«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Aqtaý qalasynyń №2 sotynyń sýdıasy Muqashev Muhıt Qamzaulymen boldy.
– Qarapaıym halyq dáriger dese – aq halatty jandy, al sýdıa dese – mantııa kıip alǵan adamdy kóz aldaryna elestetedi. Sizderdiń basqa memlekettik qyzmetkerlerden qandaı aıyrmashylyqtaryńyz bar? Mindetterińiz ne?
- Ár mamandyqtyń óz ereksheligi bolady. Sýdıanyń bir ereksheligi – kez kelgen jerde kez kelgen daýdyń núktesin qoıý. Mysaly siz ákimshilikke barsańyz, olar problemańyzdy tolyq sheshpeýi múmkin. Olar sizdi prokýratýraǵa jiberedi, al olar sotqa bar deıdi. Kez kelgen sheshilmegen daý sotqa keledi. Eń basty erekshelik te osy, bizdiń daýdyń núktesin qoıatyndyǵymyzda. Mysaly polıııanyń aıtqanyna prokýratýra baǵynbaýy múmkin, ákimniń aıtaqynyna prokýror, prokýrorǵa ákim baǵynbaýy múmkin. Al sot aktilerine barlyq organ baǵynady, odan bólek qarapaıym halyq ta baǵynady.
Eń alǵashqy mindet – halyqqa qyzmet etý. Halyqtyń daýlarynyń sheshimin taýyp, halyqtyń arasynda tepe-teńdiktiń bolýyn qadaǵalaýymyz kerek. Halyqtyń arasynda daý, túsinbeýshilik bolmaǵany mańyzdy. Alǵashqy mindetimiz soǵan baǵyttalǵan.
Kelesi mindet – ádil sheshim shyǵarý. Bul mindetimizge quqyqtyq tártipti jáne zańdy buzǵandardy tártipke shaqyrý kiredi. Sheshim shyǵarý kezinde isti ár qyrynan qarap, ógiz de ólmeıtin, arba da synbaıtyn joldy qarastyramyz. Alaıda zańdy buzǵandardy tártipke shaqyrý - basty mindetimiz ekenin de esten shyǵarmaımyz.
Olardan bólek qoǵam jáne memleket ómirinde týyndaıtyn janjaldar men daýlardy sheshý degen mindetimiz bar. Bizdi basqa memlekettik organdardan erekshelep turǵan da osy mindetimiz. Óıtkeni biz mantııa kııýimizben emes, eń bastysy daýlardy sheshýmen erekshelenemiz.
Kelesi mindet – buzylǵan quqyqtardy qaıtarý. Kez kelgen sheshimdi shyǵarar aldynda qaı taraptyń durys nemese burys ekenin kelip túsken dálelderge baılanysty zertteımiz. Sonyń qorytyndysy boıynsha quqyqtar buzylǵan jaǵdaıda, ony retke keltiremiz.
– Sot proesi týraly aıtyp berseńiz. Qazirgi tańda Qazaqstandaǵy sot proesi qalaı ótedi?
- Bizde de sot proesi fılmderden kórgenderińizdeı formatta ótedi. Sot kelgen isti ashyp, eń birinshi taraptarǵa quqyqtaryn túsindirip, qandaı istiń qaralaıyn dep jatqandyǵyn aıtady. Taraptardy bir-birimen tanystyryp, ózderin de tanystyrady. Kýálik etýge kelgen adamdardy da atap ótedi. Odan bólek sýdıalar men prokýrorlar da ózderin tanystyrýy kerek. Kirispe sóz aıtylyp, onda qandaı istiń taldanaıyn dep jatqanyn, qandaı daýdyń týyndaǵanyn aıtady. Eki taraptan daýmen kelise ma ekendigi suralady. Qazir sot barysynda mindetti túrde daýlasqan taraptardy bitimgershilikke shaqyrý sharasy júrgiziledi. Bul burynnan bar, alaıda qazirgi ýaqytta negizgi mindetimizge aınalyp otyr. Olardy bir-birimen sottaspaı, tatýlasýǵa, bitisýge shaqyramyz. Adamdardy tatýlastyrý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda sot proesi ári qaraı jalǵasyp, biz sheshim shyǵaramyz. Ol sheshimge qarsylyq keltirýge bolady.
– Sot júıesindegi eń joǵary mansap qalaı atalady? Jalpy tóraǵa bolý úshin qarapaıym qyzmetker qandaı baspaldaqtarmen júrip ótýi kerek?
- Sot júıesindegi eń joǵary mansap – sot tóraǵasy bolý. Al sot tóraǵasy bolý óte qıyn. Ol úshin eń aldymen sýdıalyqqa ótý kerek. Sýdıa bolý úshin de irikteý proesi bolady. Qazirgi tańda irikteý proesi óte joǵary deńgeıde ótedi. Kez kelgen adamnyń sýdıa bolýy ekitalaı. Ol úshin barlyq testterden ótip, jaqsy bilim alǵan bolý mańyzdy. Joǵary sot keńesiniń synaqtarynan súrinbeı ótken jaǵdaıda ǵana sýdıa bolýǵa bolady. Sýdıa odan ári qaraı ózin jaqsy kórsetse, sottyń tóraǵasy bola alady.
Ataqty ǵalym Salyq Imanov «ıýrısprýdenııanyń naǵyz shyńy – sýdıa bolý» dep aıtyp ketken. Iaǵnı kez kelgen ıýrıst túptiń túbinde sýdıa bolsam dep armandaıdy. Bul da kez kelgen soldattyń genaral bolsam dep armandaǵany sekildi.
– Sotta jyl saıyn jańa reformalar enip, zańdar kúnnen kúnge ózgerip jatyr? Bul sizderge kedergi keltirmeı me?
- Árıne, qoldanystaǵy zańdardyń jańalanyp, túrlenip otyrýy bizge kedergi keltirmeıdi. Kerisinshe, qordalanyp qalǵan máselelerdi sheshýge kómektesedi. Qazirgi kezde Qazaqstan da basqa memleketter sekildi turmystyq jaǵynan, ekonomıkalyq turǵyda damý ústinde. Eger biz eski zańdardy qoldana beretin bolsaq, ol eldiń damýyna kedergisin keltiredi. El damyǵan jerde, zań da damyp otyrýy kerek.
Meniń oıymsha, zańdarǵa ózgeristerdiń enip otyrǵany durys. Zaman talabyna saı zańdardyń da ózgerýi oryndy. Jańa zańdardyń enýi bizge eshqandaı kedergi keltirmeıdi. Sebebi jumysymyz zańdarǵa tikeleı qatysty bolǵandyqtan, zańdardy kúndelikti qarap otyramyz. Óıtkeni joǵary sot júıesi tehnıkalyq jaǵynan jaqsy damyǵan. Jańarǵan zańdar bizge kúndelikti keledi. Zańdardyń qaı jerine qandaı ózgeris engenin, qaı jeri tolyqtyrylǵanyn bilip otyramyz. Bul bizdiń jumysymyzdy jeńildetedi. Keıde ózimiz de myna zańnyń myna jerine ózgeris ense dep usynys jiberemiz. (Sebebi keıbir zańdar adamdardyń quqyǵyn qorǵaýǵa kedergi keltirip jatady). Bul sot júıesiniń damýyna yqpal etedi.
– Sizderdiń bir kúndik jumys kúnderińiz qalaı ótedi? Eń jumysqa toly kúnińiz týraly aıtyp berińizshi.
- Kúnimizdiń 90%-y jumysqa arnalǵan. Eń birinshi kezekte kelip túsken isterdi oqımyz. Zańdardy da qosymsha oqýymyz kerek. Sonymen qatar proesterdi ótkizemiz. Bir proess keminde 2-3 saǵatqa sozylady. Sodan keıin sol proestiń sheshimin jazýymyz kerek. Bulardyń arasynda ártúrli jınalystar bolady. Solarǵa qatysamyz. Jańarǵan zańdardy joǵary sot jasap qoıǵan sıstemadan qarap, zerttep otyramyz.
Isterdi qarap, onyń sheshimin shyǵarý kóp ýaqytymyzdy alady. Óıtkeni belgili bir isti qaraýda shekti merzim bar (2 aı). Sol ýaqytqa úlgerý úshin ýaqytymyzdyń kóp bóligin osyndaı sot proesterine arnaımyz.
– Elimizdiń quqyqtyq saıasatyna qandaı baǵa berer edińiz? Táýelsizdik alǵannan beri qaraı quqyq salasy qanshalyqty damydy?
- Qazaqstandaǵy quqyqtyq saıasat qalyptasyp, damyp jatyr deı alamyn. Onyń alǵashqy sebebi – bizde zaman talabyna saı zańdar qabyldanyp, burynǵy zańdarǵa ózgeris engizilip jatyr. Zańdar san emes, sapa jaǵynan ozyq bolyp tur.
Mysaly koronavırýs pandemııasy sot proesine kedergi keltirmeı qoımady. Alaıda tehnıkalyq jaǵynan damyǵan quqyq salasy bul problemany lezde sheshti. Qazirgi tańda sot proesteri onlaın rejımde ártúrli qosymshalarda ótip jatyr. Adam shetelge ketip qalǵan jaǵdaıda da olarmen baılanysý bizge qıyndyq týdyryp jatqan joq.
Adam quqyqtaryn birinshi kezekke qoıǵandyqtan, pandemııa, onlaın format bizge paıdasyn ǵana tıgizdi. Budan elimizdiń quqyqtyq saıasatynyń damyǵanyn kóre alamyz. Sebebi quqyq salasynyń kez kelgen sıtýaııadan shyǵa alǵanyna qarap, jaqsy damyp jatqanyn baıqaýǵa bolady.
Mysaly buryn adamdardy tabý ońaı bolmady. Olardy izdeý biraz ýaqytymyzdy alatyn. Al qazirgi damyǵan tehnıka osy máselemizdi jeńildetti. Buryn keıbir ister keshiktirilgen bolsa, qazir bári ýaqytynda, tipti, ýaqytynan buryn sheshilip jatyr. Sonymen qatar keıbir ońaı isterdi memlekettik organdardyń ózine, notarıýsterge berdik. Keıbir isterdi buıryq shyǵarý arqyly óndirýge bolatyn qylyp jasadyq. Bul bizge ýaqyt jaǵynan tıimdi boldy.
– Halyqty quqyqtyq saýattylyq jaǵynan burynǵy kezben salystyrmaly túrde alǵa jyljydy deı alamyz ba?
- Árıne, qazir halyq quqyqtyq saýattylyq jaǵynan damyǵan. Mysaly qazirgi kezde adamdar sotqa ıýrıst, zańgersiz qatysyp jatyr. Sebebi olar konstıtýııadaǵy zańdardy, ózderiniń quqyqtaryn biledi.
Buryn zańger tabý qıyn edi. Qala boıynsha 15-20 zańger bolǵan bolsa, qazir bul ońaı sharýa. Búginde olardyń arnaıy palatalary quryldy. Arnaıy advokattyq palatalar bar. Zańgerlerdiń bir emes, birneshe palatalary bar. Qazir zańgerlerdiń sany 100-200-deı bolǵan shyǵar. Zańger tabý óte ońaı bolyp qaldy. Tipti, qajet bolsa, quqyqtyq kómek tegin kórsetilip te jatyr (medıatorlar kómegi bar).
Sol sebepti halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵy jaqsy damyǵan dep aıta alamyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ulttyq portaly
