«تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە موعولستانعا قاتىستى مالىمەتتەردى دۋلاتي مەيلىنشە مولىنان قامتىپ، بۇل قۇرىلىمنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايىن جان-جاقتى باياندايدى. سونىمەن موعولستان قانداي مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولدى، دۋلاتي سونى بارىنشا تولىق تۇردە كورسەتۋگە كۇش سالادى. موعولستان ەرتەدەن قولدانىستا بار اتاۋ، ول شىڭعىس حان زامانىنان بۇرىن قولدانىلىپ كەلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
«الاش ايناسى» ينتەرنەت-گازەتى حالقىمىزدىڭ شىعۋ تەگىن، تارالۋىن باياندايتىن تارماعى – قازاق شەجىرەسى تۋرالى اقپاراتتاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاريالاماق. وسى ارقىلى ءۇش ءجۇزدىڭ ءار رۋى تۋرالى مالىمەتتەردى توپتاستىرىپ، قازاقتىڭ ورتاق شەجىرە قورىن جاساپ شىعارماق.
ەگەر ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ءوز رۋىڭىز جايىندا مالىمەتتەر بولسا، مىنا:info@alashainasy.kz ەلەكتروندى پوشتاسىنا جىبەرۋىڭىزگە بولاتىنىن حابارلايدى.
ال موعولستان مەملەكەتى ساياسي قۇرىلىم رەتىندە ءحىV عاسىر ورتاسىندا قۇرىلعان مەملەكەت. بۇل شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ىشكى بيلىككە تالاسىنان، تاق ءۇشىن كۇرەستەن ىدىراۋى سالدارىنان پايدا بولعان ساياسي قۇرىلىم ەدى. دۇنيەگە كەلگەن بۇل مەملەكەت حايدۋ حاننىڭ (1301 جىلى قايتىس بولعان) باسقارۋى كەزىندە قالىپتاستى. حايدۋ ولگەننەن كەيىن باراق حاننىڭ ۇلى تۋۆا (دۋۆا) تاققا وتىرادى. ىشكى رۋ ارالىق تارتىستىڭ سالدارىنان حاندىق بيلىك السىرەپ، شاعاتاي مەملەكەتى ءحىV عاسىردىڭ 40-50-جىلدارى ونداعان يەلىكتەرگە ىدىراپ كەتتى. ەڭ الدىمەن شاعاتاي مەملەكەتى باتىس جانە شىعىس بولىككە ءبولىندى. باتىس بولىگىندە (ماۋارانناھاردا) بيلىك تۇرىك-موعول امىرلەرىنىڭ قولىنا كوشتى (تەمىر (1370-1405). ال شىعىس بولىگىندە شاعاتاي ناسىلىنەن تارالعان حاندار بيلىك ەتتى، بۇل بولىك وزدەرىن موعولدار دەپ اتادى. وندا قۇرىلعان مەملەكەت موعولستان دەپ اتالدى. وسى پروتسەستى سيپاتتاعان م.ح.دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە موعولداردىڭ ءوزى ءبىرى موعول، ەكىنشىسى شاعاتاي بولىپ ەكىگە بولىنگەنىن جازادى. ولار ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى مۇقاتىپ شاعاتاي موعولداردى «جەتە» (بۇزاقى), ال موعولدار شاعاتايدى كاراۋناس (قارا توبىر، شاتا) دەپ اتايتىن بولعان.
موعولدارعا قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىندە بىرىزدىلىك، عىلىمي نەگىزدەلگەن دالەلدى ورتاق تۇجىرىم جوق. ماسەلەن، وسى پروبلەمانى كوتەرىپ جۇرگەن عالىمدار: «شا-عاتاي مەملەكەتىنىڭ بۇل شىعىس بولىگىندەگى كوشپەندىلەرى وزدەرىن موعولدارمىز دەپ اتادى، ءسويتىپ ورتالىق ازيادا «ن» ءارپى ءتۇسىرىلىپ مونعولداردىڭ حالىقتىق اتالۋى ايتىلىپ جازىلا باستادى. سول كەزدەرى بۇل تەرميننەن موعولستان دەگەن پارسى گەوگرافيالىق اتاۋى پايدا بولدى»، دەپ جازادى. موعولستاندى «پارسى گەوگرافيالىق اتاۋى» دەۋ تەرىس، دالەلسىز پىكىر. شىنىندا بۇل اتاۋ پارسى گەوگرافيالىق اتاۋى ەمەس، قازاقتىڭ ءتول اتاۋى، ال پارسىلىق «ستان» دەگەن جۇرناق قانا، مۇنىڭ ءوزى دە ءتۇبىرى تۇركىلىك ءسوز. موعولستان مەملەكەتىنىڭ اتاۋىن پارسىلىق اتاۋعا تەلۋ ورەسكەل قاتە نارسە، ال تالاسسىز شىندىق مىناۋ: موعول ءسوزى كونە زاماننان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان ەتنيكالىق اتاۋ، قازاقتىڭ بايىرعى ءتول ءسوزى. ونى ءدال وسىلاي تاريحشى كارامزين دە قولداندى، راشيد-اد-دين دە سولاي قولدانعان، كەيىنگى كىتاپ كوشىرۋشىلەر، مۇنى شاتاستىرعان، «ن» ءارپىن قوسىپ، مونعول ەتنونيمىنە اينالدىرىپ جىبەرگەن. وسى قاتە جازىلىپ، حاتقا ءتۇسىرىلىپ كەتكەن اتاۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.
اڭگىمە موعولدار ەتنونيمىنە تىكەلەي قاتىستى بولىپ وتىرعاندىقتان موعولدار دەگەنىمىز كىمدەر، ولاردىڭ قۇرامىنا قانداي قاۋىم، رۋ-تايپالار كىرگەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن «موعول» دەگەن ءسوزدى موڭعولمەن بايلانىستىرىپ ابدەن شاتاستىرىپ كەلدىك، موعولدى «ڭ» ءارپى ءتۇسىرىلىپ ايتىلعان «موڭعول» ءسوزى دەپ ءتۇسىندىرىپ باقتىق. راسىندا سولاي ما، شىندىعى قايسى، الدە ەكەۋى ءبىر ءسوز بە؟ اكادەميك ءا.مارعۇلان «مۇحاممەد حايدار – قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى» دەگەن 1941 جىلى جازعان اتاقتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، سول كەزدىڭ وزىندە-اق «موعولدىڭ» «موڭعولعا» ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىن كەسىپ ايتسا دا، ءبىزدىڭ عالىمدار وعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمان بەرمەي كەلەدى. ءا.مارعۇلان: «جەتىسۋدىڭ سول كەزدەگى ساياسي اتى موعولستان بولسا، مەكەندەگەن تايپالاردى رەسمي تىلدە موعول دەپ اتادى. بىراق بۇل موعول دەپ وتىرعان كوشپەلى تايپالار موڭعول دا ەمەس، ۇيعىر دا ەمەس، وزبەك تە ەمەس، تۇرىك تىلىندە سويلەيتىن سول جەردىڭ تاريحي زاماننان كەلە جاتقان تۇرعىن حالقى بولاتىن. ەكىنشى تۇردە ايتقاندا، موعول دەپ اتاعان ەلدەر كەيىن ۇلى ءجۇز قۇرامىنا كىرگەن ءۇيسىن-دۋلات، قاڭلى مەن شانىشقىلى، جالايىرلار. بۇلاردى بىرىكتىرىپ، ساياسي تىرشىلىك رەتىندە نە موعول، نە دۋلات دەپ اتاعاندىعى بايقالادى. دۇرىسىندا بۇل موعولداردى شاعاتاي ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىققان سول كەزدەگى قازاق تايپالارىنىڭ (ۇلى جۇزدىك) ءبىرىنشى ساياسي تىرشىلىگى دەۋگە بولادى» دەپ ناقتىلاپ، تەرەڭدەتە اشىپ كورسەتىپ جازادى. ءدۋلاتيدىڭ جازعانىن تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرىپ، تالداپ بەرەدى. ال ءورىستىلدى تاريحشىلار ءا.مارعۇلاننىڭ ەڭبەگىن وقي الماعانى بەلگىلى.
موعول ەتنونيمى شاعاتاي ۇلىسى ىدىرا-عاننان كەيىن پايدا بولعان اتاۋ دا، شىڭعىس حاننىڭ جورىعىنا بايلانىستى موڭعولعا قاتىستى تەرمين دە ەمەس. «تاريح-ي راشيديدە» موعولدارعا قاتىستى ۇشان-تەڭىز مالىمەتتەر، وقيعالار قامتىلىپ باياندالعانىمەن، بىراق موعول ەتنونيمىنىڭ نەدەن شىققانى جونىندە ەشقانداي مالىمەت، تۇسىنىكتەمە ايتىلمايدى. سوعان قاراپ دۋلاتي بۇل ەتنونيمنىڭ ءتۇپ توركىنىن نەگە اشىپ كورسەتپەگەن دەگەن ساۋال دا تۋ مۇمكىن. بىزدىڭشە، موعول اتاۋى دۋلاتي زامانىندا جالپاق جۇرتقا بەلگىلى بولاتىن.
ونىڭ ۇستىنە پارسى تىلىنە اسا جۇيرىك مۇحاممەد حايدار راشيد-اد-ءديننىڭ ەڭبەگىن، باسقا دا تاريحي كىتاپتاردى تەرەڭ زەرتتەپ، شىڭعىس حان مەن ونىڭ شەجىرەسىنە قاتىستى وقيعالارعا ابدەن قانىق بولاتىن. سوندىقتان ول شىڭعىس حاندى موعول دەپ تە، موڭعول دەپ تە جازبايدى، سەبەبى ونىڭ اتا تەك شەجىرەسىن قاۋزاپ جاتۋدى ماقسات تۇتپاعان، بىراق ءتۇپ-تۇقيانىن جاقسى بىلگەن. شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلدارىنا قاتىستى مىرزا مۇحاممەد حايدار وقيعالاردى مەيلىنشە ەكشەپ، تاقىرىپ ارناسىندا، وقيعا جەلىسىندە اڭگىمەنىڭ رەتى كەلگەن جەرلەردە عانا بايانداپ وتىرۋىنىڭ ۇلكەن ءمانى بار. سوندىقتان ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەجەلگى مۇرالارعا قاتىستى، وندا ايتىلاتىن جايتتارعا تۇسىنىكتەمە بەرىپ، تالداۋ قاجەتتىگى تۋادى.
موعول اتاۋى دۋلاتي زامانىندا، ونىڭ الدىندا شىڭعىس حان بيلىك جۇرگىزگەن داۋىردە كەڭىنەن قولدانىلعان، بۇحارا كوپشىلىككە ءسىڭىستى اتاۋ ەدى. ال تاريحي كىتاپتارعا زەر سالساق، موعول ءسوزىنىڭ قولدانۋ كوكجيەگى عاسىرلار قويناۋىنا قاراي جەتەلەي جونەلەدى. ول ەڭ الدىمەن تاريحي كىتاپتار مەن شەجىرەلەرگە، اتا مۇرالارعا بارىپ تىرەلەدى.
ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى نازار اۋداراتىن شەجىرەلىك دەرەك كەلتىرىلگەن. جەر بەتىندەگى ادامزات بالاسى شەجىرە بويىنشا نۇح پايعامباردان تاراتىلاتىنى ءمالىم. نۇحتىڭ ءۇش ۇلى بولعان. ول ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى حامدى ءۇندىستان تارابىنا، سامدى – يرانعا، ال يافەستى − كۇنشىعىسقا جىبەرەدى. يافەستىڭ سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرى – تۇرىك ەدى. تۇرىكتىڭ جەتىنشى ۇرپاعى الىنشادان تاتار مەن موعول ەگىز تۋادى. ولار اعايىندى بولاتىن. دەمەك، «موعول» دەگەن اتتىڭ ءوزى بۇل ءسوزدىڭ ەرتەدەن-اق قولدانىستا بار ەكەندىگىن ايعاقتايدى. موعولدان قارا حان، ودان وعىز حان تارالادى، دەپ جازادى تاريحشى. بۇل اڭىز بولسا دا ونىڭ ارناسىندا شەجىرەلىك دەرەكتىڭ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى – باتىر تۇرىك» دەگەن ولەڭمەن جازىلعان شەجىرەسىندە ءتۇپ اتامىز باتىر تۇرىك ەكەنىن قۋاتتاي وتىرىپ:
قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى – باتىر تۇرىك،
ارابسىڭ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك.
پالەنشە ساحابانىڭ زاتىسىڭ دەپ،
الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك،− دەپ ارعى اتامىزدىڭ باتىر تۇرىك ەكەنىن ولەڭ-شەجىرەمەن دالەلدەپ، ايقىنداي تۇسەدى.
شەجىرە بويىنشا موعول اتامىزدىڭ تىم ەرتە زاماننان بەلگىلى ەكەنى كورىنەدى. ال تاريحشى ق.جالايىريدىڭ «تاريح-ي ورازمۇحاممەد» اتتى ەڭبەگىندە موعولعا قاتىستى دەرەكتەر مولىنان ۇشىراسادى. راشيد-اد-ءديننىڭ ەڭبەگىنىڭ اۋدارما جاساعان دەپ سانالاتىن ق.جالايىري تۋىن-دىسىندا موعولدارعا كىمدەر كىرەدى دەگەن ماسەلەگە جاۋاپ بەرىلگەندەي. سوعان نازار اۋدارايىقشى. جالايىر، تاتار، ويرات، مەر-كىت جانە باسقا دا قاۋىم موعول اراسىندا بولاتىنىن، جالپى موعول دەپ اتالعانىنا توقتالىپ، «قوڭىرات، قۇرۋلاس [قورالاس]، يكيراس، ەلجيگين، ورياڭقىت، كەلگەنۋت جانە ولاردان وزگە تايپالاردى دا موعول دارلاكين دەپ اتايدى» دەيدى اۆتور.
سونىمەن بىرگە كيسم اۋال قاۋىمى: «جالايىر، يەسۋنيت، تاتار، مەركىت، كۇرلەۋت، مامعالىق، تارعۇت، ويرات، بارعۇت، قۇرى، تۋلاس، تۋما، بۇلعاشىن، كەرمۋچين، وراسۋت، تەلەڭۋت، كەستەمي، وريانكا، قۇرقان، سۋقانيا» دا موعول اتالىنعانىنا توقتالادى.
قيسم ءدۇيىم قاۋىمى: «كەرەيىت، نايمان، ونعۇت، بەكرين، قىرقىز». كيسم اۋال قاۋىمى: «نۋكۋز، ورياڭقىت، قوڭىرات (قوڭقىرات), يكيراس، ولكۋنۋنت، كۋرۋلاس، ەلجيگين، كونليۋت، ورداۋت، كونكۋتان، ارلات، كەلكۋنۋت، نۋنجين، ۋشين، سۋلدۋس، ەلدۋركين، باياۋىت، كەنگيت» بۇلار دا قاۋىم دەپ اتالىپ، موعولداردى قۇراعان.
ق.جالايىري ەڭبەگىندە قيسم اۋال قاۋىمى، قيسم ءدۇيىم قاۋىمى، تاعبا قاۋىمى جانە تاعى باسقا دا قاۋىمدار كەلتىرىلەدى، بۇلار دا موعولدار ساناتىندا ايتىلادى. شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى (سەگىزىنشى اتاسى) دوبۋن باياننىڭ ەلى قيسم ءدۇيىم بولاتىن. ونىڭ ايەلىنىڭ ءبىرى قورالاس رۋىنان شىققان الان قۋا سۇلۋ ەدى. ال دوبۋن بايان موعول بولاتىن. الان قۋا نۇردان جۇكتى بولعاندىقتان، ونىڭ ۇرپاقتارى نيرۋن اتالدى، ياعني نۇردىڭ بالالارى دەگەنگە سايادى. نيرۋن ون التى رۋلى ەل بولىپتى، ولار: قاتاقين، سالجيۋت، تايجيۋت ءھام سيجيۋت، حارتاقان، چينوس ءھام نۇكۇز… ۋرۋت، ماڭقۇت، دۋربان، بارىن بارۋلاس، ھاداركين، جۋرنات، بۋدات، دۋكلات (دۋعلات), يۋسۋت، قىڭقيات، قيات. قياتقا: يۋركين، چانشيۋت، قيات، ياسار كىرگەن. قيات-بۋرجيكين شىڭعىس حاننىڭ اتاسى ەدى.
شىڭعىس حاندى قياتتان تاراتۋشىلار وسى شەجىرەلىك دەرەككە سۇيەنەدى الايدا ونىڭ تەگى موعولعا بارىپ تىرەلەدى.
«تاريح-ي راشيديدە» م.ح.دۋلاتي جيىر-مادان استام موعول تايپالارىن كەلتىرەدى، ولاردىڭ ىشىندە: دۋلات، دۋحتي، بارلاس، بارقى، وردابەگى (ۇردۋبەگى), يتارشى، قۇنجى، شوراس، بەكجاك، قالۋشى، قارلۇق، ماكريت (مەركىت), سۇڭقارشى، ارلات، بۇلعاشى، اركينۋت (اركانۋت), كەرايت، قاڭلى، سۇلدىز، چاگيراك، تۇركىمەن، ۇيعىر، سارىۇيعىر، قىرعىز جانە ت.ب. دەمەك، موعولداردىڭ قۇرامىنا كىرەتىن رۋ-تايپالاردىڭ سانىنىڭ ءوزى الپىستان اسىپ كەتەدى. ال شاعاتاي ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى، ماۋارانناھردا قالعان، ءبىر كەزدەرى موعولدار قۇرامىندا بولعان تايپالاردى ەسەپتەمەگەن كۇننىڭ وزىندە سونشاما مول ەتنيكالىق توپتار، ءبىر مەملەكەتتىڭ استىندا ىمىراشىلدىقپەن رۋ، تايپا بەيبىت كۇن كەشىپ، بەرەكەلى تىرشىلىك ەتكەن.
بۇل كەزەڭدەگى اتا ءداستۇر مەن سالت-سانا دا، ءدىل دە، ءتىل دە، رۋح تا مىقتى بولعان ەدى. كەيىن وسىنشاما رۋ-تايپالار ءارى ءبىر تەك تامىردان تارالىپ جاتقاندىقتان ىشتەي ءسىڭىسىپ كەتتى، بۇل تابيعي ءارى تاريحي ەتنوگەنەزدىك پروتسەسس بولاتىن. سودان موعولدار قۇرامىندا بولعان كوپتەگەن تايپالار تاريحي مالىمەتتەردە، دەرەكتەردە، كىتاپتاردا عانا ساقتالىنىپ، بۇگىندە ەتنيكالىق ارحايزمگە اينالدى.
شىڭعىس حان تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن كەزەڭدە موڭعول دەگەن ءسوز دە، ۇعىم دا بولماعان. موڭعولداردىڭ ءوزى ول كەزدە حالقا دەپ اتالعان، سانى دا دا شامالى ەدى. بۇگىندە موڭعوليانىڭ وزىندە 2,5 ملن. حالىق تۇرسا، قىتاي جەرىندەگى ىشكى موڭعوليادا دا 2,5 ملن.-داي ادام بار، ءبارىنىڭ سانى 5 ملن. بولادى. ال تۇركى حالقىنىڭ سانى 200 ملن. اسادى. لوگيكالىق قيسىنعا جۇگىنەيىكشى، شىڭعىس حان زامانىن-دا سانى مۇلدەم از حالىق – موڭعولدار دۇنيەنى قالاي جاۋلاپ الماق؟ قيسىنعا كەلە مە؟ تاريحتان موعولداردىڭ اتىن ءوشىرۋ ءۇشىن، تۇرىكتەردىڭ داڭقتى تاريحىن سانالى تۇردە شاتاستىرۋ ماقساتىندا اقيقات نارسەلەردىڭ ءوڭى تەرىس اينالدىرىلدى. ءسويتىپ، شىڭعىس حاننىڭ جورىعى يدەولوگيالىق ماقساتپەن موڭعول-تاتار شاپقىنشىلىعى دەگەن اتپەن بۇرمالانىپ، تاريحي ساناعا اقپاراتتار تاسقىنى ارقىلى كۇشتەپ ءسىڭىرىلىپ، شىنايى تاريح شىرعالاڭعا تاستالدى.
شىڭعىس حاننىڭ جورىعى موڭعول-تاتار دا، تۇرىك-تاتار دا ەمەس، موعول-تاتار شاپقىنشىلىعى بولاتىن. ولار اڭىزعا اينالعان موعول-تاتار ۇرپاقتارى ەدى.
موڭعول دەگەن ءسوزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەندىگى سونشا، تاريحقا، اتا مۇرا، ميراسقا دا بۇرىلىپ قارامايتىن حالگە جەتكەن ەدىك. سودان ءتىپتى ءدۋلاتيدىڭ ءوزىن تۇرىكتەنگەن موڭعول دەپ جازدىق، ءامىر تەمىردى دە تۇرىكتەنگەن موڭعول قاتارىنا اپارىپ قويدىق، ال شىڭعىس حان باسى اشىق كۇيدە موڭعول رەتىندە قابىلداندى. اقيقات ارپالىسسىز كەلمەيدى. كوپتەگەن موعول تايپالارى ويلانباستان موڭعولعا اپارىپ تەلىندى. تۇركويد، تۇرىك ءناسىلى دەپ اتالۋدىڭ ورنىنا ءتىپتى مونگولويد دەپ اتادىق ءناسىلدىڭ ءوزىن. موعول ەتنونيمىنىڭ ءتۇپ توركىنىن ساياساتتان، يدەولوگيادان، كەمسىتىپ كورسەتۋ ارەكەتى سالدارىنان ارشىپ الىپ، تاريحي ارناسىنا ورالتۋ – تاياۋ ۋاقىتتا ءسىرا وڭاي بولا قويماس.
موعول اتاۋىن قىتاي دەرەكتەرىمەن بايلانىستىرىپ، ونىڭ ءتۇپ-توركىنىن ىزدەۋ، قوجا احمەت ياسساۋي بابامىزدىڭ شىققان جەرىن بىلدىرەتىن ياسساۋي ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن اراب دەرەكتەرى مەن جازبالارىنان ىزدەۋدى ەسكە تۇسىرەدى. ياسى ءسوزى قازاقتىڭ فونەتيكالىق وزگەرىسكە تۇسكەن ءتول ءسوزى، ول اسى دەگەن اتاۋ، بۇل ءسوز جەر-سۋ اتتارىندا دا ساقتالىنىپ قالعان، فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ ياسى، ياسى، ت.ب. تۇرىندە ايتىلا بەرەدى. ال شەت جۇرتتىق جازۋشىلار ونى ءوز ىڭعايىنا قاراي جازىپ، ءتۇپ نۇسقاسىنان الشاقتاتىپ جىبەرەدى.
موعول اتاۋىنا قاتىستى جازۋشى م.ماعاۋين كوپتەگەن دەرەكتەر كەلتىرىپ سارالايدى. كارامزين دە، راشيد-اد-دين دە موعول دەپ جازعانىن مىسال رەتىندە العا تارتادى. دەگەنمەن اڭىزعا اينالعان شەجىرەدە موعول مەن تاتار ەگىز تۋعان، ول تۇرىكتىڭ ۇرپاعى دەلىنگەن عوي. موعول دا، تاتار دا كىسى اتى، ولاردان تارالعان ۇرپاق – ءۇرىم-بۇتاق اتاسى بولەك بولعانىمەن ءتۇپ-تەگى ءبىر بولعاندىقتان موعولدار-تاتارلار اتالۋى زاڭدى دا ەمەس پە؟! سوندىقتان كەز كەلگەن اتاۋدىڭ بىردەن قالىپتاسىپ كەتە قويماسى بەلگىلى، شىڭعىس حان يمپەرياسى دا موعولدار يمپەرياسى رەتىندە تانىلدى، سوندىقتان جازۋشى م.ماعاۋيننىڭ: «ەجەلگى عۇن يمپەرياسىنىڭ ودان سوڭعى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ مۇراگەر جالعاسى رەتىندە بوي كوتەرگەن ۇلان-عايىر جاڭا مەملەكەت – «ەكە موعۇل ۇلىسى» دەپ اتالادى دەپ جازۋى تاريحي تۇرعىدان اقيقات تۇجىرىم. گ.سۇلتانوۆ تا ەكە موگۋل ۇلىسى دەگەن اتاۋدى قولدانادى. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريا تۇرىك تايپالارىنىڭ، ياعني قالىڭ موعولداردىڭ ءبىر شاڭىراق، ءبىر تۋدىڭ استىندا باس قوسۋىنان دۇنيەگە كەلگەن الىپ مەملەكەت بولاتىن.
ق.ءجالايىريدىڭ ەڭبەگىنەن كەلتىرىلگەن موعولدار جونىندەگى دەرەكتەر راشيد-اد-ءديننىڭ ەڭبەگىنەن اۋدارىلعان دەپ سانالعانىمەن عالىم، تاريحشى ءھام جازۋشى شىڭعىس حانعا قاتىستى، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنا بايلانىستى مالىمەتتەردى بارىنشا ءدال بەرۋگە تىرىسقانى كورىنىپ تە، سەزىلىپ تە تۇر. شىڭعىس حاننىڭ اتا تەگى موعول، ول قۇرعان يمپەريا ەكە موعول ۇلىسى دەپ اتالدى، مەملەكەتتىك قاتىناس قاعازدارى موڭعول تىلىندە ەمەس، موعول، ياعني تۇركى تىلىندە جۇرگىزىلگەن. كەيىننەن شاعاتاي ۇلىسى، مەملەكەتى ىدىراپ، باتىس جانە شىعىس بولىككە ءبولىنىپ كەتكەن كەزدە شىعىس بولىگى موعولستان اتانۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس، تاريحي زاڭدىلىق بولاتىن.
موعولداردىڭ قۇرامىندا نايمان، كەرەيت، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر، دۋلات سياقتى ءىرى تايپالار بولدى. شىڭعىس حان قۇرعان ەكە موعول ۇلىسىنان سوڭ، التىن وردا ىدىراپ، شاعاتاي مەملەكەتى دە تاريح ساحناسىنان كەتكەننەن كەيىن موعول اتاۋىن ساياسي تەرمين رەتىندە ساقتاپ موعولستان مەملەكەتى بولدى، ال ونىڭ تاريحي ميسسياسى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلىپ، شاڭىراق كوتەرۋىنەن ساياسي قولداۋ كورسەتىپ، مەملەكەت ىرگەسىنىڭ قالانۋىنا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋىندا.
بابىر پاتشانىڭ ءۇندىستاندى 1526 جىلى جاۋلاپ الىپ، بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، ۇلى موعول يمپەرياسىن قۇرعانى بەلگىلى. ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر سۇرگەن ۇلى موعول يمپەرياسى دۇنيە الەمىنە موعولداردىڭ ءوز زامانىندا ەڭ كۇشتى، ەڭ قۋاتتى، ايبارى اينالاسىنا اسقان قۇدىرەتتى مەملەكەت قۇرعانىن كورسەتەدى. تاريحشى ا.سەلەۋباەۆ: «ءسويتىپ، ءۇندىستان جەرىندە تاعى ءبىر ابىل ۇرپاعىنىڭ – موعول مەملەكەتى قۇرىلدى. ءبىرىنشى موعول يمپەرياسى سياقتى ەكىنشى موعول مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالعان تۇرىكتەر، ونىڭ ىشىندە ابىل ۇرپاعى مەن تاعى باسقا دا تۇرىك تايپالارىنىڭ وكىلدەرى بيلىك باسىندا بولىپ، سولار قالاعان» دەپ جازادى.
تاريحتا موعولدار ەكى رەت ۇلى يمپەريا قۇرعان حالىق، بىراق كەيىن بىرتىندەپ موعولستانداعىلارى قازاق حاندىعى قۇرامىنا كىرىپ قازاق اتانسا، ۇلى موعول يمپەرياسىنداعى موعولدار جەرگىلىكتى حالىقپەن ءسىڭىسىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراعانىمەن بۇگىندە موعولدار دەگەن اتى عانا قالعان. ولار ءۇندىستاندا، كاشميردە، پاكىستاندا ۇشىراسادى، يمپەريا كۇيرەپ ۇلت بولىپ ۇيىسا الماعان موعولدار اسسيميلياتسياعا ۇشىرادى، الايدا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ تا كەتكەن جوق. ءبىر قىزىعى سول ءبىر كەزدە موعول دەپ اتالعان اتا جۇرتتا بۇل ءسوز تاريحي ەتنيكالىق اتاۋ رەتىندە عانا قولدانىلسا، ال ءۇندىستان، كاشمير، پاكىستاندا بايىرعى موعولداردىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىن موعول دەپ اتاپ تىرشىلىك كەشۋدە.
موڭعول تەرمينىن شاتاستىرىپ ەنگىزىپ جۇرگەن ورىس زەرتتەۋشىلەرى، ولار قىتايدىڭ اتىن دا شاتاستىرىپ ەنگىزدى. (دۇرىسى: شىن ەلى، قازاقتار ماشىن ەلى دەگەن). سوندىقتان موعول ءسوزىن موڭعولمەن شاتاستىرىپ بۇرما-لاۋدىڭ ەشبىر نەگىزى جوق. م.ح.دۋلاتي ەڭبەگىن زەر سالىپ وقىعان ادام موعولداردىڭ كىم ەكەنىن، نەگە ولاي اتالىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ، اجىراتا الادى. قىپشاق اتاۋىنىڭ جيناقتاۋشىلىق ماعىنالى مانگە يە بولعان ەتنيكالىق اتاۋ ەكەنىن ەسكە الساق، موعول اتاۋى دا كوپتەگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ جالپىلاما سيپاتتاعى جيناقى اتاۋى ەكەنى ءمالىم. بۇل جيناقتاۋشى ەتيكالىق تەرمين، دالىرەك ايتقاندا، قازىرگى تىلمەن جازعاندا، بۇل اتاۋ جالپى قازاقتاردى بىلدىرەتىن تەرمين بولىپ تابىلادى.
موعولستان. التىن وردا حاندىعى ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدە شاعاتاي مەملەكەتى دە ىدىراپ، سونىڭ ورنىنا موعولستان ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمى پايدا بولدى. موعولستاندى مەكەن ەتكەن ەجەلگى قازاق تايپالارى بولاتىن، حالقىنىڭ قۇرامى، ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، ادەت-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى تۇرعىسىنان بىرىڭعاي سيپاتتا بولاتىن. بۇل حالىقتىق بەلگىلەردىڭ بىرىڭعاي ورتاقتىعى ونىڭ ءبىر حالىقتىڭ تامىرىنان ءوسىپ-ونگەن تارماق ەكەندىگىن ايعاقتايدى. موعولستاننىڭ كەيىننەن قازاق حاندىعىنىڭ تال بەسىگىنە اينالۋىنىڭ ءوزى ساياسي، تاريحي، مادەني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا زاڭدى پروتسەسس بولىپ تابىلادى.
موعولستان الىپ جاتقان ايماق قانداي ەدى؟ وعان م.ح.ءدۋلاتيدىڭ ەڭبەگىنەن جاۋاپ تابا الاسىز: «موعولستان دەپ اتالاتىن اۋماقتىڭ ۇزىندىعى مەن ەنى جەتى-سەگىز ايلىق جول بولادى. ونىڭ شىعىس شەكارا اۋماعى بارسكول، ەمىل جانە ەرتىستەگى قالماقتىڭ جەرىنە بارىپ تىرەلەدى. ونىڭ سولتۇستىك شەكاراسى كوكشە تەڭىز، بۋم ليش، قاراتالمەن، ال باتىس شەكاراسى تۇركىستان جانە تاشكەنتپەن، وڭتۇستىك شەكاراسى فەرعانا ءۋالاياتى، قاشقار، اقسۋ، چالىش، تۇرفانمەن شەكتەسەدى. وسى ءتورت شەكارالاس اۋماقتاردىڭ ىشىنەن مەن ونىڭ وڭتۇستىك ايماعىن كوردىم. [ول] تاشكەنتتەن اندىجانعا دەيىن ون كۇندىك جول. ءانديجاننان قاشقارعا دەيىن جيىرما كۇن، سول جەردەن اقسۋعا شەيىن ون بەس كۇندىك جول. اقسۋدان چالىشقا دەيىن ون بەس كۇندىك، ال چالىشتان تۇرفانعا شەيىن ون كۇندىك، تۇرفاننان بارسكولگە شەيىن ون بەس كۇندىك جول. ال بارسكول موعولستاننىڭ شىعىس شەكاراسى بولىپ تابىلادى. بارلىق وڭتۇستىك شەكاراسى اتپەن ورتاشا ءجۇرىپ وتىرعاندا ءۇش ايلىق جول. جول بويىندا توقسان بەكەت بار. ال قالعان ءۇش تارابىن مەن كورگەن جوقپىن. الايدا سول ايماققا بارىپ-كەلىپ جۇرگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ول تاراپتاردىڭ [ۇزىندىعى] بۇدان [وڭتۇستىك تاراپتان] الدەقايدا ۇلكەن. ونىڭ بۇكىل اۋماعى جەتى-سەگىز ايلىق جول».
م.ح.دۋلاتي موعولستان مەملەكەتىنىڭ شەگارا اۋماعىن، ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىن ءوز زامانىنا ساي كارتاسىن ءبىزدىڭ قولىمىزعا بەرىپ كەتىپ وتىر، ول بۇل تۇرعىدان قازاق تاريحىنىڭ اتاسى عانا ەمەس، العاشقى قازاق كارتوگرافى دەسە دە بولادى. موعولستان ەلىندە كوشپەلى تىرشىلىك كەشۋمەن قاتار، وتىرىقشىلىق، قالا مادەنيەتىنىڭ دامىعانىنا قاتىستى دا «تاريح-ي راشيدي» مول دەرەك، ماعۇلمات بەرەدى. موعولستان جەرىندە ونەر، ءبىلىم، عىلىم دا دامىعانىن، ساۋلەت ونەرى تۋىندىلارىنىڭ دا جاسالعانىن، وتكەن تاريحىمىزدىڭ مادەني بەلگىلەرىنىڭ مولىنان ۇشىراساتىنى مۇحاممەد حايدار بارىنشا تەرەڭىرەك اڭگىمە ەتەدى. عالىمداردىڭ كوپ شىققانىن، اسىرەسە بالاسۇعۇن قالاسىنان سونشاما كوپ عۇلامالار دۇنيەگە كەلگەنىن ماقتان ەتەرلىكتەي بايانداعانىمەن الاساپىران زاماندا سولاردىڭ ەڭبەكتەرى جەتپەي، ۇمىتىلىپ، ۋاقىت شاڭىنا كومىلىپ قالعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى. موعولستان مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنىڭ زامانىنا وراي بىردە كەڭەيىپ، ەندى بىردە اۋماعىنىڭ تارىلىپ وتىرعانىن «تاريح-ي راشيديدە» باياندالعان وقيعالاردان ايقىن بايقايمىز. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزەڭدە وسىناۋ ۇلان-بايتاق گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە سوزىلىپ جاتقان مەملەكەتتە نەگىزگى حالقى − قازاق، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تاجىك جانە ت.ب. حالىقتاردىڭ ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بايقايسىز. ولاردىڭ قونىستانعان جەرلەرىن قازىرگى ساياسي كارتا شەڭبەرىندە الىپ قاراۋعا بولمايدى. موعولستان حاندارى تاشكەنتتە (شاشتا) تۇردى، ءتىپتى بولاشاق عالىمنىڭ اكەسى مۇحاممەد حۇسەيىن ۇراتوبە (تاجىكستان) ءۋالاياتىندا توعىز جىلداي بيلىك ەتكەن، بۇل جەرلەردى سۇلتان ماحمۇد حان سىيعا بەرەدى. ۇلى عالىم شاماسى اكەسى بيلىك ەتىپ تۇرعان جىلدارى ۇراتوبەدە دۇنيەگە كەلگەن بولۋى كەرەك. ونى تاشكەنتتە تۋعان دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز، ويتكەنى بۇل جەرلەردە مۇحاممەد حۇسەيىن بيلىگىن جۇرگىزگەن بولاتىن.
موعولستاننىڭ حالقى موعولدار دەپ اتالدى، وندا بيلىك ەتكەن حانداردىڭ بارىنە توقتالۋدى ماقسات ەتپەگەن عالىم، ەڭ الدىمەن، موعولستان حاندارىنىڭ ىشىنەن توعىلىق تەمىردىڭ ءومىر بايانىنان باستايدى، ونىڭ دا دالەلدى سەبەبىن كەلتىرەدى. توعىلىق تەمىرگە دەيىنگى حانداردىڭ عۇمىرىنا توقتال-ماۋىنىڭ سەبەپ-سالدارى ولار يسلام ءدىنىن قابىلداماعان ەدى، سوندىقتان ولاردىڭ اتىن دا اتاعىسى كەلمەيدى، ولار كاپىرلىكتەن قۇتىلا المادى. تەك قانا توعىلىق تەمىر حان عانا يسلام ءدىنىن قابىلداپ، موعول جەرىنە يسلام شۇعىلاسى تارالدى. يسلام ءدىنى – حاق ءدىن، مادەنيەتتىڭ، رۋحانياتتىڭ دامۋىنا اسا زور ىقپال ەتەتىن پروگرەسسيۆتىك ماڭىزى اسا زور ءدىن سانادى. سوندىقتان دا مۇحاممەد حايدار يسلام ءدىنىن وركەنيەتپەن، قوعامنىڭ دامۋ پروتسەسىمەن بايلانىستىرا قاراستىردى.
شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى بالاسى شاعا-تايدىڭ ۇلىسىنا قاراعان ۇلان-بايتاق جەردە تىرشىلىك ەتىپ جاتقان قازاق تايپالارى وسى ۇلىستىڭ قۇرامىندا بولدى. شىڭعىس حان م.ح.ءدۋلاتيدىڭ باباسى ورتوبەگە ماڭلاي سۇبەنى (شىعىس تۇركىستاندى) سۇيىرعال − سىيلىق رەتىندە، ەرەكشە ەڭبەگى مەن قىزمەتىن باعالاپ تارتۋ ەتتى. ونى «تاريح-ي راشيدي» اۆتورى ءوز ەڭبەگىندە ەرەكشە انىق بايانداپ جازادى. بۇل سىيعا بەرىلگەن يەلىككە العاش بيلىك جۇرگىزگەن بايداعان بولاتىن. دۋلاتتاردىڭ ىقپالى شىڭعىس حان، شاعاتاي زامانى تۇسىندا-اق مىقتى بولعانىن، حانداردىڭ ولارمەن ەسەپتەسىپ وتىرعانىن – «تاريح-ي راشيدي» كۋالىك رەتىندە بىزگە جەتكىزىپ وتىر.
«تاريح-ي ءراشيديدىڭ» اۆتورى كىتابىن توعىلىق تەمىردىڭ (730/1329-1330-764/1362-1363 ج.ج.) حاندىق تاققا وتىرۋىنان باستايدى دەدىك. توعىلىق تەمىردى ءامىر بولاتشى اكەسى ەسەنبۇعا قايتىس بولعاننان كەيىن، ىزدەپ تاۋىپ اقسۋدا حان كوتەرەدى. دۋلاتي: «توعىلىق تەمىر تەز ارادا بۇكىل موعولستاندى عانا ەمەس، شاعاتاي جۇرتىنىڭ اسكەرىن بۇلىنشىلىكتەن قۇتقارىپ قالدى» دەپ جازدى.
م.ح.دۋلاتي موعولستان حاندارىنىڭ جانىندا بىرگە ىستەگەن، زامانىندا بي، ۇلىسبەگى بولعان دۋلات امىرلەرىنىڭ اتقارعان قىزمەتىن بايانداعان تۇستا بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان تاريحي تۇلعالارعا اڭگىمەدە ءسوز رەتىنە قاراي توقتالىپ وتىرادى. موعولستان دالا دەموكراتياسى، ەجەلگى اتا سالت-ءداستۇرى بەرىك فەودالدىق مەملەكەت بولدى. شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ باتىس بولىگىندە ءامىر تەمىردىڭ بيلىگى ءجۇرىپ، كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارىن شايبانيدتەر اۋلەتى ىسىرىپ، بيلىك تىزگىنىن تارتىپ الادى. موعولستان مەن شايباني اۋلەتىنىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس نەگىزىنەن اكادەميك ءا.مارعۇلان جازعانداي، التىن وردادان قالعان مۇراعا تالاس بولاتىن. ول نەگىزىنەن سىر بويىنداعى سول زامانداعى ءىرى-ءىرى قالالار ءۇشىن كۇرەس ەدى، بۇل كەزەڭدە ۇنەمى تالاس-تارتىسقا سەبەپ بولعان جيىرما بەستەي قالا بولىپتى. ونىڭ ىشىندە تۇركىستان، تاشكەنت شاھارلارى دا بار.
«تاريح-ي راشيديدە» ءحىV عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ءحVى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ارالىعىنداعى موعولستان مەملەكەتىندە بولعان ءىرى-ءىرى تاريحي، ساياسي وقيعالار سۋرەت-تەلىنەدى. بۇل وتە كۇردەلى كەزەڭ بولسا، ونى تاريحي، ادەبي تۇرعىدان يگەرىپ، سۋرەتتەپ كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ دە اسا اۋىر مىندەت ەدى.
م.ح.دۋلاتي موعولستان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ كەزەڭدەرى مەن مەملەكەت رەتىندە نىعايىپ، كۇشەيىپ، كوركەيگەن كەزەڭدەرىن اشىپ، بايانداپ بەرۋمەن قاتار، كەيىن بىرتىندەپ موعولستاننىڭ بۇرىنعى ساياسي رولىنەن ايىرىلا باستاعانىن – تاريحي پروتسەسس رەتىندە وتە شەبەر باياندايدى. ءبىر كەزدەردەگى موعولستاننىڭ الىپ جاتقان ۇلان-بايتاق اۋماعى بىرتە-بىرتە تارىلىپ، ءحVى عاسىردىڭ 14-جىلدارى شىعىس تۇركىستان ايماعىنا، ءبىر كەزدەرى ورتوبە شىڭعىس حان بۇيرىعى رەتىندە بەرگەن ولكەگە ىسىرىلىپ، سوندا بيلىك جۇرگىزگەنىن ءوزى دە باسىنان كەشكەن كەزەڭدەرمەن بايلانىستىرا سيپات-تايدى. تاريحتىڭ ۇزاق-سونار كوشىندە موعولستان مەملەكەتى دە ءبىر كەزدەگى الىپ يمپەريانىڭ شاعىن ءبىر بولىگىندەي ساياسي ارەنادان ىسىرىلا باستاعانىن زەردەلەي وتىرىپ سۋرەتتەيدى.
موعولستان جەرىندە ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ جەكە شاڭىراق كوتەرىپ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قۇرىلعانىن، موعولستان قۇرامىنداعى قىرعىزداردىڭ ساياسي بىرلەستىك رەتىندە ۇيىسۋىن، وزبەكتەر مەن قىرعىزداردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ جۇرت رەتىندە قالىپتاسۋى پروتسەسىن م.ح.دۋلاتي ايقىن كورسەتىپ بەرە العان. موعولستان ءومىر سۇرگەن جىلدارى تاريحي ارەناعا جاڭا مەملەكەتتەردىڭ دۇنيەگە كەلىپ، بوي كوتەرۋى – تاريحي تۇرعىدان وبەكتيۆتى پروتسەسس بولاتىن. بەلگىلى عالىم ك.ا. پيششۋلينا: «موعولستان ءبىر جارىم عاسىر بويى ءوزىنىڭ ساياسي شەڭبەرىندە ء(حىV ع. ورتاسى مەن ءحVى ع. باس كەزىندە) ءۇش بىردەي تۇرىك حالقىنىڭ – قازاق، قىرعىز، وزبەكتىڭ قالىپتاسۋى اياقتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولدى»،− دەپ اتاپ كورسەتتى.
ك.ا.پيششۋلينا موعولستان تەرمينىنىڭ دەرەكتەردە ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلا-تىنىن: ونىڭ ءبىرى – موعولدار جايلاعان ايماقتىڭ، ەكىنشىسى – موعول حاندارىنىڭ مەملەكەتى دەگەن ۇعىمدى بەرەتىنىن اشىپ كورسەتەدى. موعولستان مەملەكەتىنىڭ اتاۋى-مەن قاتار، ۇلىس دەگەن تەرمين دە قاتار قولدا-نىلىپ وتىرادى.
ءحVى عاسىر باسىندا موعول حاندارىنىڭ بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان ايماعى تارىلىپ قاشقاريا ولكەسىمەن شەكتەلەدى، ونى تاريحي ادەبيەتتەردە موگۋليا دەپ تە اتايدى.
دۋلات كوسەمدەرىنىڭ مەملەكەت الدىنداعى تاريحي قىزمەتى مەن ەرەكشە سىڭىرگەن ەڭبەگىن اسا جوعارى باعالاعان شىڭعىس حان جەتى ارتىقشىلىق بەردى، مىنە، وسى مۇرا ەتىپ بەرىلگەن ارتىقشىلىققا تاعى دا ەكى ارتىقشىلىق قوسىپ توعىلىق تەمىر قۇندىزدا جارلىق شىعارىپ قول قويادى. جارلىقتىڭ قۇندىزدا موعول تىلىندە جازىلعانىن، ونىڭ وزىنە مۇراعا جەتكەنىن دۋلاتي مەيلىنشە ءىلتيپات بىلدىرە بايانداپ وتەدى. جارلىق موعولشا جازىلعان دەلىنگەن، سوندا ول قانداي الىپبيمەن جازىلعان، بىزدىڭشە، بۇل مالىمەتتى تۇركى تىلىندە دەپ تۇسىنگەن شىندىققا سايادى. ەكە موعول ۇلىسىنىڭ بولشەكتەلگەن ءبىر تارماعى سانالاتىن موعولستاننىڭ العاشقى قۇرىلعان جىلدارىنداعى ءىس-قاعازدارىنىڭ موعولشا جۇرگىزىلگەنىن بۇل مالىمەت ايعاقتاي تۇسەدى.
توعىلىق تەمىر حان قايتىس بولعاننان كەيىن موعولستانداعى حاندىق بيلىك السىرەپ قاماراددين بيلىك تىزگىنىن قولىنا الدى، بىراق وعان ءبىر جاعىنىڭ ءوز ىشتەرىندەگى امىرلەر قارسىلىق بىلدىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءامىر تەمىردىڭ موعولستانعا جورىعى بيلىك ىسىنە كەدەرگى كەلتىرە بەردى. دەگەنمەن، ءامىر قاماراددين ەرجۇرەك، باتىل، ەشنارسەدەن قايتپايتىن ۇلى ءامىر بولاتىن. ول ءامىر تەمىردىڭ اسكەرىمەن اشىق قاقتىعىسىپ، ءوزىنىڭ يەلىگىن قورعاپ قالىپ وتىردى. ءامىر تەمىر 1375 جىلى 5-قاڭتاردا موعولستانعا، ياعني جەتەگە ءۇشىنشى رەت جورىققا اتتاندى، «مىڭداعان تۇتقىندى سامارقانعا جىبەردى»، بارلىق ەلدى مەكەندەردى توناپ، تالان-تاراجعا سالدى. ءامىر ءشامسادديننىڭ ايەلى تۋمان اعا مەن قىزى ديلشاد اعانى تۇتقىنعا الىپ، ءامىر تەمىردىڭ الدىنا اپارىپ بەردى. ءامىر تەمىر وسى ديلشاد اعانى نەكەلەپ الادى. ول جايىندا «زافار نامەدەن» كەلتىرىلگەن ۇزىندىدە باياندالعان. ءامىر تەمىر قاماراددينگە ءتورتىنشى رەت جورىققا شىعىپ، قاماراددين ونىڭ اسكەرى-نەن جەڭىلىپ، شەگىنگەنىمەن ۇستاتپاي كەتەدى. ءامىر تەمىر ءامىر قامارادديندى قولعا ءتۇسىرىپ، كوزىن جويۋ ءۇشىن موعولستانعا بەسىنشى رەت جورىققا شىعادى، قامارادديننىڭ ىزىنە تۇسەدى، ونىمەن ىستىقكولدىڭ بۋمىنىندا شايقاسىپ، قاماراددين كۇشى باسىم جاۋدان قاشۋعا ءماجبۇر بولادى دا العان جاراقاتىنان اقىرى قايتىس بولادى. سودان ءامىر تەمىر التىنشى رەت موعولستانعا جورىققا شىعۋىن توقتاتادى.
ءامىر تەمىر موعولستانعا 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى جورىققا شىعىپ، بەيبىت حالىقتى قۇلدىققا الىپ كەتىپ، قالا، ەلدى مەكەندەردى توناپ، تالان-تاراجعا سالىپ كەلدى. اسىرەسە ونىڭ جورىعىنان موعولدار شارۋاشىلىقتارى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ ابدەن زارداپ شەكتى، دەگەنمەن، موعول امىرلەرى باس يمەي، قارسىلىق كورسەتۋىن توقتاتپادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءامىر تەمىر موعولستان جەرىنە تولىق بيلىك جۇرگىزە المادى، ونى يەلىگىنە دە اينالدىرا دا المادى. بۇل جەردە موعولستانداعى موعول امىرلەرىنىڭ، دۋلاتتاردىڭ رۋحىنىڭ مىقتىلىعىن، تەكتىلىگىن تەكەتىرەستە كورسەتە بىلگەنىن بايقايمىز. ءيازديدىڭ «زافار نامەسىندە» دۋلات امىرلەرىنىڭ شايقاسىن ءامىر تەمىر جورىعىنا قاتىستى بايانداۋى − تاريحي اقيقات بولاتىن. مۇحاممەد حايدار «زافار-نامەدەن» موعولستان حاندارى مەن امىرلەرىنە قاتىستى تاراۋلارىن ەكشەپ اۋدارماي بەرەدى. بۇل ماڭىزى وتە ۇلكەن قۇجات ەدى. دۋلات امىرلەرىنىڭ كۇش-قۋاتى موعولستاننان تىسقارى جەرلەردە دە ايگىلى، ءماشھۇر بولاتىن. سونىڭ ءبىر كورىنىسى ءامىر تەمىردىڭ ولارعا قارسى ۇزدىكسىز جاساعان جورىعى بولدى.
ءامىر قامارادديننىڭ ءومىرى كۇرەسپەن، موعولستانداعى بيلىكتى الۋعا ايقاسۋمەن ءوتتى، سوندىقتان دا موعول اڭىزدارىندا ونىڭ ەرلىك قيمىلدارى تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر ەل ەسىندە ساقتالىنىپ قالعان ەدى. ول تۋرالى جانە ءامىر شامساددين جونىندە شارافاددين ءالى يازدي «زافار نامەسىندە» ارنايى توقتالىپ، ونىڭ وجەتتىگىن، قايتپاس قايسارلىعىن بايانداپ، ءامىر تەمىرگە ەسە جىبەرمەي ايقاسقان جاۋى رەتىندە سيپاتتايدى.
قاماراددين موعولستاندا بيلىك تىزگىنىن قولىنا الىپ، دەربەس بيلىگىن جۇرگىزگەن ىقپالدى امىرلەردىڭ ءبىرى بولدى. «تاريح-ي راشيديدە» تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى موعولستان حاندارىنىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى كەزىندە دۋلات امىرلەرىنە تاۋەلدى بولىپ وتىرعانىن – وبەكتيۆتى تۇردە سۋرەتتەلىپ كورسەتىلەدى. موعولستاننىڭ ۇلى ءامىرى قامارادديننىڭ ءىس-قيمىلى، ارەكەتى، كەسكىن- كەلبەتى، جاۋ جۇرەك مىنەزى وقيعانى بايانداۋ ۇستىندە كەلىستى تۇردە سۋرەتتەلىپ، ونىڭ بەينەسىن ادەمى ەتىپ جەتكىزەدى. ونىڭ سەبەبى موعولداردىڭ ىشىنەن شىققان ۇلى امىرلەردىڭ، بيلەردىڭ، بەكتەردىڭ موعولستان مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن نىعايتۋداعى ىستەگەن ىستەرىن اشىپ كورسەتۋ بولاتىن. دۋلاتي ءوز ويىن، وقيعا بايانىن «زافار نامەگە» سىلتەمە جاساپ، دالەلدەپ، وقىرمان تاراپىنان سەنىمسىزدىك تۋدىرماۋعا تىرىسادى. «زافار نامەدەن» ۇزىندىلەر كەلتىرىپ، موعول امىرلەرىنىڭ ءومىر بايانىنا قاتىستى ساقتالىنعان مالىمەتتەردى تولىقتىرىپ وتىرۋى – ءدۋلاتيدىڭ وتە ۇتىمدى، ادەبي ءتاسىلى دەۋ كەرەك. ونىڭ ماتەريالداردى نانىمدى تۇردە بەرۋى – موعولستانعا قاتىستى قۇندى قۇجات بولىپ تابىلادى.
حۇدايداد كامارادديننىڭ ءىسى اياقتالىپ، ەل ءىشى تىنىشتالعان سوڭ، قىزىر قوجانى العىزىپ، ەل-جۇرت حان ەتىپ سايلايدى. بۇل دۋلات امىرلەرى سايلاعان ءۇشىنشى حان بولاتىن. ول دا اتاسى توعىلىق تەمىر سياقتى ەلىن يسلام ءدىنىنىڭ جورالعىسى شاريعات زاڭى بويىنشا بيلەپ باسقاردى. ءامىر تەمىرمەن بەيبىت كەلىسىم جاسادى دا موعولستان دا بەيبىت جاعداي ورناپ وركەندەي باستايدى.
قىزىر قوجا حان شامامەن 1368 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن. ءامىر تەمىر 1405 جىلى دۇنيە سالعان سوڭ قىزىر قوجا حان قۇدايداتتىڭ قاۋپى مەن ءامىر تەمىردىڭ قىسپاعىنان مۇلدە قۇتىلادى، سونان كەيىن، بۇرىنعى ءداستۇردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى قولعا الادى.
قىزىر قوجا حاننان كەيىن ونىڭ ۇلى مۇحاممەد حان بيلىك تاعىنا وتىردى. اكەسى سياقتى ونى دا حان تاعىنا وتىرعىزعان حۇدايداد بولاتىن. بۇل دۋلات امىرلەرى قويعان ءتورتىنشى حان ەدى. حۇدايداد ءوز قولىمەن التى حاندى تاققا وتىرعىزسا، سونىڭ ءبىرى وسى – مۇحاممەد حان بولاتىن ء(بىرىنشىسى – قىزىر قوجا حان، ەكىنشىسى شام-ي جاحان حان، ءۇشىنشىسى ناقش-ي جاقان حان، ءتورتىنشىسى – مۇحاممەد حان، بەسىنشىسى – شير مۇحاممەد حان، التىنشىسى ءۋايىس حان).
ەسەنبۇعا حان كەيىن كۇش جيناپ، سايرام مەن تاشكەنتكە جورىققا شىعىپ، ويرانداپ، كوپ ادامدى تۇتقىنعا الدى. بۇل ۋاقىتتا ماۋارانناھردا سۇلتان ءابۋسايد پاتشا ەدى، ول ەسەنبۇعا حانعا اسكەر جىبەرىپ ىزىنە تۇسكەنىمەن، موعولدار قاشىپ ىشكەرىگە كەتىپ قالدى. ەسەنبۇعا حان ارتىنشا ءاندىجاندى قورشاپ، ءاندىجان ءۋالاياتىنىڭ جۇرتىن تۇتقىنداپ الىپ كەتەدى. موعولستانداعى وسىنداي قىم-قۋىت جاعدايدا سۇلتان ءابۋسايد ءجۇنىس حاندى يراكتان الدىرىپ، ەسەنبۇعاعا قارسى قويۋ ءۇشىن موعولستانعا حان ەتىپ جىبەردى.
ەسەنبۇعا حاندىق ەتىپ تۇرعان جىلداردا موعولستان جەرىندەگى ەڭ ءىرى ساياسي وقيعا بۇل كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاننان ىرگەسىن ءبولىپ، موعولستان مەملەكەتىنىڭ باتىس جاعىنا، شۋ بويىنىڭ قوزىباسى دەگەن جەرىنە كوشىپ كەلىپ، قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋ بولدى.
الايدا موعولستان قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى اياقتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولدى. موعولستان ىدىراعان كەزدە قازاق تايپالارى قازاق حاندىعىنا، قىرعىزدار قىرعىز مەملەكەتى قۇرامىنا، وزبەكتەر وزبەك ۇلىسى، قۇرامىنا بارىپ قوسىلدى. موعولستان بىرنەشە حالىقتىڭ ورتاق مەكەنى مەن شاڭىراعى بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك. 1514 جىلى سايد حان قاشقاريانى، شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ العاننان كەيىن موعولستان ايماعى بىرتىندەپ شىعىسقا ىعىسىپ، تاريحي ادەبيەتتەردە موعوليا اتالدى.
موعولستان مەملەكەتىن باسقارعان شىڭعىس حان اۋلەتىنەن تارالعان حاندار بولعانىمەن، ساياسي قۇرىلىمنىڭ بيلىك تىزگىنىن قولدارىنا ۇستاپ كەلگەن دۋلات امىرلەرى بولدى، سوندىقتان بۇل مەملەكەتتىڭ بوي كوتەرۋى مەن بىرتىندەپ ىدىراپ كەتۋىنە دەيىنگى بارلىق كەزەڭدەردە موعولستان حاندارىمەن قاتار دۋلات امىرلەرىنىڭ – ۇلىس بەگىلەرىنىڭ تاريحي ەڭبەگى مەن رولىنە توقتالماي وتۋگە بولماس. حاننىڭ ءوزىن سايلاپ، قولىنا بيلىك تىزگىنىن ۇستاي بىلگەن اسا ىقپالدى دۋلات امىرلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك اسا ءىرى ساياسي قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن تۇلعالار. ولاردىڭ بەدەلى حاننىڭ وزىنەن دە جوعارى بولدى، حاندى حان تاعىنا وتىرعىزعان امىرلەر ونىڭ بيلىگىنە كەيدە قۇلاق توسا بەرمەگەن، كەيدە مويىنداماعان دا، ءسويتىپ، دەربەس بيلىك جۇرگىزىپ، تۇتاس ءبىر ءۋالايات رەتىندە بيلىك قۇرىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندە ءدۋلاتيدىڭ ۇلى باباسى قۇدايداد بولدى، سونداي-اق ءامىر تەمىرمەن قايتپاي سوعىسىپ، جاۋىنا ەسەسىن جىبەرمەگەن ءامىر قاماراددين، ءامىر ابۋ باكىر، بۇلاردىڭ بارلىعى دا موعولستاننىڭ اسا ءىرى تۇلعالارى. دۋلاتي شىعارماسىنىڭ ايرىقشا ەرەكشەلىگى دە سول – ول موعولستان حاندارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن دۋلات امىرلەرىنىڭ قىزمەتىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىپ، سۋرەتتەپ كورسە-تۋىندە. بارلىق تاريحي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا دۋلاتتىڭ ۇلى امىرلەرى بەلسەندى ارەكەتىمەن بوي كورسەتىپ وتىرادى. ءامىر ورتوبە، ءامىر بايداعان، شامساددين، ءامىر تولەك، ءامىر سايد احمەد، ءامىر ساييد ءالى، ءامىر قۇدايداد، ءامىر قاماراددين، مۇحاممەد حايدار مىرزا، ءامىر مۇحاممەد حۇسەيىن، ءامىر ءابۋ باكىر، ۇلىسبەگى سەيىت مۇحاممەد مىرزا، بۇلاردىڭ بارلىعى مۇحاممەد حايداردىڭ اتا-بابالارى، باۋىرى بولىپ كەلەدى.
موعولستان مەملەكەتىندە حان بولىپ، بيلىك جۇرگىزىپ، مەملەكەتتى نىعايتۋعا، كۇش سالعان ايتۋلى تاريحي تۇلعالار «تاريح-ي راشيديدە» بەلگىلى دارەجەدە سۋرەتتەلىنگەن. الايدا ۇلى تۇراننىڭ ۇرپاقتارى ءامىر تەمىر سياقتى ۇلى يمپەريا قۇرىپ، تۇرىك حالقىنىڭ، تۇران ەلىنىڭ باسىن قوسۋدى باستى ارمان ەتكەنىندەي موعولستاندى بيلەگەن حانداردىڭ ىشىنەن ونداي اسا ءىرى ساياسي تۇلعالار شىعا قويماعان. ءامىر تەمىردىڭ ءوزى دە قانشا مىقتى بولعانىمەن اقىرىندا ونىڭ يمپەرياسى دا قۇلاپ، شايبانيدتەر بيلىككە كەلدى. يمپەريا قانشا كۇشتى بولعانىمەن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ىشتەي ىدىراپ، كۇيرەپ وتىرعان.
«تاريح-ي ءراشيديدىڭ» اۆتورى موعولستان جەرىندەگى كونەدەن كەلە جاتقان ەسكى گۇلدەنگەن شاھارلاردى، تاراز، بالاساعۇن، سايرام، وتىرار، تاشكەنت، المالىق سياقتى زامانىندا ءىرى ورتالىققا اينالعان قالالار، موعول جەرىندەگى تاۋ مەن دالا، ساحارانى، وزەن، كول-سۋلارىنا دەيىن توقتالىپ، جان-جانۋارلارىنا، ەلىنىڭ كاسىبىنە، شارۋا باققان جۇرتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، مادەني جادىگەرلەرىنە دەيىن مولىنان قامتىپ سۋرەتتەيدى. موعول جۇرتىنان شىققان ونەر ادامدارى، بالاسۇعۇننان شىعىپ الەمگە اتى ءمالىم بولعان وقىمىستىلار، عۇلامالار، سونىڭ ىشىندە قوجا احمەت ياساۋي ەسىمى دە اتالىپ، عۇلاما عالىم جامال قارشىعا ارنايى توقتالادى – بۇل مالىمەتتەر ءسوز جوق موعولستانعا قاتىستى اسا قۇندى دەرەكتەردى بىزگە جەتكىزەدى.
موعولستانعا قاتىستى سونشاما مول ماتەريالدار موعول حاندارى مەن موعولداردىڭ ۇلى امىرلەرىنىڭ قىزمەتىن بايانداۋ بارىسىندا اڭگىمە جەلىسىنە ءورىلىپ، جازۋشىلىق شەبەرلىكپەن كەلىستىرە سۋرەتتەلىنىپ باياندالۋى – ءبىز ءۇشىن مول جاڭالىق.
تۇركى حالقىنىڭ تاريحتاعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى، ۇلى يمپەريالارى قۇلاپ، ىدىراعانىمەن ءىز-ءتۇزسىز مۇلدە جوعالىپ كەتكەن جوق، ولاردىڭ ورنىنا دۇنيەگە كەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار تاريحىمىزدا جالعاستىقتى بەلگىلى دارەجەدە ساقتاي دا بىلگەن سياقتى. جوقتان باردىڭ پايدا بولمايتىنى سياقتى، بار نارسەنىڭ دە قايتىپ مۇلدە جوق نارسەگە تولىق اينالىپ كەتە قويمايتىنى ءمالىم. ماڭگى جاساعان ەشنارسە دە جوق شىعار، ونەر مەن رۋحاني مۇراعا عانا ۇزاق عۇمىر جازىلعانداي. موعولستان مەملەكەتىنەن دە بىزگە جەتكەن رۋحاني مۇرالار جادىگەرلەر، ميراستار، ءاپسانالار مەن تامسىلدەر از بولماسا كەرەك-ءتى، اسىرەسە سول زامانداعى ءومىر ءسۇرىپ قوعامدا بەلگىلى ءرول اتقارعان ۇلكەندى-كىشىلى تايپالاردىڭ اتتارىنىڭ، ولاردىڭ كەيبىرىن باسقا ەڭبەكتەردەن كەزىكتىرە المايسىز، ويتكەنى كىتاپقا حاتتالىنىپ قالعاندارى كوپ ەمەس.
سوندىقتان بىزگە جەتكەن تاريحي ەڭبەك-تەردىڭ ىشىندە «تاريح-ي راشيديدەن» عانا موعولستان تۋرالى تولىق ماعۇلماتتى، اقپا-راتتى، تاريحىمىزعا قاجەتتى مالىمەتتەردى الا الامىز. موعولستان مەملەكەتى تۋرالى تولىمدى زەرتتەۋ جاسالىناتىن بولسا، ارينە، «تاريح-ي راشيدي» − ەڭ سەنىمدى دە مىقتى عىلىمي دەرەك كوزى بولا الادى، بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
مۇحتار قازىبەك،
م.ح.دۋلاتي قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى
"Alashainasy."kz
