– قازاقستانعا كەلەم دەپ قاشان شەشتىڭ؟ بۇل شەشىم نەگە بايلانىستى تۋدى؟
– ماجارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە تاريح بويىنشا زەرتتەۋلەر توبىندا عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسامىن جانە ماجاردىڭ كونە تاريحىنا قاتىستى شىعىستىق دەرەككوزدەردى زەرتتەيمىن. مەنىڭ ويىمشا، بۇل تاقىرىپتا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قازاق، ورىس تىلدەرىندە وقي ءبىلۋدىڭ پايداسى مول. ماجاردىڭ ەرتەدەگى تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى ءۇشىن دە ماڭىزى زور ەكەنى بەلگىلى. دوكتورلىق ديسسەرتaتسيامدى (Ph.D) ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىندە جازىپ جاتىرمىن. قازاق ءتىلىن وقۋدى ەكى جىل بۇرىن ءداۋىت شومفاي قارانىڭ كومەگىمەن باستادىم. كەيىنىرەك قازاقستانداعى ماجار ەلشىلىگىنەن مەملەكەتارالىق كەلىسىم بويىنشا قازاق ەلىندە ءبىلىم الۋعا بولاتىندىعىنان حاباردار بولدىم. دوكتورانتۋراعا قۇجاتتارىمدى تاپسىرىپ، گرانتىن جەڭىپ الدىم. وسى ستيپەنديامەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركىتانۋ كافەدراسىندا دوكتورلىق جۇمىسىمدى جازىپ، عىلىممەن اينالىسىپ ءجۇرمىن.
– شىعىس، ونىڭ ىشىندە ورتا ازيا سەنى نەسىمەن قىزىقتىرادى؟
– بۋداپەشتتەگى پەتەر پازماني كاتوليكتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اراب ءتىلى جانە تاريح فاكۋلتەتتەرىن تامامداعانمىن، سول سەبەپتى دە، شىعىستانۋدان ازداپ سۋسىندادىم. تاقىرىبىم بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرى مەن تاريحىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە دەپ بىلەمىن. ورتا ازيا تۇركىلەرى تاريحىنىڭ زەرتتەلمەگەن تۇستارى وتە كوپ. اسىرەسە، كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ، كوپ ماسەلەلەردى قايتادان قاراپ، زەردەلەۋ كەرەك سياقتى. تۇركىلەرگە قاتىستى كەيبىر سىرتقى دەرەككوزدەردىڭ ولاردى «ۆارۆارلار»، ياعني جابايىلار دەپ بۇرا جازعاندارى بار. ەۋرازيا كوشپەندى حالىقتارىنا قاتىستى جاڭا عىلىمي باعىتتار كوپ ماسەلەنى پانارالىق كوزقاراسپەن، ءبىر ەمەس بىرنەشە سالانىڭ تالقىسىنا بىردەي سالىپ، قايتادان قاراستىرۋعا تىرىسىپ جاتىر، مۇنى وتە قۇپتايمىن. شىعىس دەرەككوزدەرىندەگى 9-12 عاسىرلاردا وتكەن اراب جاۋلاۋىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا اسەرى، يسلامنىڭ ىقپالىنان بولعان وزگەرىستەر قىزىقتىرادى. دوكتورلىق زەرتتەۋىمنىڭ تاقىرىبى دا – وسى.
– سەن ءۇشىن قازاق ءتىلى قانداي ءتىل؟
– بالا كۇنىمنەن ءتىل ۇيرەنۋگە جاقىن بولدىم. اعىلشىنشا، نەمىسشە، ارابشا ەركىن سويلەيمىن جانە پارسى، لاتىن، گرەك تىلدەرىن وقىدىم. انا ءتىلىم ماجار ءتىلى بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ وتە قيىن تيەدى دەپ ويلامايمىن. ءتىلدى جاتتىقتىرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، كوپشىلىك ورىسشا سويلەيتىن الماتىدا بۇل ماقساتتى تەز جۇزەگە اسىرۋ وڭاي ەمەس. سوزدەر سانى كوبىرەك قازاق-اعىلشىن سوزدىگى بولسا، جاڭا سوزدەردى ۇيرەنۋ ءۇشىن كومەك بولار ەدى. قازاق ءتىلى – مەن ۇيرەنگەن العاشقى تۇركى ءتىلى. قازاقتىڭ كۇندەلىكتى سويلەۋ ءتىلىنىڭ كۇردەلىلىگى كەرەمەت ۇنايدى. تىلدە حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ويلاۋ جۇيەسى انىق كورىنەدى. سوندىقتان قازاقتىلدى ورتادا جۇرگەنىمە قۋانامىن.
– قازاق مادەنيەتىنىڭ ماجارلارعا ۇقساس تۇستارىن بايقاعان جوقسىڭ با؟
– قازاقتار مەن ماجارلاردىڭ اراسىنداعى مادەني ۇقساستىقتاردى ەكى توپقا بولەر ەدىم. بىرىنشىدەن، كونە دەرەككوزدەردە «تۇركىلەر» دەپ جازىلعان ماجار مادەنيەتىنە ءتان بەلگىلەر. ونىڭ كلاسسيكالىق مىسالى – ات مىنگەن كوشپەندىلەردىڭ ءومىر سالتى. ەكىنشىسى – كەيىنگى تاريحقا قاتىستى قابات، ياعني قىپشاقتار مادەنيەتى. ونىڭ ءبىر مىسالى اتتىڭ اياعىنا سالىناتىن شىدەردىڭ ءبىر ءتۇرى، ماجارشا نۇگ (nyűg), ونى «قىپشاق شىدەرى» دەپ تە اتايدى. ودان باسقا ۇقساستىقتار مول. ماسەلەن، قازاق كەلىنىنىڭ جاساۋ سالاتىن ساندىعى، ءبىزدىڭ كەلەندە ساندىقتارىنا وتە ۇقسايدى. ەتنوگراف ەمەسپىن، مۇنداي ۇقساستىقتاردىڭ مول ەكەنى كۇمانسىز.
– ساعان ۇناعان قازاق سالتى، ءداستۇرى قايسى؟
– جىلقىنى وتە جاقسى كورەمىن. اتقا ءمىنەمىن، ات ۇستىندە ساداق اتامىن. سوندىقتان قازاقتاردىڭ قىز قۋ ويىنى قاتتى ۇنايدى. وكىنىشكە قاراي، ءالى قىز قۋعا قاتىسا المادىم.
– قازاقستاندا ماجار بولىپ ءومىر ءسۇرۋ سەزىمى قانداي؟
– قازاق ەلىندە ماجار بولىپ ءومىر ءسۇرۋ سەزىمىڭە ءارتۇرلى جاعداي اسەر ەتەدى. بىزگە «تۋىس» دەپ قارايتىندار كوپ. كەڭسايدا جەرلەنگەن قىپشاق تەكتى ماجار تۇركىتانۋشىسى يشتۆان ماندوكي قوڭىردىڭ ەسىمىن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى بىلەدى. ول كىسى تۋرالى قازاقتارمەن ءتۇرلى جەردە اڭگىمەلەستىم. تاكسي جۇرگىزۋشىسى، تاۋعا ساياحاتتاپ شىققان ادامدار نەمەسە كوشەدەگى كىتاپ ساتۋشى دا تۇركىتانۋشى عالىم تۋرالى بىلەتىن بولىپ شىقتى.
قازاقتار – باۋىرمال حالىق. مەنىڭ ماجار ەكەنىمدى بىلسە، ولاردىڭ ماعان ىقىلاسى تىپتەن ەرەكشە. بايقاعانىم، قازاقشا ءسويلەگەنىم قازاقتارعا ۇنايدى، كەيدە ءتىپتى كۇتپەگەن جەردەن قوناققا شاقىرىپ جاتادى.
سۇحباتتاسقان
راۋشانگۇل زاقانقىزى،
بۋداپەشت – الماتى، "ايقىن".
