– Qazaqstanǵa kelem dep qashan sheshtiń? Bul sheshim nege baılanysty týdy?
– Majarstan Ǵylym akademııasynyń Kóne tarıh boıynsha zertteýler tobynda ǵylymı jumyspen aınalysamyn jáne majardyń kóne tarıhyna qatysty shyǵystyq derekkózderdi zertteımin. Meniń oıymsha, bul taqyrypta jumys isteý úshin qazaq, orys tilderinde oqı bilýdiń paıdasy mol. Majardyń ertedegi tarıhyna qatysty derekterdiń túrki halyqtarynyń tarıhy úshin de mańyzy zor ekeni belgili. Doktorlyq dıssertaııamdy (Ph.D) Vena ýnıversıtetinde jazyp jatyrmyn. Qazaq tilin oqýdy eki jyl buryn Dáýit Shomfaı Qaranyń kómegimen bastadym. Keıinirek Qazaqstandaǵy Majar elshiliginen memleketaralyq kelisim boıynsha qazaq elinde bilim alýǵa bolatyndyǵynan habardar boldym. Doktorantýraǵa qujattarymdy tapsyryp, grantyn jeńip aldym. Osy stıpendııamen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń túrkitaný kafedrasynda doktorlyq jumysymdy jazyp, ǵylymmen aınalysyp júrmin.
– Shyǵys, onyń ishinde Orta Azııa seni nesimen qyzyqtyrady?
– Býdapeshttegi Peter Pazmanı katolıktik ýnıversıtetiniń arab tili jáne tarıh fakýltetterin támamdaǵanmyn, sol sebepti de, shyǵystanýdan azdap sýsyndadym. Taqyrybym boıynsha zertteý júrgizý úshin túrki halyqtarynyń tilderi men tarıhyn bilýdiń mańyzy erekshe dep bilemin. Orta Azııa túrkileri tarıhynyń zerttelmegen tustary óte kóp. Ásirese, Keńes Odaǵy qulaǵan soń, kóp máselelerdi qaıtadan qarap, zerdeleý kerek sııaqty. Túrkilerge qatysty keıbir syrtqy derekkózderdiń olardy «varvarlar», ıaǵnı jabaıylar dep bura jazǵandary bar. Eýrazııa kóshpendi halyqtaryna qatysty jańa ǵylymı baǵyttar kóp máseleni pánaralyq kózqaraspen, bir emes birneshe salanyń talqysyna birdeı salyp, qaıtadan qarastyrýǵa tyrysyp jatyr, muny óte quptaımyn. Shyǵys derekkózderindegi 9-12 ǵasyrlarda ótken arab jaýlaýynyń túrki halyqtaryna áseri, ıslamnyń yqpalynan bolǵan ózgerister qyzyqtyrady. Doktorlyq zertteýimniń taqyryby da – osy.
– Sen úshin qazaq tili qandaı til?
– Bala kúnimnen til úırenýge jaqyn boldym. Aǵylshynsha, nemisshe, arabsha erkin sóıleımin jáne parsy, latyn, grek tilderin oqydym. Ana tilim majar tili bolǵandyqtan, qazaq tilin úırený óte qıyn tıedi dep oılamaımyn. Tildi jattyqtyrý máselesine kelsek, kópshilik oryssha sóıleıtin Almatyda bul maqsatty tez júzege asyrý ońaı emes. Sózder sany kóbirek qazaq-aǵylshyn sózdigi bolsa, jańa sózderdi úırený úshin kómek bolar edi. Qazaq tili – men úırengen alǵashqy túrki tili. Qazaqtyń kúndelikti sóıleý tiliniń kúrdeliligi keremet unaıdy. Tilde halyqtyń mádenıeti men oılaý júıesi anyq kórinedi. Sondyqtan qazaqtildi ortada júrgenime qýanamyn.
– Qazaq mádenıetiniń majarlarǵa uqsas tustaryn baıqaǵan joqsyń ba?
– Qazaqtar men majarlardyń arasyndaǵy mádenı uqsastyqtardy eki topqa bóler edim. Birinshiden, kóne derekkózderde «túrkiler» dep jazylǵan majar mádenıetine tán belgiler. Onyń klassıkalyq mysaly – at mingen kóshpendilerdiń ómir salty. Ekinshisi – keıingi tarıhqa qatysty qabat, ıaǵnı qypshaqtar mádenıeti. Onyń bir mysaly attyń aıaǵyna salynatyn shiderdiń bir túri, majarsha núg (nyűg), ony «qypshaq shideri» dep te ataıdy. Odan basqa uqsastyqtar mol. Máselen, qazaq kelininiń jasaý salatyn sandyǵy, bizdiń Kelende sandyqtaryna óte uqsaıdy. Etnograf emespin, mundaı uqsastyqtardyń mol ekeni kúmánsiz.
– Saǵan unaǵan qazaq salty, dástúri qaısy?
– Jylqyny óte jaqsy kóremin. Atqa minemin, at ústinde sadaq atamyn. Sondyqtan qazaqtardyń qyz qýý oıyny qatty unaıdy. Ókinishke qaraı, áli qyz qýýǵa qatysa almadym.
– Qazaqstanda majar bolyp ómir súrý sezimi qandaı?
– Qazaq elinde majar bolyp ómir súrý sezimińe ártúrli jaǵdaı áser etedi. Bizge «týys» dep qaraıtyndar kóp. Keńsaıda jerlengen qypshaq tekti majar túrkitanýshysy Ishtvan Mandokı Qońyrdyń esimin qazaqtardyń kópshiligi biledi. Ol kisi týraly qazaqtarmen túrli jerde áńgimelestim. Taksı júrgizýshisi, taýǵa saıahattap shyqqan adamdar nemese kóshedegi kitap satýshy da túrkitanýshy ǵalym týraly biletin bolyp shyqty.
Qazaqtar – baýyrmal halyq. Meniń majar ekenimdi bilse, olardyń maǵan yqylasy tipten erekshe. Baıqaǵanym, qazaqsha sóılegenim qazaqtarǵa unaıdy, keıde tipti kútpegen jerden qonaqqa shaqyryp jatady.
Suhbattasqan
Raýshangúl ZAQANQYZY,
Býdapesht – Almaty, "Aıqyn".
