– Qazaqstanǧa kelem dep qaşan şeştıŋ? Būl şeşım nege bailanysty tudy?
– Majarstan Ǧylym akademiiasynyŋ Köne tarih boiynşa zertteuler tobynda ǧylymi jūmyspen ainalysamyn jäne majardyŋ köne tarihyna qatysty şyǧystyq derekközderdı zertteimın. Menıŋ oiymşa, būl taqyrypta jūmys ısteu üşın qazaq, orys tılderınde oqi bıludıŋ paidasy mol. Majardyŋ ertedegı tarihyna qatysty derekterdıŋ türkı halyqtarynyŋ tarihy üşın de maŋyzy zor ekenı belgılı. Doktorlyq dissertasiiamdy (Ph.D) Vena universitetınde jazyp jatyrmyn. Qazaq tılın oqudy ekı jyl būryn Däuıt Şomfai Qaranyŋ kömegımen bastadym. Keiınırek Qazaqstandaǧy Majar elşılıgınen memleketaralyq kelısım boiynşa qazaq elınde bılım aluǧa bolatyndyǧynan habardar boldym. Doktoranturaǧa qūjattarymdy tapsyryp, grantyn jeŋıp aldym. Osy stipendiiamen äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ türkıtanu kafedrasynda doktorlyq jūmysymdy jazyp, ǧylymmen ainalysyp jürmın.
– Şyǧys, onyŋ ışınde Orta Aziia senı nesımen qyzyqtyrady?
– Budapeşttegı Peter Pazmani katoliktık universitetınıŋ arab tılı jäne tarih fakultetterın tämamdaǧanmyn, sol sebeptı de, şyǧystanudan azdap susyndadym. Taqyrybym boiynşa zertteu jürgızu üşın türkı halyqtarynyŋ tılderı men tarihyn bıludıŋ maŋyzy erekşe dep bılemın. Orta Aziia türkılerı tarihynyŋ zerttelmegen tūstary öte köp. Äsırese, Keŋes Odaǧy qūlaǧan soŋ, köp mäselelerdı qaitadan qarap, zerdeleu kerek siiaqty. Türkılerge qatysty keibır syrtqy derekközderdıŋ olardy «varvarlar», iaǧni jabaiylar dep būra jazǧandary bar. Euraziia köşpendı halyqtaryna qatysty jaŋa ǧylymi baǧyttar köp mäselenı pänaralyq közqaraspen, bır emes bırneşe salanyŋ talqysyna bırdei salyp, qaitadan qarastyruǧa tyrysyp jatyr, mūny öte qūptaimyn. Şyǧys derekközderındegı 9-12 ǧasyrlarda ötken arab jaulauynyŋ türkı halyqtaryna äserı, islamnyŋ yqpalynan bolǧan özgerıster qyzyqtyrady. Doktorlyq zertteuımnıŋ taqyryby da – osy.
– Sen üşın qazaq tılı qandai tıl?
– Bala künımnen tıl üirenuge jaqyn boldym. Aǧylşynşa, nemısşe, arabşa erkın söileimın jäne parsy, latyn, grek tılderın oqydym. Ana tılım majar tılı bolǧandyqtan, qazaq tılın üirenu öte qiyn tiedı dep oilamaimyn. Tıldı jattyqtyru mäselesıne kelsek, köpşılık orysşa söileitın Almatyda būl maqsatty tez jüzege asyru oŋai emes. Sözder sany köbırek qazaq-aǧylşyn sözdıgı bolsa, jaŋa sözderdı üirenu üşın kömek bolar edı. Qazaq tılı – men üirengen alǧaşqy türkı tılı. Qazaqtyŋ kündelıktı söileu tılınıŋ kürdelılıgı keremet ūnaidy. Tılde halyqtyŋ mädenietı men oilau jüiesı anyq körınedı. Sondyqtan qazaqtıldı ortada jürgenıme quanamyn.
– Qazaq mädenietınıŋ majarlarǧa ūqsas tūstaryn baiqaǧan joqsyŋ ba?
– Qazaqtar men majarlardyŋ arasyndaǧy mädeni ūqsastyqtardy ekı topqa böler edım. Bırınşıden, köne derekközderde «türkıler» dep jazylǧan majar mädenietıne tän belgıler. Onyŋ klassikalyq mysaly – at mıngen köşpendılerdıŋ ömır salty. Ekınşısı – keiıngı tarihqa qatysty qabat, iaǧni qypşaqtar mädenietı. Onyŋ bır mysaly attyŋ aiaǧyna salynatyn şıderdıŋ bır türı, majarşa nüg (nyűg), ony «qypşaq şıderı» dep te ataidy. Odan basqa ūqsastyqtar mol. Mäselen, qazaq kelınınıŋ jasau salatyn sandyǧy, bızdıŋ Kelende sandyqtaryna öte ūqsaidy. Etnograf emespın, mūndai ūqsastyqtardyŋ mol ekenı kümänsız.
– Saǧan ūnaǧan qazaq salty, dästürı qaisy?
– Jylqyny öte jaqsy köremın. Atqa mınemın, at üstınde sadaq atamyn. Sondyqtan qazaqtardyŋ qyz quu oiyny qatty ūnaidy. Ökınışke qarai, älı qyz quuǧa qatysa almadym.
– Qazaqstanda majar bolyp ömır süru sezımı qandai?
– Qazaq elınde majar bolyp ömır süru sezımıŋe ärtürlı jaǧdai äser etedı. Bızge «tuys» dep qaraityndar köp. Keŋsaida jerlengen qypşaq tektı majar türkıtanuşysy İştvan Mandoki Qoŋyrdyŋ esımın qazaqtardyŋ köpşılıgı bıledı. Ol kısı turaly qazaqtarmen türlı jerde äŋgımelestım. Taksi jürgızuşısı, tauǧa saiahattap şyqqan adamdar nemese köşedegı kıtap satuşy da türkıtanuşy ǧalym turaly bıletın bolyp şyqty.
Qazaqtar – bauyrmal halyq. Menıŋ majar ekenımdı bılse, olardyŋ maǧan yqylasy tıpten erekşe. Baiqaǧanym, qazaqşa söilegenım qazaqtarǧa ūnaidy, keide tıptı kütpegen jerden qonaqqa şaqyryp jatady.
Sūhbattasqan Rauşangül ZAQANQYZY, Budapeşt – Almaty, "Aiqyn".
