2017 جىلدىڭ 22 شىلدە مەن 20 تامىز ارالىعىندا قازاق مەملەكەتتىك تسيركى ەرەسەكتەر مەن بالالاردى «ەر توستىك» اتتى قازاقتىڭ حالىق ەرتەگىسىنىڭ جەلىسىندە قويىلعان جاڭا باعدارلاماسىنا شاقىرادى.
جاۋىز كۇشكە ىزگىلىك قارسى تۇرىپ، جاقسىلىق سالتانات قۇرادى جانە ەر توستىكتىڭ شىنايى ماحابباتى جاۋىزدىقتى توقتاتادى.
ەر توستىكتىڭ وقيعالارى تسيرك ونەرىنىڭ تىلىمەن ساحنالانعان. ەرتەگى بارىسىندا باتىردىڭ جولىندا سان الۋان سيقىرلى دا تىلسىم كۇشكە يە، قارا كۇشكە يە كەيىپكەرلەر كەزدەسەدى. ەر توستىك، كەنجەكەي، ەرنازار، قاراشاش، بەكتورى، مىستان-كەمپىر، سامرۇق قۇس، شالقۇيرىق ات، پەرىلەر جانە تاعى باسقا ەرتەگى كەيىپكەرلەرى بالا كوڭىلگە ءتۇرلى عاجايىپ اسەر قالدىرادى.
باعدارلامادا شاباندوز جىگىتتەر، اۋە گيمناستارى، اكروباتتار، كلوۋندار، ەكۆيليبريستتەر، ۇيرەتىلگەن ايۋلار، ەشكىلەر، يتتەر، كوگەرشىندەر الۋان ءتۇرلى ايرىقشا ونەر كورسەتىپ، بالالاردىڭ تاڭدايىن قاقتىرادى. عاجايىپ قورىنىستەردى قازاق مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ ايگىلى «فاراندول» بالەت توبى كورىكتەندىردى.
جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، زۇلىمدىق پەن مەيىرىمدىلىكتىڭ، اق پەن قارانىڭ كۇرەسى رەتىندە شىتىرمان وقيعا جەلىسىندە ازىرلەنگەن قويىلىمدا قايران قالدىرار تريۋكتار دا ۇسىنىلادى.
بۇل قويىلىمعا 65 ءارتىس قاتىسسا، شامامەن ەكى جۇزدەي ديزاينەرلىك كوستيۋمدەر تىگىلدى، ەرەكشە رەكۆيزيتتەر، جاڭا ساحنالىق تەحنولوگيالار قولدانىلدى. تەاترالدى-تسيركتىك قويىلىمنىڭ ۇزاقتىعى ءۇزىلىستى قوسا ەسەپتەگەندە – 2 ساعات 30 مينۋت.
21 شىلدەدە الماتى تسيركى مۇگەدەك بالالارعا، قارتتار ءۇيىنىڭ ارداگەرلەرىنە، ينتەرنات پەن بالالار ءۇيىنىڭ تۇلەكتەرىنە، تومەن جاعدايداعى وتباسىلارىنا ارنالعان قايىرىمدىلىق قويىلىمىن وتكىزدى.
سونمىمەن، بۇل ەرتەگى جايىندا نە بىلەمىز؟ «ەر توستىك» – قازاق باتىرلىق ەرتەگىلەرىنىڭ ەڭ كونە ۇلگىسى. «ەر توستىكتە» ەرتە داۋىردەگى حالىقتىڭ ميفتىك تانىمى، ىرىمدارى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءبارى بار: توستىك قيال-عاجايىپ جاعدايدا دۇنيەگە كەلىپ وسەدى. جىلان باپى حاننىڭ جۇمساۋىمەن توستىكتىڭ تەمىر حان ەلىنە بارىپ، وندا قالىڭدىقتى الۋ ءۇشىن سايىسقا ءتۇسۋى، وسى سايىستا كەيىپكەردىڭ ءوز كۇشىمەن ەمەس، كەرەمەت دوستارىنىڭ ارقاسىندا جەڭۋى – قيال-عاجايىپ ەرتەگىنىڭ زاڭدىلىعى. مىسالى، شالقۇيرىق – تەك جۇيرىك ات قانا ەمەس، الداعىنى بولجاي الاتىن قابىلەتى بار، نەشە ءتۇرلى سيقىردى بىلەتىن، ادامشا سويلەپ، ادامشا ءىس-ارەكەت قىلاتىن قاسيەتتى جانۋار. ال جەر استىندا توستىككە دوس بولاتىن جەلاياق، تاۋسوعار، كولتاۋىسار سياقتى كەيىپكەرلەر – ميفتىك تانىمنىڭ سيپاتى. ەرتەدەگى ادامداردىڭ ميفتىك تۇسىنىگى بويىنشا، جەلدىڭ، تاۋدىڭ، سۋدىڭ "يەلەرى" بولعان. كەيىنگى زامانداردا ولار كوركەمدىك سيپات الىپ، "دوستار وسىنداي بولسا ەكەن" دەگەن ادام ارمانىن جۇزەگە اسىرۋشى بەينەلەر رەتىندە قابىلدانعان» دەلىنەدى ەنتسەكلاپەديالىق انىقتامالىقتا (قازاق ادەبيەتى. ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىق. — الماتى: «ارۋنا Ltd.» جشس، 2010).
«ەر توستىك» قويىلىمى جەڭىمپاز اتاندى
ايتا كەتەرلىك جاڭالىق، «ەر توستىك» جاڭا لازەرلىك شوۋىنىڭ ورىنداۋشىلارى، ن. الشىنباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «لەگيون» نومەرىنىڭ لوپينگتاعى اكروبات-ۆولتيجەرلارى «جوعارى ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگى جانە كاسىبيلىگى» ءۇشىن X حالىقارالىق تسيرك ونەرى «ازيا جاڭعىرىعى-2017» فەستيۆالىندە التىن جۇلدەنى جەڭىپ الدى.
«ازيا جاڭعىرىعى-2017» X حالىقارالىق تسيرك ونەرى فەستيۆالى 2 مەن 6 شىلدە ارالىعىندا استانا قالاسىندا ءوتتى. فەستيۆالعا قازاقستان، موناكو، رەسەي، قىتاي، بەلارۋس، لاتۆيا، ۋكراينا، ەگيپەت، ەفيوپيا، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۋركمەنستان ەلدەرىنىڭ ارتيستەرى قاتىسىپ، ءوز ونەرلەرىن دوداعا سالدى. قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا توعىز ەلدىڭ ءىرى حالىقارالىق تسيرك كاسىپورىندارىنىڭ باسشىلارى بولدى. اتاپ ايتساق، ب.ا. بوكەباەۆ (قازاق مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ ديرەكتورى), پ. فەكەتە (ۆەنگر ۇلتتىق تسيركىنىڭ ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى), س.ب. كاباكوۆ (ۋكراينا مەملەكەتتىك تسيرك كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى), ۆ.ا. شابان (بەلورۋس مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ ديرەكتورى), ل. ليپينسكي (لاتۆيا، قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلتايشىسى «تسيرك ارتىستەرىنىڭ قاۋىمداستىعى»), س.پەتروسيان (ەرەۆان تسيركىنىڭ باس ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى), ا. يلامانوۆ (تۋركمەن تسيركىنىڭ ديرەكتورى), س.ۆ. راستورگۋەۆ (ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى (ياكۋتيا), ا.م. اليەۆ ("وڭتۇستىك-تسيركى"-ءنىڭ ديرەكتورى), ا.ا. جيتنيتسكي (گەن.ديرەكتور، حۋد. رۋكوۆوديتەل حاركوۆ مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ باس ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى), پرەدسەداتەل جيۋري ە.ك. جولجاكسىنوۆ («استانا تسيركى» گككپ-ءنىڭ باس ديرەكتورى، قر حالىق ءارتيسى). قازاق ەرتەگىسى نەگىزىندە قويىلعان قويىلىمنىڭ بولاشاعى زور بولارىنا سەنىم مول-اق. تسيرك ۇجىمى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋدا تالاي جەتىستىكتەرگە جەتەرىنە سەنىمىمىز زور.
باقىت بوكەباەۆ، قازاق مەملەكەتتىك تسيركىنىڭ ديرەكتورى:
- قازاق تسيركىندە وسى كۇنگە دەيىن قازاق ەرتەگىسىنەن قويىلىم قويىلمادى. ەرتەگى تۇرىندە ءبىز ەڭ العاش «ششەلكۋنچيك» ەرتەگىسى نەگىزىندە تاجىريبە باستاپ كوردىك. جۇرت جىلى قابىلدادى. سوندا جۋرناليستەر تاراپىنان «نەگە قازاق ەرتەگىسىنەن ۇلتتىق قويىلىم قويىلمايدى؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندادى. ءبىز ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنىڭ اياسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا قازاق ەرتەگىسىنەن قويىلىم قويۋعا شەشىم قابىلدادىق. بۇل قويىلىم سونداي-اق EXPO-2017 اياسىندا كورەرمەنگە جول تارتىپ وتىر. ەرتەگىلىك قويىلىمعا نەگىزىنەن ن.تىلەنديەۆ، ق.شىلدەباەۆ، ت.مۇحامەدجانوۆ ءتارىزدى زامانۋي قازاق كلاسسيكالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن قولداندىق. بارىنشا تاسىر-تۇسىردان، جەڭىل اۋەندەردەن قاشۋعا تىرىستىق. بالالارعا تاربيەنى تسيركتەگى مۋزىكا ارقىلى دا بەرۋگە ارەكەت جاساپ باقتىق. سونىمەن قاتار، تسيرك ارتىستەرى قازاق ۇلتتىق كيىمدەرىن زاماناۋي ۇلگى نەگىزىندە وڭدەلگەن سيپاتتا ساحناعا كيىپ شىقتى. بۇل دا ءبىزدىڭ العاشقى تاجىريبەلەرىمىزدىڭ ءبىرى. قويىلىمعا كەلگەن كورەرمەندەر ءدان ريزا. جۋرناليستەر دە جوعارى باعالاپ، لازەرلىك جاڭا ۇلگىدەگى قويىلىمعا تاڭدانىس ءبىلدىرىپ جاتىر. ايگىلى ءاسانالى اشىموۆتەي اقساقالدارىمىزدىڭ ءوزى بىزگە قوناق بولىپ كەلىپ، ارتىستەردىڭ شەبەرلىكتەرىنە ءوز ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، باتاسىن بەردى. ول كىسى قيىن تريۋكتەرمەن قاتار ارتىستىك ونەر كورسەتكەن ونەرپازداردىڭ جۇمىسىنا شىن كوڭىلدەن العسىن جاۋدىرىپ، قۇرمەت كورسەتتى.
ءبىز «ەر توستىك» ەرتەگىسىن تاڭداپ العان سەبەبىمىز، مۇندا شىتىرمان وقيعا جەلىسى بار. كەيىپكەرلەرى دە – قىزىقتى وبرازدار. شالقۇيرىقتاي تۇلپارى، كەنجەكەيدەي سۇلۋ قىز، قاستىق جاسايتىن جالماۋىز كەمپىر قويىلىمعا شيەلەنىسكەن درامما بەرەدى. مۇنى ءبىر كورگەن بالا ەش ۇمىتپايدى. وسىلايشا قانشاما ءورىستىلدى بالالار قازاق ەرتەگىسىنىڭ كەيىپكەرلەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. قويىلىم ءبىر مەزگىلدە قازاقشا ءارى ورىسشا جۇرەتىن سەبەبى، ءورىستىلدى بالالار قازاقشا ۇيرەنسە، قازاقتىلدى بالالار ورىسشا ۇيرەنەدى. وسىلايشا بۇل قويىلىمنىڭ بالالار ءۇشىن ءتالىم-تاربيەلىك ماڭىزى زور دەپ ايتۋعا بولادى.
قازاق تسيركىنىڭ تاريحى
قازاق حالقىنىڭ سان-سالالى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ىشىندە تسيرك ونەرىنىڭ كورىنىسى دە شەت قالماعان. كوشپەندى حالىقتىڭ اسپان كوگىندە قالىقتاعان قىرانى، جەلمەن جارىسقان جىلقىسى قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىمەن جاساسىپ، زاماناۋي رامىزدەردەن ورىن العان. قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى تۇرمىسىنداعى جاۋگەرشىلىك، باتىلدىق، ەپتىلىك، اساۋ ارعىماقتاردى باعىندىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناۋ ونەرى ەجەلدەن ايگىلى بولعان. حالىق ىشىندە قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر، تۇيەنى تۇگىمەن جۇتقان تۇيە بالۋاندار، جەلمەن جارىسقان جەلاياقتار الەمدى مويىنداتقانىنا تاريح كۋا. ۇلى دالادا اتادان قالعان ءداستۇرلى مادەنيەت، عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ زامان تالابىنا ساي تسيرك ونەرىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇيىتقى بولدى.
1968 جىلى قازكسر وك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قوناەۆتىڭ باستاماسىمەن جانە قازكسر مينيسترلەر كەڭەسىمەن الماتى قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىك تسيرك عيماراتىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
قازكسر- ءنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى ي.وماروۆتىڭ باعا جەتپەس قولداۋىنىڭ ارقاسىندا جانە قازكسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى گۇلجيھان عاليەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1970 جىلى قازاق مەملەكەتتىك تسيركى، ەسترادالىق تسيرك ستۋدياسىندا العاشقى تسيرك ونەرىنىڭ ارتىستەرى دايىندالدى. كاسىبي ۇجىمنىڭ تۇڭعىش قويىلىمى ساراتوۆ تسيرك مانەجىندە قازاق ۇلتتىق «مەدەۋ» باعدارلاماسىمەن اشىلدى. 1970 جىلدىڭ 24 شىلدەسىندەگى وسى قويىلىم قازاق ۇلتتىق تسيرك ونەرىنىڭ تۋعان كۇنىندەي تاريحتا قالدى.
قويىلىمنىڭ رەجيسسەرى رف-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى گ.پەركۋن، ستسەناريىن جازعان يۋ.بلاگوۆ، سۋرەتشىسى ا.فالكوۆسكي، مۋزىكاسىن كسرو حالىق ءارتىسى ن.تىلەنديەۆ، قازاق كسر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرى ل.حاميدي، ا.بوتباەۆ، كومپوزيتور م.موللەر جازدى.
از ۋاقىت ارالىعىندا تالايدى تاڭداي قاقتىرعان تسيرك ۇجىمى، 1972 جىلى ەرەكشە ارحيتەكتۋرامەن سالىنعان «سيقىرلى كيىز ءۇي» عيماراتىنا كوشتى.
تسيرك كەشەنىنىڭ جوباسىن ىسكە اسىرعان باس ساۋلەتشى ۆ.كاتسەۆ، باس ينجەنەرى س.ماتۆەەۆ.
وسى جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا اقىن جامبىل جاباەۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاڭا تسيرك عيماراتىندا، الماتى تۇرعىندارى مەن قوناقتارى ءۇشىن «عاجايىپتار جەرى» باعدارلاماسى كورسەتىلدى. بۇل تاريحي قويىلىم قازاق تسيرك ونەرى قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالادى. باعدارلامانىڭ قويۋشى رەجيسسەرى كسرو حالىق ءارتىسى ۆ. گولوۆكو.
1972-78 جىلدار ارالىعىندا ۇلتتىق ناقىشتا ءۇش باعدارلاما ىشىندە: “ەپوس”، “جەر گۇلدەرى”، “دالا”، “مەدەۋ”، “بايقوڭىر” جانە “تىنىس العان كەرۋەن» قويىلىمدارى دايىندالىپ، قازاق تسيركى ونەرىندەگى «شاباندوز جىگىتتەر» ونەرى دامىدى.
«تاڭعاجايىپتار ەلى» ميۋزيك-حولل ستسەناريىن جازعان و.سۇلەيمەنوۆ پەن و.لەۆيتسكي، ءانىن ورىنداعان «دالا قىزعالداقتارى» تسيرك ءانسامبلىنىڭ تۇڭعىش ورىنداۋشىسى ن. ەسقاليەۆا بولدى.
1980 جىلى قازاق تسيرك ۇجىمىنا تسيرك ونەرىنىڭ دامۋىنا قوسقان ەڭبەگى ءۇشىن «قازاق كسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ۇجىمى» اتاعى بەرىلدى.
1991 جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ، قازاق تسيرك ونەرىنىڭ جاڭا دامۋ كەزەڭىندە «قازاق تسيركى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ يەلىگىنە ءوتتى.
1990 - 2000 جىلدار ارالىعىندا الماتى تسيركىنىڭ كەشەنى جەكە كاسىپتىك قۇرىلىمنىڭ يەلىگىندە بولدى.
2002 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «قازمەمتسيرك» مۇلىكتىك كەشەنى رەسپۋبليكالىق مەنشىكتەن الماتى قالاسىنىڭ كوممۋنالدىق مەنشىگىنە ءوتتى.
قازاق تسيركى: دوسباتىروۆتار، كۇنعوجينوۆتار، قورجىنباەۆتار، قوڭىرباەۆتار، ورمانبەتوۆتار، وسەلباەۆتار، شالاباەۆتار، ابىشەۆتەر، بولاتوۆتار، حاديكوۆتەردىڭ قالىپتاسقان تسيرك اۋلەتتەرىن جانە وسى ونەرگە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن باسقا دا ارداگەر ارتىستەرىن ماقتان تۇتادى.
قازىرگى قازاق تسيركى مەملەكەت قولداۋىمەن بولاشاق ستراتەگيالىق جوسپارىندا جاس ۇرپاققا قازىرگى ونەردەگى جاڭا تەحنولوگيالاردى جانە الەمدىك باعىتتاردى قولدانىپ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ۇمىت قالدىرماۋ، تسيرك ونەرىن ساقتاۋ، دامىتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.
بۇگىنگى تاڭدا زاماناۋي قازاق تسيركى دۇنيە جۇزىنە تانىلعان، كاسىبي قاراشاڭىراققا اينالدى.
دايىنداعان ا.سەرىكۇلى
