı asqaqtaı bereri anyq.


Darhan QYDYRÁLI

Tolyǵyraq: https://egemen.kz/article/159773-boerili-meninh-bayraghym

Pikirler