Zymyraǧan zamanǧa baǧynbaityn zaŋǧar tūlǧalar bolady.
Tektonikalyq özgerıster kezınde ūlttyq immunitettı jaŋǧyrtatyn mūndai passionar tūlǧalar üzılgen ümıttı qaita jalǧap, öşken şoqty qolamta arasynan ürlep mazdata alady. Būl oraida, söz ūstaǧan saŋlaqtar ūly qūdırettıŋ dara da būla qūbylysy ıspettı. Taqyrybymyzǧa arqau etıp otyrǧan Süiınbai Aronūly da ūlttyŋ ūranşysy bolǧan osyndai bıregei tūlǧa dep esepteimız.
Süiınbai – äleumettık aqyn! Ol qoldan bırjolata susyp şyǧyp ketken qazaq handyǧyn aŋsap, «zar zaman aqyndarynyŋ» ızıne tüspei, önernamalyq özgeşe soqpaq, basqaşa jol taŋdaǧanǧa ūqsaidy. Jūrtyn jaŋa zamanǧa sai beiımdelıp, egınşılıkpen ainalysuǧa şaqyrǧan, bırlık pen berekege ündegen söz önerın bärınen de artyq sanaǧan parasatty aqyn patşa bilıgı ornaǧan soŋ auylyna bi bolyp sailanyp, jiyrma üş jyldai qara qyldy qaq jaryp, halqyna qyzmet etedı, telı men tentekke tyiym salady.
Alaş elın bır qiyrdan qūrsaulaǧan patşalyq äkımşıl öktem jüie, oǧan qyzmet ete bastaǧan mansapqor bolystar, eldı ekınşı büiırden qyspaqqa alǧan Qoqan datqalarynyŋ qūqaiy aqynnyŋ jyrynda ötkır synalady.
Qoǧamdaǧy qairatkerlık qarymyna bailanysty bolsa kerek, Süiınbaidyŋ tılı tura bidei qiyp, tüiıp aitatyn tüidektı, äleumettıŋ mūŋ-zaryn tereŋnen qozǧaityn aqiqattyŋ aq semserındei ötkır de şeşen tıl. Aduyndy Süiınbai Qoqannyŋ qoqaŋdaǧan datqasy, qyrǧyzdyŋ qyŋyr manaby, qazaqtyŋ tepsıngen töresın de tegeurındı jyrymen jasqaǧan, halyqqa qara sözın qamal etken aqyn.
Ol batyrlarǧa:
«Ei, Sūranşy, Sauryq,
Qoqannyŋ qoly köp boldy,
Jetısuda jatqaly.
Bar jaqsyny talap jep,
Sübeŋe qoly batqaly!», – dep ūran tastap, sarbazdarǧa Qarasai batyrdy ülgı etedı.
Süiınbai aqyn jyryna zer salyp qaraǧanda sol kezdegı halyqtyŋ jandy tarihy tūnyp tūrǧanyn aŋǧaru asa qiyn emes. Ol Jabai, Qarasai, Sūranşy, Sauryq, Qazybek, Qastek sekıldı qazaq batyrlaryn jyryna arqau etedı, köptegen körşı halyqtardaǧy tūlǧalardy, zamandastaryn, ömırdıŋ bel ortasyndaǧy jandardyŋ beinesın öleŋmen öredı. Nenı aitsa da naqtyly derekpen arnau janrynda, ärbır oqiǧaǧa özı kuäger bolyp jyrlaidy. Sol sebepten de Süiınbai jyrlaǧan keiıpkerlerdıŋ tarihtaǧy ornyn saralau, arnaiy tarihi mälımet retınde paidalanu töl tarihymyzǧa degen közqaras kökjiegın keŋıte tüser edı. Tek qana Süiınbai emes, jalpy qazaq folklory, halyq aqyndarynyŋ telegei mūrasy tarihi zertteulerdıŋ arnasyn da, aiasyn da keŋıtetın mälımettık, derektık qorǧa bai bolǧandyqtan, tarihşylardyŋ tarapynan ūtymdy paidalanylsa, nebır şyndyqtyŋ betı aşylary anyq.
Eldıktıŋ ūranşysy qyzmetın atqaryp, telegei-teŋız epos tudyrǧan ūly jyraulardyŋ sarqyty, tökpe aqyn, jyr süleiı Süiınbai Aronūlyn Alataudyŋ qaptalyndaǧy aǧaiyn jūrt aldymen aitysker aqyn retınde bıledı. Akademik-jazuşy Mūhtar Äuezov «Süiınbai – aitys önerınıŋ altyn dıŋgegı» degen baǧasyn osyǧan bailanysty aitsa kerek. Äsırese, Süiınbaidyŋ Qataǧanmen alamandy qyzdyrǧan ataqty aitysy sözben semser sıltegen alapat aiqasqa ūqsaidy. Būl turaly derekterdı saralaǧan qyrǧyz elınıŋ belgılı ǧalymy, akademik Abdyldajan Aqmataliev «Qazaqtyŋ Süiınbai aqyny Qataǧan jyrşymen Alybaidyŋ asynda 1850 jyldary töŋıregınde aityssa, Arystanbek aqynmen Jetıögızde 2-3 jyldan keiın aitysqan deuge bolatyn sekıldı» dep tüiındı pıkır bıldıredı.
Şyn mänınde «Süiınbai men Qataǧannyŋ aitysy» – türkı halyqtary arasynda bolǧan ejelgı zamandaǧy elaralyq aitystyŋ hatqa tüsıp jetken jalǧyz ülgısı deuge bolar. Semser tılmen sermesken ekı aqynnyŋ tılı ötkır, tanymy tapqyr, jeŋıske degen qūlşynystary da jıgerlı, aitystyŋ sözı de, jelısı de şymyr, tastüiın jinaqy, tau suyndai qarqyndy, ekpındı. Bıraq būl aitysta Qataǧan jüielı söz qisynynan jaŋylǧandyqtan ataly sözge toqtalyp, uäjge jyǧylǧany, jeŋılıs tapqany baiqalady.
Būl aitysty alty Alaştyŋ tūtas kelbetınen, şejırelık tügel tamyrynan habar beretın poema deuge bolady. «Köppın dep aittyŋ, Qataǧan, sözıŋnen osy ūstaiyn» degen aqyn Qataǧannyŋ auzynan qapyda şyqqan jaŋsaq sözın özıne qarsy qaru etıp jūmsaidy, osylaişa ony tyrp etkızbei jeŋuge bır qadam jasaidy. Qazaq ūlystary men rularyn sipattarymen bırge tügel sanamalaǧan şejıre-aqyn qalyŋ elın «bütın dünie jüzıne, şögıp jatqan mūnarmyn» dep arqalana jyrǧa qosady. Dünie jüzındegı memleketter arasynda jer aumaǧy boiynşa toǧyzynşy oryndy ielenıp jatqan baitaq alaşty qazır de osylai därıptesek jarasymdy emes pe?!
Qazaqtyŋ üş arysyn örelı jyrmen örnektep tügendegen aqyn: «Oral tauǧa bır qonyp, tömendep qanat serpeiın» dep aqiyqşa saŋqyldaidy. Alşynnyŋ Baqsiyq, Sūltansiyq, Qydyrsiyq bırlestıgın tılge tiek etıp «Qara bır tūman üş siyq, bürkıttei tügı tüksiıp... Bärı batyr balasy, qannan keuıp körgen joq, naizasynyŋ saǧasy» dep äueletıp äketedı. Sözın «Jüre almassyŋ jalǧanda, künıŋ qandai bolady, noǧailyǧa barǧanda» dep tügel türkınıŋ bauyrlastyǧyn taǧy da arqau ete aiaqtaidy.
Süiınbai – arqaly aqyn ǧana emes, erjürek batyr da. Onyŋ közsız erlıgın osy aitystan aiqyn aŋǧaruǧa bolady. Älı Kenesary oqiǧasynyŋ ızı suymai, ekı jaqtyŋ ereges entıgı basylmai tūrǧan kezde ötken aitysta qarsylasyn qara dauyl jyrymen yqtyrǧysy kelgen sūrapyl Qataǧan:
Bılesıŋ be, Süiınbai,
Äsker tartyp barǧamyn.
Kenesary töreŋnıŋ
Basyn kesıp alǧamyn, – dep aibat şegedı.
Jeŋemın dep jürıp, qapelımde aruaqqa tıl tigızgen qarsylasy Qataǧannyŋ qaǧytpa sözıne aduyndy aqyn des bermei şūǧyl jauap berıp, söitıp özın omaqastyrady:
...Äuelınde er Däuıt,
Ūstaǧan eken körıktı.
Zaty jaman Qataǧan,
Mūnşa nege jelıktı.
Jetpıs ekı kısımen
Kerbalanyŋ şölınde
Şäiıt bolǧan Qūsaiyn,
Ölımge solar könıptı.
Şäiıt bolǧan kısını
Täŋırım artyq körıptı! – dep jauap beredı. Arqasy qozǧan aduyn aqyn «Şeiıt ölım bolmasa, Senıŋ qaida Manasyŋ?! İen qalǧan Talasyŋ» dep töpelep, jyr nöserın sorǧalatyp, jasyn oinatady.
Sırä, aŋdamai söilegen aqpa aqyn Qataǧan jüiege jyǧylyp, ataly sözge qonaq berıp, jeŋılıs tabady. Būdan keiıngı aitystarda onyŋ aty estılmeidı. Tegınde, qyrǧyz ädebietı tarihynda da Qataǧannyŋ aty mülde joq. Osy şetın oqiǧadan keiın aruaqtyŋ nalasy ūrǧan Qataǧan qobyzyn qolyna qaiyra almaǧan degen aŋyz bar jūrt auzynda. Söz – qūdıret! Aitylǧan söz, atylǧan oqpen bırdei degen sırä, osy bolar. Napoleonnyŋ qarumen baǧyndyra almaǧan jerın Balzak qalamymen tabyndyrdy, Şyŋǧyshannyŋ tūlparynyŋ tūiaǧy jetpegen jerge şoŋ Şyŋǧystyŋ qalamynyŋ siiasy jettı emes pe?! Sol Aitmatovty qūlyn kezınen tanyp, qūnan kezınde bäigege qosqan ūly Mūhtar Äuezov qara sözdı ainymas dostyqqa däneker, sert etkendei. Ūranymyz alaş, keregemız aǧaş bolǧan atamzamannan berı, tümen jyldar bederınde enşısı bölınbei tügel kelıp, «bölıp al da, bilei ber» degen otarlyq qitūrqy saiasattyŋ saldarynan arasy ajyrap, ırıtkı tuyp, endı ǧana setınei bastaǧan aǧaiyndy alaştyŋ arasyn Süiınbai jäne onymen tūrǧylas qazaq-qyrǧyz aqyndary öleŋ-jyrdy däneker etıp jarastyryp jalǧap jıberdı. Sondyqtan aryndy Süiınbai Alataudyŋ ekı bökterın en jailaǧan, enşısı bölınbegen qazaq pen qyrǧyzǧa ortaq aqyn boldy. Osyǧan bailanysty bolsa kerek, qyrǧyzdyŋ äigılı aqyny Toǧalaq Molda:
Ekeiden şyqqan Süiınbai,
Aqyndar būǧan jetpegen,
Qadır tauyp qaryǧanşa,
Basynan baq-qūs ketpegen, – dep jyrlap, ardaqty aqyndy pır tūtty. Ol «Jambylǧa» degen öleŋınde «Jambylym jannan asqan aqyn eken, Aitqany Süiınbaiǧa jaqyn eken» – dep, jyly şyrai bıldıredı. Mıne, būl qazaq pen qyrǧyz aqyndary arasyndaǧy dästür sabaqtastyǧyn körsetedı. Köptegen türkı halyqtarynyŋ köne tanymy boiynşa jyr aqynǧa Jaratqan tarapynan berıletın ǧajaiyp syiǧa balanady. Aqyn, baqşy, aşug, jomoqşy-manasşylar öleŋdı Täŋır tarapynan «säuegei tüs köru» arqyly adamǧa jūǧatyn artyqşa qasiet dep ūqqan. Būl köne türkıden jalǧasqan ūǧym Süiınbaidyŋ da basynan ötedı, sol sebepten de aqyn eşkımnen taisalmai, tek qana aqiqatty aityp, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn söilep ötuge, taǧdyrdyŋ qalauy boiynşa berılgen «amanatqa qiianat» etpeuge tiıs bolady. Osy qasiettı qyzmettı Süiınbai aqyn abyzdyqpen atqarǧan deuge dälel jetkılıktı. Onyŋ Tezek törege aitysynda arqasy qozyp: «Han Tezek, bailyǧyŋa bas ūrmaimyn... Şyn dertım ūstap ketse ainymaly, Basymnan ūşqan qūsty asyrmaimyn!» – deuı de aqyndyq joldyŋ kielı qūbylys ekenın halqyna taǧylym etkenı, tabys etkenı bolar. Özıne aqyndyqtyŋ qalai qonǧandyǧy turaly taǧy bır jyrynda ol bylai degen: Atyŋnan ainalaiyn Qyzyr babam, Tüsımde taŋǧa juyq keldıŋ maǧan. Bılmeimın «öleŋ» dedı, «kögen» edı, Sairauyq qūstar kelıp töndı maǧan. Auzyna Qyzyr-Iliias tükırıp, kök börınıŋ kiesı jebegen şaiyr aqyndyqtyŋ sertıne adal boldy, jyraulyqty aqyndyqqa ūlastyrdy, söitıp, şäkırtı Jambyldyŋ jolyn aşqan batagöi abyzǧa da ainaldy. Sondyqtan bolsa kerek, «pırı Süiınbaiǧa siynbai söz söilemegen» jyr alyby Jambyl: «Pırım bar jyr nöserın aspanǧa atqan, Sūŋqardai saŋqyldaǧan er Süiınbai» – deidı aruaqtanyp. Telegei teŋız jyraulyq poeziianyŋ käusarynan susyndaǧan Süiınbai aqyn «Manas», «Köroǧly», «Şahnama», «Totynyŋ toqsan tarauy» siiaqty jyr-epostardy keiıngı ūrpaqqa jyrlap taratuşy könenıŋ közı boldy. Ol Qaztuǧan, Dospambet, Şalkiız sekıldı qobyzben jyr tolǧaǧan joryqşy jyraulardyŋ dästürın qaita jaŋǧyrtyp, HIH ǧasyrǧa dombyramen äkelgen, ony şyǧys ädebietınıŋ üzdık ülgılerımen jalǧastyrǧan däneker tūlǧa qyzmetın atqara bıldı. Sondyqtan ony baiyrǧy jyraulardyŋ soŋǧy tūiaǧy häm arqaly aqyndardyŋ basy bolǧan zaŋǧar tūlǧalardyŋ bırı retınde qarastyrǧan jön siiaqty. Onyŋ poeziiasynan köbe kigen jyraulardyŋ dübırı estıledı, köne türkı däuırınıŋ äuen, lebı sezıledı. Aqyn jyrlaǧan «Jabai batyr» dastany sonau Altyn Orda zamanynan «On san noǧai bülgende, Ormanbet han ölgende» oqiǧasynan sarqyt ūsynady. Būl dastan turaly Säken Seifullin bylai dep jazady: «Mıne, būl –Ormanbet bi ölgende bolǧan qyrǧyn şabynşylyqtarǧa meŋzeitını körınıp tūr... Būl da qazaq rularynyŋ noǧaily bolyp jürgen kezınde, Qazandy özımsınıp jürgen kezındegı zamanǧa meŋzeidı». Türkılık ruhani bolmysty tüisıgımen sezıngen Süiınbai este joq eskı zamannan ūlttyŋ kodynda, tüpkı tūŋǧiyq jadynda saqtalǧan kök türkınıŋ börılı bairaǧyn, aibarly ūranyn qaita jaŋǧyrtyp, otarlyq būǧaudaǧy sanasy qalǧi bastaǧan halqyna qalqan etkendıgın köregendıkke balauǧa bolar: Börılı bairaq astynda, Bögelıp körgen jan emen, Börıdei jortyp ketkende, Bölınıp qalǧan jan emen! Börı basy ūranym, Börılı menıŋ bairaǧym. Börılı bairaq kötersem, Qozyp keter qaidaǧym!
Küllı türkıge ūran bolǧan būl kielı rämız turaly akademik Älkei Marǧūlan jetpısınşı jyldary jazǧan «Qasqyr beinelengen petroglifter. Şapyraşty taipasynyŋ totemı» degen zertteuınde bylai deidı: «Qasqyr beinelerınıŋ mol taraluy – ejelgı taipalardyŋ qaisarlyqty ülgı etıp, qasqyrdy totem etkendıgınıŋ aiǧaǧy. Börını totem etu räsımı qazaqta ǧūndardyŋ keibır saltyn bügıngı künge ūlastyrǧan Ūly jüzdegı şapyraşty taipasynyŋ jorasynan baiqalady. Etnostyq tūrǧydan şapyraşty Jetısudaǧy ejelgı ǧūndardyŋ tūqym-tūiaǧy, anyǧyraq aitqanda, būl süiek ǧūndardyŋ ikei (ikiui) degen taipasynyŋ jūrnaǧy. Äigılı aqyndar Süiınbai men Jambyl osy rudan şyqqan... Qasqyrǧa täu etu ǧūrpy myŋdaǧan jyldar boiy şapyraşty ūrpaǧy arasynda jalǧasyp kelgendıkten osy salttyŋ keibır sılemderı bügınderı de el arasynda bar. Mysaly, aiaǧy auyr analar jerıgın basu üşın qasqyrdyŋ bauyry men jüregın jeitın bolǧan, besıkke tūmar etıp börınıŋ qūlaǧy men tyrnaǧyn ılu jorasy da bar. Keibır äulette naizaǧa bailanǧan börı beinelı jalau saqtalǧan. Jambyldyŋ aituynşa, Sūranşy men Būǧybai batyrlardyŋ naizasynda börıbasy taǧylǧan». Būl – börı turaly köne aŋyzdardyŋ halyq jadynda jattalyp, bügınge jetkenın äigıleidı. Mäselen, qytai jylnamalarynda saqtalǧan aŋyzda jaugerşılık zamanda qyrylǧan bır halyqtan aiaq-qoly şabylyp, jaralanǧan on jasar bala ǧana tırı qalǧandyǧy aitylady. Ol balaǧa bır qanşyq qasqyr jolyǧyp, emızıp, jazyp alady. Keiın jaulary balany tauyp, öltırgende buaz qasqyr bır üŋgırge baryp jasyrynypty. Aŋyz boiynşa, qanşyq qasqyrdan 10 bala düniege keledı. Olar eseiıp, üilenıp, köbeiıp ülken elge ainalady. On ūldyŋ eŋ küştısınıŋ Aşina esımı olardyŋ jalpy atyna ainalypty.
Al köne üisın däuırındegı erlık jyrǧa arqau bolǧan äŋgımede jaulary üisınnıŋ biı men äielın öltıretını baiandalady. Aŋyz boiynşa, ol äuletten bır näreste ūl aman qalady. Osy kezde äkesınıŋ tuysy Böje batyr kömekke kelıp, şaiqas üstınde balany qalyŋ şöptıŋ arasyna jasyryp ketıptı. Soǧys bıtıp, jaudyŋ betın qaiyrǧannan keiın, balany bır qanşyq qasqyrdyŋ emızıp tūrǧanyn jäne bır qūstyŋ äuede ainalyp ūşyp jürgenın baiqaidy. Söitıp ol balanyŋ tegın emes ekenın tüsınıp, ony ǧūndardyŋ kösemıne aparyp beredı. Qaǧan balanyŋ atyn Künbi dep qoiyp, tärbieleidı. Bala erjetıp, «kök börı» atyn alǧanda, qaǧan ony qolbasy etıp taǧaiyndaidy. Erjürek qolbasy jaularyn jeŋıp, tuǧan jerın qaitaryp alyp, üisın elın bileidı. Endeşe, kün astynda kürkırei jortqan türıkterdıŋ, ǧūndar men üisınderdıŋ qasiettı ūranyn uaqyt pen keŋıstıktıŋ joiqyn kedergısıne qaramai, qaita jaŋǧyrtqan, Alaş ruhy men bekzattyq jadynyŋ şyraqşysy bolǧan abyz Süiınbai Aronūlynyŋ osynau tektı öleŋı türkı ruhani älemı üşın sirek kezdesetın qūdırettı qūbylys bolyp tabylady deuge bolady. Süiınbai aqyn bır jyrynda özın «Aidary altyn baryspyn» degen eken. Osy altyn aidarly barys Jambylda qyzyl jolbarys beinesınde ūlasady. Täuelsızdık taŋy atqanda sonau saqtan berı üzılmei jalǧasqan altyn barys quatty Qazaq elınıŋ bederlı belgısıne, aibarly ūranyna taǧy da ainaldy. Tuǧanyna ekı ǧasyr tolǧan arqaly aqyn: «Süiınbai – Alataudai atym dardai, Jatqanymda boldym ǧoi şökken nardai», – dep tūlǧasyn tuǧan ölkesı alyp Alatauǧa teŋeuı – özınıŋ şyn baǧasyn bılgendıgı, bolaşaq ūrpaqqa kämıl sengendıgı edı. Rasynda, ädebiet älemınde aqyn Süiınbai būltpen tıldesken Täŋırtaudyŋ asqaraly jotasy sekıldı zaŋǧar qūbylysqa ainaldy. Alty Alaştyŋ arqaly aqyny ǧana emes, ūlan-ǧaiyr aimaqqa tūlparynyŋ tūiaǧy tigen kök türıkten tamyr tartqan köşelı jūrttyŋ jalauly jyrauy, semser sözdıŋ saiypqyrany bolǧan Alataudyŋ aqiyǧy kün ötken saiyn biıktep, kök bairaqtaǧy kün astynda qalyqtai ūşqan altyn qyrandai asqaqtai bererı anyq.
Darhan QYDYRÄLI Tolyǧyraq: https://egemen.kz/article/159773-boerili-meninh-bayraghym
