«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى اقتاۋ قالاسىنىڭ №2 سوتىنىڭ سۋدياسى مۇقاشەۆ مۇحيت قامزاۇلىمەن بولدى.
– قاراپايىم حالىق دارىگەر دەسە – اق حالاتتى جاندى، ال سۋديا دەسە – مانتيا كيىپ العان ادامدى كوز الدارىنا ەلەستەتەدى. سىزدەردىڭ باسقا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردەن قانداي ايىرماشىلىقتارىڭىز بار؟ مىندەتتەرىڭىز نە؟
- ءار ماماندىقتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولادى. سۋديانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – كەز كەلگەن جەردە كەز كەلگەن داۋدىڭ نۇكتەسىن قويۋ. مىسالى ءسىز اكىمشىلىككە بارساڭىز، ولار پروبلەماڭىزدى تولىق شەشپەۋى مۇمكىن. ولار ءسىزدى پروكۋراتۋراعا جىبەرەدى، ال ولار سوتقا بار دەيدى. كەز كەلگەن شەشىلمەگەن داۋ سوتقا كەلەدى. ەڭ باستى ەرەكشەلىك تە وسى، ءبىزدىڭ داۋدىڭ نۇكتەسىن قوياتىندىعىمىزدا. مىسالى پوليتسيانىڭ ايتقانىنا پروكۋراتۋرا باعىنباۋى مۇمكىن، اكىمنىڭ ايتاقىنىنا پروكۋرور، پروكۋرورعا اكىم باعىنباۋى مۇمكىن. ال سوت اكتىلەرىنە بارلىق ورگان باعىنادى، ودان بولەك قاراپايىم حالىق تا باعىنادى.
ەڭ العاشقى مىندەت – حالىققا قىزمەت ەتۋ. حالىقتىڭ داۋلارىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ، حالىقتىڭ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتىڭ بولۋىن قاداعالاۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ اراسىندا داۋ، تۇسىنبەۋشىلىك بولماعانى ماڭىزدى. العاشقى مىندەتىمىز سوعان باعىتتالعان.
كەلەسى مىندەت – ءادىل شەشىم شىعارۋ. بۇل مىندەتىمىزگە قۇقىقتىق ءتارتىپتى جانە زاڭدى بۇزعانداردى تارتىپكە شاقىرۋ كىرەدى. شەشىم شىعارۋ كەزىندە ءىستى ءار قىرىنان قاراپ، وگىز دە ولمەيتىن، اربا دا سىنبايتىن جولدى قاراستىرامىز. الايدا زاڭدى بۇزعانداردى تارتىپكە شاقىرۋ - باستى مىندەتىمىز ەكەنىن دە ەستەن شىعارمايمىز.
ولاردان بولەك قوعام جانە مەملەكەت ومىرىندە تۋىندايتىن جانجالدار مەن داۋلاردى شەشۋ دەگەن مىندەتىمىز بار. ءبىزدى باسقا مەملەكەتتىك ورگانداردان ەرەكشەلەپ تۇرعان دا وسى مىندەتىمىز. ويتكەنى ءبىز مانتيا كيۋىمىزبەن ەمەس، ەڭ باستىسى داۋلاردى شەشۋمەن ەرەكشەلەنەمىز.
كەلەسى مىندەت – بۇزىلعان قۇقىقتاردى قايتارۋ. كەز كەلگەن شەشىمدى شىعارار الدىندا قاي تاراپتىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەنىن كەلىپ تۇسكەن دالەلدەرگە بايلانىستى زەرتتەيمىز. سونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قۇقىقتار بۇزىلعان جاعدايدا، ونى رەتكە كەلتىرەمىز.
– سوت پروتسەسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى سوت پروتسەسى قالاي وتەدى؟
- بىزدە دە سوت پروتسەسى فيلمدەردەن كورگەندەرىڭىزدەي فورماتتا وتەدى. سوت كەلگەن ءىستى اشىپ، ەڭ ءبىرىنشى تاراپتارعا قۇقىقتارىن ءتۇسىندىرىپ، قانداي ءىستىڭ قارالايىن دەپ جاتقاندىعىن ايتادى. تاراپتاردى ءبىر-بىرىمەن تانىستىرىپ، وزدەرىن دە تانىستىرادى. كۋالىك ەتۋگە كەلگەن ادامداردى دا اتاپ وتەدى. ودان بولەك سۋديالار مەن پروكۋرورلار دا وزدەرىن تانىستىرۋى كەرەك. كىرىسپە ءسوز ايتىلىپ، وندا قانداي ءىستىڭ تالدانايىن دەپ جاتقانىن، قانداي داۋدىڭ تۋىنداعانىن ايتادى. ەكى تاراپتان داۋمەن كەلىسە ما ەكەندىگى سۇرالادى. قازىر سوت بارىسىندا مىندەتتى تۇردە داۋلاسقان تاراپتاردى بىتىمگەرشىلىككە شاقىرۋ شاراسى جۇرگىزىلەدى. بۇل بۇرىننان بار، الايدا قازىرگى ۋاقىتتا نەگىزگى مىندەتىمىزگە اينالىپ وتىر. ولاردى ءبىر-بىرىمەن سوتتاسپاي، تاتۋلاسۋعا، بىتىسۋگە شاقىرامىز. ادامداردى تاتۋلاستىرۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا سوت پروتسەسى ءارى قاراي جالعاسىپ، ءبىز شەشىم شىعارامىز. ول شەشىمگە قارسىلىق كەلتىرۋگە بولادى.
– سوت جۇيەسىندەگى ەڭ جوعارى مانساپ قالاي اتالادى؟ جالپى توراعا بولۋ ءۇشىن قاراپايىم قىزمەتكەر قانداي باسپالداقتارمەن ءجۇرىپ ءوتۋى كەرەك؟
- سوت جۇيەسىندەگى ەڭ جوعارى مانساپ – سوت توراعاسى بولۋ. ال سوت توراعاسى بولۋ وتە قيىن. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن سۋديالىققا ءوتۋ كەرەك. سۋديا بولۋ ءۇشىن دە ىرىكتەۋ پروتسەسى بولادى. قازىرگى تاڭدا ىرىكتەۋ پروتسەسى وتە جوعارى دەڭگەيدە وتەدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ سۋديا بولۋى ەكىتالاي. ول ءۇشىن بارلىق تەستتەردەن ءوتىپ، جاقسى ءبىلىم العان بولۋ ماڭىزدى. جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ سىناقتارىنان سۇرىنبەي وتكەن جاعدايدا عانا سۋديا بولۋعا بولادى. سۋديا ودان ءارى قاراي ءوزىن جاقسى كورسەتسە، سوتتىڭ توراعاسى بولا الادى.
اتاقتى عالىم سالىق يمانوۆ «يۋريسپرۋدەنتسيانىڭ ناعىز شىڭى – سۋديا بولۋ» دەپ ايتىپ كەتكەن. ياعني كەز كەلگەن يۋريست ءتۇپتىڭ تۇبىندە سۋديا بولسام دەپ ارماندايدى. بۇل دا كەز كەلگەن سولداتتىڭ گەنارال بولسام دەپ ارمانداعانى سەكىلدى.
– سوتتا جىل سايىن جاڭا رەفورمالار ەنىپ، زاڭدار كۇننەن كۇنگە وزگەرىپ جاتىر؟ بۇل سىزدەرگە كەدەرگى كەلتىرمەي مە؟
- ارينە، قولدانىستاعى زاڭداردىڭ جاڭالانىپ، تۇرلەنىپ وتىرۋى بىزگە كەدەرگى كەلتىرمەيدى. كەرىسىنشە، قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋگە كومەكتەسەدى. قازىرگى كەزدە قازاقستان دا باسقا مەملەكەتتەر سەكىلدى تۇرمىستىق جاعىنان، ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامۋ ۇستىندە. ەگەر ءبىز ەسكى زاڭداردى قولدانا بەرەتىن بولساق، ول ەلدىڭ دامۋىنا كەدەرگىسىن كەلتىرەدى. ەل دامىعان جەردە، زاڭ دا دامىپ وتىرۋى كەرەك.
مەنىڭ ويىمشا، زاڭدارعا وزگەرىستەردىڭ ەنىپ وتىرعانى دۇرىس. زامان تالابىنا ساي زاڭداردىڭ دا وزگەرۋى ورىندى. جاڭا زاڭداردىڭ ەنۋى بىزگە ەشقانداي كەدەرگى كەلتىرمەيدى. سەبەبى جۇمىسىمىز زاڭدارعا تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان، زاڭداردى كۇندەلىكتى قاراپ وتىرامىز. ويتكەنى جوعارى سوت جۇيەسى تەحنيكالىق جاعىنان جاقسى دامىعان. جاڭارعان زاڭدار بىزگە كۇندەلىكتى كەلەدى. زاڭداردىڭ قاي جەرىنە قانداي وزگەرىس ەنگەنىن، قاي جەرى تولىقتىرىلعانىن ءبىلىپ وتىرامىز. بۇل ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى جەڭىلدەتەدى. كەيدە ءوزىمىز دە مىنا زاڭنىڭ مىنا جەرىنە وزگەرىس ەنسە دەپ ۇسىنىس جىبەرەمىز. (سەبەبى كەيبىر زاڭدار ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ جاتادى). بۇل سوت جۇيەسىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
– سىزدەردىڭ ءبىر كۇندىك جۇمىس كۇندەرىڭىز قالاي وتەدى؟ ەڭ جۇمىسقا تولى كۇنىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
- كۇنىمىزدىڭ 90%-ى جۇمىسقا ارنالعان. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كەلىپ تۇسكەن ىستەردى وقيمىز. زاڭداردى دا قوسىمشا وقۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار پروتسەستەردى وتكىزەمىز. ءبىر پروتسەسس كەمىندە 2-3 ساعاتقا سوزىلادى. سودان كەيىن سول پروتسەستىڭ شەشىمىن جازۋىمىز كەرەك. بۇلاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى جينالىستار بولادى. سولارعا قاتىسامىز. جاڭارعان زاڭداردى جوعارى سوت جاساپ قويعان سيستەمادان قاراپ، زەرتتەپ وتىرامىز.
ىستەردى قاراپ، ونىڭ شەشىمىن شىعارۋ كوپ ۋاقىتىمىزدى الادى. ويتكەنى بەلگىلى ءبىر ءىستى قاراۋدا شەكتى مەرزىم بار (2 اي). سول ۋاقىتقا ۇلگەرۋ ءۇشىن ۋاقىتىمىزدىڭ كوپ بولىگىن وسىنداي سوت پروتسەستەرىنە ارنايمىز.
– ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قاراي قۇقىق سالاسى قانشالىقتى دامىدى؟
- قازاقستانداعى قۇقىقتىق ساياسات قالىپتاسىپ، دامىپ جاتىر دەي الامىن. ونىڭ العاشقى سەبەبى – بىزدە زامان تالابىنا ساي زاڭدار قابىلدانىپ، بۇرىنعى زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ جاتىر. زاڭدار سان ەمەس، ساپا جاعىنان وزىق بولىپ تۇر.
مىسالى كوروناۆيرۋس پاندەمياسى سوت پروتسەسىنە كەدەرگى كەلتىرمەي قويمادى. الايدا تەحنيكالىق جاعىنان دامىعان قۇقىق سالاسى بۇل پروبلەمانى لەزدە شەشتى. قازىرگى تاڭدا سوت پروتسەستەرى ونلاين رەجيمدە ءارتۇرلى قوسىمشالاردا ءوتىپ جاتىر. ادام شەتەلگە كەتىپ قالعان جاعدايدا دا ولارمەن بايلانىسۋ بىزگە قيىندىق تۋدىرىپ جاتقان جوق.
ادام قۇقىقتارىن ءبىرىنشى كەزەككە قويعاندىقتان، پاندەميا، ونلاين فورمات بىزگە پايداسىن عانا تيگىزدى. بۇدان ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنىڭ دامىعانىن كورە الامىز. سەبەبى قۇقىق سالاسىنىڭ كەز كەلگەن سيتۋاتسيادان شىعا العانىنا قاراپ، جاقسى دامىپ جاتقانىن بايقاۋعا بولادى.
مىسالى بۇرىن ادامداردى تابۋ وڭاي بولمادى. ولاردى ىزدەۋ ءبىراز ۋاقىتىمىزدى الاتىن. ال قازىرگى دامىعان تەحنيكا وسى ماسەلەمىزدى جەڭىلدەتتى. بۇرىن كەيبىر ىستەر كەشىكتىرىلگەن بولسا، قازىر ءبارى ۋاقىتىندا، ءتىپتى، ۋاقىتىنان بۇرىن شەشىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار كەيبىر وڭاي ىستەردى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وزىنە، نوتاريۋستەرگە بەردىك. كەيبىر ىستەردى بۇيرىق شىعارۋ ارقىلى وندىرۋگە بولاتىن قىلىپ جاسادىق. بۇل بىزگە ۋاقىت جاعىنان ءتيىمدى بولدى.
– حالىقتى قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق جاعىنان بۇرىنعى كەزبەن سالىستىرمالى تۇردە العا جىلجىدى دەي الامىز با؟
- ارينە، قازىر حالىق قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق جاعىنان دامىعان. مىسالى قازىرگى كەزدە ادامدار سوتقا يۋريست، زاڭگەرسىز قاتىسىپ جاتىر. سەبەبى ولار كونستيتۋتسياداعى زاڭداردى، وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن بىلەدى.
بۇرىن زاڭگەر تابۋ قيىن ەدى. قالا بويىنشا 15-20 زاڭگەر بولعان بولسا، قازىر بۇل وڭاي شارۋا. بۇگىندە ولاردىڭ ارنايى پالاتالارى قۇرىلدى. ارنايى ادۆوكاتتىق پالاتالار بار. زاڭگەرلەردىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە پالاتالارى بار. قازىر زاڭگەرلەردىڭ سانى 100-200-دەي بولعان شىعار. زاڭگەر تابۋ وتە وڭاي بولىپ قالدى. ءتىپتى، قاجەت بولسا، قۇقىقتىق كومەك تەگىن كورسەتىلىپ تە جاتىر (مەدياتورلار كومەگى بار).
سول سەبەپتى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى جاقسى دامىعان دەپ ايتا الامىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان اقمارال بەرەكەت،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
