«Tarıh-ı Rashıdı» atty eńbeginde Moǵolstanǵa qatysty málimetterdi Dýlatı meılinshe molynan qamtyp, bul qurylymnyń ishki-syrtqy saıası, ekonomıkalyq jaǵdaıyn jan-jaqty baıandaıdy. Sonymen Moǵolstan qandaı memlekettik qurylym boldy, Dýlatı sony barynsha tolyq túrde kórsetýge kúsh salady. Moǵolstan erteden qoldanysta bar ataý, ol Shyńǵys han zamanynan buryn qoldanylyp kelgenin aıta ketken jón.
«Alash aınasy» ınternet-gazeti halqymyzdyń shyǵý tegin, taralýyn baıandaıtyn tarmaǵy – qazaq shejiresi týraly aqparattardy kezeń-kezeńimen jarııalamaq. Osy arqyly úsh júzdiń ár rýy týraly málimetterdi toptastyryp, qazaqtyń ortaq shejire qoryn jasap shyǵarmaq.
Eger sizdiń qolyńyzda óz rýyńyz jaıynda málimetter bolsa, myna:info@alashainasy.kz elektrondy poshtasyna jiberýińizge bolatynyn habarlaıdy.
Al Moǵolstan memleketi saıası qurylym retinde HIV ǵasyr ortasynda qurylǵan memleket. Bul Shaǵataı ulysynyń ishki bılikke talasynan, taq úshin kúresten ydyraýy saldarynan paıda bolǵan saıası qurylym edi. Dúnıege kelgen bul memleket Haıdý hannyń (1301 jyly qaıtys bolǵan) basqarýy kezinde qalyptasty. Haıdý ólgennen keıin Baraq hannyń uly Týva (Dýva) taqqa otyrady. Ishki rý aralyq tartystyń saldarynan handyq bılik álsirep, Shaǵataı memleketi HIV ǵasyrdyń 40-50-jyldary ondaǵan ıelikterge ydyrap ketti. Eń aldymen Shaǵataı memleketi batys jáne shyǵys bólikke bólindi. Batys bóliginde (Maýarannaharda) bılik túrik-moǵol ámirleriniń qolyna kóshti (Temir (1370-1405). Al shyǵys bóliginde Shaǵataı násilinen taralǵan handar bılik etti, bul bólik ózderin moǵoldar dep atady. Onda qurylǵan memleket Moǵolstan dep ataldy. Osy proesti sıpattaǵan M.H.Dýlatı óziniń «Tarıh-ı Rashıdı» atty eńbeginde moǵoldardyń ózi biri moǵol, ekinshisi shaǵataı bolyp ekige bólingenin jazady. Olar bir-birimen qaqtyǵysyp, birin-biri muqatyp shaǵataı moǵoldardy «jete» (buzaqy), al moǵoldar shaǵataıdy Karaýnas (qara tobyr, shata) dep ataıtyn bolǵan.
Moǵoldarǵa qatysty zertteýshilerdiń pikirlerinde birizdilik, ǵylymı negizdelgen dáleldi ortaq tujyrym joq. Máselen, osy problemany kóterip júrgen ǵalymdar: «Sha-ǵataı memleketiniń bul shyǵys bóligindegi kóshpendileri ózderin moǵoldarmyz dep atady, sóıtip Ortalyq Azııada «n» árpi túsirilip monǵoldardyń halyqtyq atalýy aıtylyp jazyla bastady. Sol kezderi bul termınnen Moǵolstan degen parsy geografııalyq ataýy paıda boldy», dep jazady. Moǵolstandy «parsy geografııalyq ataýy» deý teris, dálelsiz pikir. Shynynda bul ataý parsy geografııalyq ataýy emes, qazaqtyń tól ataýy, al parsylyq «stan» degen jurnaq qana, munyń ózi de túbiri túrkilik sóz. Moǵolstan memleketiniń ataýyn parsylyq ataýǵa telý óreskel qate nárse, al talassyz shyndyq mynaý: moǵol sózi kóne zamannan beri qoldanylyp kele jatqan etnıkalyq ataý, qazaqtyń baıyrǵy tól sózi. Ony dál osylaı tarıhshy Karamzın de qoldandy, Rashıd-ad-Dın de solaı qoldanǵan, keıingi kitap kóshirýshiler, muny shatastyrǵan, «n» árpin qosyp, monǵol etnonımine aınaldyryp jibergen. Osy qate jazylyp, hatqa túsirilip ketken ataý kúni búginge deıin qoldanylyp keledi.
Áńgime moǵoldar etnonımine tikeleı qatysty bolyp otyrǵandyqtan moǵoldar degenimiz kimder, olardyń quramyna qandaı qaýym, rý-taıpalar kirgen degen zańdy suraq týady. Onyń ústine kúni búginge deıin «moǵol» degen sózdi mońǵolmen baılanystyryp ábden shatastyryp keldik, moǵoldy «ń» árpi túsirilip aıtylǵan «mońǵol» sózi dep túsindirip baqtyq. Rasynda solaı ma, shyndyǵy qaısy, álde ekeýi bir sóz be? Akademık Á.Marǵulan «Muhammed Haıdar – qazaqtyń tuńǵysh tarıhshysy» degen 1941 jyly jazǵan ataqty zertteý eńbeginde, sol kezdiń ózinde-aq «moǵoldyń» «mońǵolǵa» eshqandaı qatysy joqtyǵyn kesip aıtsa da, bizdiń ǵalymdar oǵan kúni búginge deıin mán bermeı keledi. Á.Marǵulan: «Jetisýdyń sol kezdegi saıası aty Moǵolstan bolsa, mekendegen taıpalardy resmı tilde Moǵol dep atady. Biraq bul Moǵol dep otyrǵan kóshpeli taıpalar mońǵol da emes, uıǵyr da emes, ózbek te emes, túrik tilinde sóıleıtin sol jerdiń tarıhı zamannan kele jatqan turǵyn halqy bolatyn. Ekinshi túrde aıtqanda, moǵol dep ataǵan elder keıin uly júz quramyna kirgen úısin-dýlat, qańly men shanyshqyly, jalaıyrlar. Bulardy biriktirip, saıası tirshilik retinde ne moǵol, ne dýlat dep ataǵandyǵy baıqalady. Durysynda bul moǵoldardy shaǵataı ulysynan bólinip shyqqan sol kezdegi qazaq taıpalarynyń (uly júzdik) birinshi saıası tirshiligi deýge bolady» dep naqtylap, tereńdete ashyp kórsetip jazady. Dýlatıdiń jazǵanyn tereńirek túsindirip, taldap beredi. Al orystildi tarıhshylar Á.Marǵulannyń eńbegin oqı almaǵany belgili.
Moǵol etnonımi Shaǵataı ulysy ydyra-ǵannan keıin paıda bolǵan ataý da, Shyńǵys hannyń joryǵyna baılanysty mońǵolǵa qatysty termın de emes. «Tarıh-ı Rashıdıde» moǵoldarǵa qatysty ushan-teńiz málimetter, oqıǵalar qamtylyp baıandalǵanymen, biraq moǵol etnonıminiń neden shyqqany jóninde eshqandaı málimet, túsinikteme aıtylmaıdy. Soǵan qarap Dýlatı bul etnonımniń túp tórkinin nege ashyp kórsetpegen degen saýal da týý múmkin. Bizdińshe, moǵol ataýy Dýlatı zamanynda jalpaq jurtqa belgili bolatyn.
Onyń ústine parsy tiline asa júırik Muhammed Haıdar Rashıd-ad-Dınniń eńbegin, basqa da tarıhı kitaptardy tereń zerttep, Shyńǵys han men onyń shejiresine qatysty oqıǵalarǵa ábden qanyq bolatyn. Sondyqtan ol Shyńǵys handy moǵol dep te, mońǵol dep te jazbaıdy, sebebi onyń ata tek shejiresin qaýzap jatýdy maqsat tutpaǵan, biraq túp-tuqııanyn jaqsy bilgen. Shyńǵys han men onyń uldaryna qatysty Myrza Muhammed Haıdar oqıǵalardy meılinshe ekshep, taqyryp arnasynda, oqıǵa jelisinde áńgimeniń reti kelgen jerlerde ǵana baıandap otyrýynyń úlken máni bar. Sondyqtan ýaqyt ótkennen keıin ejelgi muralarǵa qatysty, onda aıtylatyn jaıttarǵa túsinikteme berip, taldaý qajettigi týady.
Moǵol ataýy Dýlatı zamanynda, onyń aldynda Shyńǵys han bılik júrgizgen dáýirde keńinen qoldanylǵan, buhara kópshilikke sińisti ataý edi. Al tarıhı kitaptarǵa zer salsaq, moǵol sóziniń qoldaný kókjıegi ǵasyrlar qoınaýyna qaraı jeteleı jóneledi. Ol eń aldymen tarıhı kitaptar men shejirelerge, ata muralarǵa baryp tireledi.
Ábilǵazynyń «Túrik shejiresi» degen eńbeginde biz sóz etip otyrǵan máselege qatysty nazar aýdaratyn shejirelik derek keltirilgen. Jer betindegi adamzat balasy shejire boıynsha Nuh paıǵambardan taratylatyny málim. Nuhtyń úsh uly bolǵan. Ol úsh ulynyń biri Hamdy Úndistan tarabyna, Samdy – Iranǵa, al Iafesti − Kúnshyǵysqa jiberedi. Iafestiń segiz ulynyń biri – Túrik edi. Túriktiń jetinshi urpaǵy Alynshadan Tatar men Moǵol egiz týady. Olar aǵaıyndy bolatyn. Demek, «Moǵol» degen attyń ózi bul sózdiń erteden-aq qoldanysta bar ekendigin aıǵaqtaıdy. Moǵoldan Qara han, odan Oǵyz han taralady, dep jazady tarıhshy. Bul ańyz bolsa da onyń arnasynda shejirelik derektiń turǵanyn ańǵarý qıyn emes.
Shákárim Qudaıberdiulynyń «Qazaqtyń túp atasy – batyr Túrik» degen óleńmen jazylǵan shejiresinde túp atamyz batyr Túrik ekenin qýattaı otyryp:
Qazaqtyń túp atasy – batyr Túrik,
Arabsyń degen sózdiń túbi shirik.
Pálenshe sahabanyń zatysyń dep,
Aldaǵan din jamylǵan óńkeı júlik,− dep arǵy atamyzdyń batyr Túrik ekenin óleń-shejiremen dáleldep, aıqyndaı túsedi.
Shejire boıynsha Moǵol atamyzdyń tym erte zamannan belgili ekeni kórinedi. Al tarıhshy Q.Jalaıyrıdyń «Tarıh-ı Orazmuhammed» atty eńbeginde moǵolǵa qatysty derekter molynan ushyrasady. Rashıd-ad-Dınniń eńbeginiń aýdarma jasaǵan dep sanalatyn Q.Jalaıyrı týyn-dysynda moǵoldarǵa kimder kiredi degen máselege jaýap berilgendeı. Soǵan nazar aýdaraıyqshy. Jalaıyr, tatar, oırat, mer-kit jáne basqa da qaýym moǵol arasynda bolatynyn, jalpy moǵol dep atalǵanyna toqtalyp, «qońyrat, qurýlas [qoralas], ıkıras, eljıgın, orıańqyt, kelgenýt jáne olardan ózge taıpalardy da moǵol darlakın dep ataıdy» deıdi avtor.
Sonymen birge kısm aýýal qaýymy: «jalaıyr, ıesýnıt, tatar, merkit, kúrleýt, mamǵalyq, tarǵut, oırat, barǵut, qury, týlas, týma, bulǵashyn, kermýchın, orasýt, teleńýt, kestemı, orıanka, qurqan, sýqanıa» da moǵol atalynǵanyna toqtalady.
Qısm dúıim qaýymy: «kereıit, naıman, onǵut, bekrın, qyrqyz». Kısm aýýal qaýymy: «nýkýz, orıańqyt, qońyrat (qońqyrat), ıkıras, olkýnýnt, kýrýlas, eljıgın, konlıýt, ordaýýt, konkýtan, arlat, kelkýnýt, nýnjın, ýshın, sýldýs, eldýrkın, baıaýyt, kengıt» bular da qaýym dep atalyp, moǵoldardy quraǵan.
Q.Jalaıyrı eńbeginde qısm aýýal qaýymy, qısm dúıim qaýymy, taǵba qaýymy jáne taǵy basqa da qaýymdar keltiriledi, bular da moǵoldar sanatynda aıtylady. Shyńǵys hannyń arǵy atalarynyń biri (segizinshi atasy) Dobýn Baıannyń eli qısm dúıim bolatyn. Onyń áıeliniń biri qoralas rýynan shyqqan Alan Qýa sulý edi. Al Dobýn Baıan moǵol bolatyn. Alan Qýa nurdan júkti bolǵandyqtan, onyń urpaqtary Nırýn ataldy, ıaǵnı Nurdyń balalary degenge saıady. Nırýn on alty rýly el bolypty, olar: qataqın, saljıýt, taıjıýt hám sıjıýt, hartaqan, chınos hám núkúz… ýrýt, mańqut, dýrban, baryn barýlas, hadarkın, jýrnat, býdat, dýklat (dýǵlat), ıýsýt, qyńqııat, qııat. Qııatqa: ıýrkın, chanshıýt, qııat, ıasar kirgen. Qııat-Býrjıkın Shyńǵys hannyń atasy edi.
Shyńǵys handy qııattan taratýshylar osy shejirelik derekke súıenedi alaıda onyń tegi moǵolǵa baryp tireledi.
«Tarıh-ı Rashıdıde» M.H.Dýlatı jıyr-madan astam moǵol taıpalaryn keltiredi, olardyń ishinde: dýlat, dýhtı, barlas, barqy, ordabegi (urdýbegi), ıtarshy, qunjy, shoras, bekjak, qalýshy, qarluq, makrıt (merkit), suńqarshy, arlat, bulǵashy, arkınýt (arkanýt), keraıt, qańly, suldyz, chagırak, túrkimen, uıǵyr, saryuıǵyr, qyrǵyz jáne t.b. Demek, moǵoldardyń quramyna kiretin rý-taıpalardyń sanynyń ózi alpystan asyp ketedi. Al Shaǵataı ulysynyń batys bóligindegi, Maýarannahrda qalǵan, bir kezderi moǵoldar quramynda bolǵan taıpalardy eseptemegen kúnniń ózinde sonshama mol etnıkalyq toptar, bir memlekettiń astynda ymyrashyldyqpen rý, taıpa beıbit kún keship, berekeli tirshilik etken.
Bul kezeńdegi ata dástúr men salt-sana da, dil de, til de, rýh ta myqty bolǵan edi. Keıin osynshama rý-taıpalar ári bir tek tamyrdan taralyp jatqandyqtan ishteı sińisip ketti, bul tabıǵı ári tarıhı etnogenezdik proess bolatyn. Sodan moǵoldar quramynda bolǵan kóptegen taıpalar tarıhı málimetterde, derekterde, kitaptarda ǵana saqtalynyp, búginde etnıkalyq arhaızmge aınaldy.
Shyńǵys han tarıh sahnasyna kóterilgen kezeńde mońǵol degen sóz de, uǵym da bolmaǵan. Mońǵoldardyń ózi ol kezde halqa dep atalǵan, sany da da shamaly edi. Búginde Mońǵolııanyń ózinde 2,5 mln. halyq tursa, Qytaı jerindegi Ishki Mońǵolııada da 2,5 mln.-daı adam bar, báriniń sany 5 mln. bolady. Al túrki halqynyń sany 200 mln. asady. Logıkalyq qısynǵa júgineıikshi, Shyńǵys han zamanyn-da sany múldem az halyq – mońǵoldar dúnıeni qalaı jaýlap almaq? Qısynǵa kele me? Tarıhtan moǵoldardyń atyn óshirý úshin, túrikterdiń dańqty tarıhyn sanaly túrde shatastyrý maqsatynda aqıqat nárselerdiń óńi teris aınaldyryldy. Sóıtip, Shyńǵys hannyń joryǵy ıdeologııalyq maqsatpen mońǵol-tatar shapqynshylyǵy degen atpen burmalanyp, tarıhı sanaǵa aqparattar tasqyny arqyly kúshtep sińirilip, shynaıy tarıh shyrǵalańǵa tastaldy.
Shyńǵys hannyń joryǵy mońǵol-tatar da, túrik-tatar da emes, moǵol-tatar shapqynshylyǵy bolatyn. Olar ańyzǵa aınalǵan Moǵol-Tatar urpaqtary edi.
Mońǵol degen sózdiń sanamyzǵa sińip ketkendigi sonsha, tarıhqa, ata mura, mırasqa da burylyp qaramaıtyn halge jetken edik. Sodan tipti Dýlatıdiń ózin túriktengen mońǵol dep jazdyq, Ámir Temirdi de túriktengen mońǵol qataryna aparyp qoıdyq, al Shyńǵys han basy ashyq kúıde mońǵol retinde qabyldandy. Aqıqat arpalyssyz kelmeıdi. Kóptegen moǵol taıpalary oılanbastan mońǵolǵa aparyp telindi. Túrkoıd, túrik násili dep atalýdyń ornyna tipti mongoloıd dep atadyq násildiń ózin. Moǵol etnonıminiń túp tórkinin saıasattan, ıdeologııadan, kemsitip kórsetý áreketi saldarynan arshyp alyp, tarıhı arnasyna oraltý – taıaý ýaqytta sirá ońaı bola qoımas.
Moǵol ataýyn qytaı derekterimen baılanystyryp, onyń túp-tórkinin izdeý, Qoja Ahmet Iassaýı babamyzdyń shyqqan jerin bildiretin Iassaýı sóziniń etımologııasyn arab derekteri men jazbalarynan izdeýdi eske túsiredi. Iasy sózi qazaqtyń fonetıkalyq ózgeriske túsken tól sózi, ol Asy degen ataý, bul sóz jer-sý attarynda da saqtalynyp qalǵan, fonetıkalyq ózgeriske ushyrap Iasy, Iasy, t.b. túrinde aıtyla beredi. Al shet jurttyq jazýshylar ony óz yńǵaıyna qaraı jazyp, túp nusqasynan alshaqtatyp jiberedi.
Moǵol ataýyna qatysty jazýshy M.Maǵaýın kóptegen derekter keltirip saralaıdy. Karamzın de, Rashıd-ad-Dın de moǵol dep jazǵanyn mysal retinde alǵa tartady. Degenmen ańyzǵa aınalǵan shejirede Moǵol men Tatar egiz týǵan, ol Túriktiń urpaǵy delingen ǵoı. Moǵol da, Tatar da kisi aty, olardan taralǵan urpaq – úrim-butaq atasy bólek bolǵanymen túp-tegi bir bolǵandyqtan moǵoldar-tatarlar atalýy zańdy da emes pe?! Sondyqtan kez kelgen ataýdyń birden qalyptasyp kete qoımasy belgili, Shyńǵys han ımperııasy da Moǵoldar ımperııasy retinde tanyldy, sondyqtan jazýshy M.Maǵaýınniń: «Ejelgi Ǵun ımperııasynyń odan sońǵy Uly Túrik qaǵanatynyń murager jalǵasy retinde boı kótergen ulan-ǵaıyr jańa memleket – «Eke Moǵul ulysy» dep atalady dep jazýy tarıhı turǵydan aqıqat tujyrym. G.Sultanov ta Eke Mogýl ulysy degen ataýdy qoldanady. Shyńǵys han qurǵan ımperııa túrik taıpalarynyń, ıaǵnı qalyń moǵoldardyń bir shańyraq, bir týdyń astynda bas qosýynan dúnıege kelgen alyp memleket bolatyn.
Q.Jalaıyrıdiń eńbeginen keltirilgen moǵoldar jónindegi derekter Rashıd-ad-Dınniń eńbeginen aýdarylǵan dep sanalǵanymen ǵalym, tarıhshy hám jazýshy Shyńǵys hanǵa qatysty, onyń úrim-butaqtaryna baılanysty málimetterdi barynsha dál berýge tyrysqany kórinip te, sezilip te tur. Shyńǵys hannyń ata tegi moǵol, ol qurǵan ımperııa Eke Moǵol ulysy dep ataldy, memlekettik qatynas qaǵazdary mońǵol tilinde emes, moǵol, ıaǵnı túrki tilinde júrgizilgen. Keıinnen Shaǵataı ulysy, memleketi ydyrap, batys jáne shyǵys bólikke bólinip ketken kezde shyǵys bóligi Moǵolstan atanýy kezdeısoq qubylys emes, tarıhı zańdylyq bolatyn.
Moǵoldardyń quramynda naıman, kereıt, qońyrat, merkit, jalaıyr, dýlat sııaqty iri taıpalar boldy. Shyńǵys han qurǵan Eke Moǵol ulysynan soń, Altyn Orda ydyrap, Shaǵataı memleketi de tarıh sahnasynan ketkennen keıin moǵol ataýyn saıası termın retinde saqtap Moǵolstan memleketi boldy, al onyń tarıhı mıssııasy Qazaq handyǵynyń qurylyp, shańyraq kóterýinen saıası qoldaý kórsetip, memleket irgesiniń qalanýyna barynsha qolaıly jaǵdaı jasaýynda.
Babyr patshanyń Úndistandy 1526 jyly jaýlap alyp, bılik basyna kelgennen keıin, Uly Moǵol ımperııasyn qurǵany belgili. Úsh ǵasyrdan astam ýaqyt ómir súrgen Uly Moǵol ımperııasy dúnıe álemine moǵoldardyń óz zamanynda eń kúshti, eń qýatty, aıbary aınalasyna asqan qudiretti memleket qurǵanyn kórsetedi. Tarıhshy A.Seleýbaev: «Sóıtip, Úndistan jerinde taǵy bir Abyl urpaǵynyń – Moǵol memleketi quryldy. Birinshi Moǵol ımperııasy sııaqty ekinshi Moǵol memleketiniń negizin salǵan túrikter, onyń ishinde Abyl urpaǵy men taǵy basqa da túrik taıpalarynyń ókilderi bılik basynda bolyp, solar qalaǵan» dep jazady.
Tarıhta moǵoldar eki ret uly ımperııa qurǵan halyq, biraq keıin birtindep Moǵolstandaǵylary Qazaq handyǵy quramyna kirip qazaq atansa, Uly Moǵol ımperııasyndaǵy moǵoldar jergilikti halyqpen sińisip, assımılıaııaǵa ushyraǵanymen búginde moǵoldar degen aty ǵana qalǵan. Olar Úndistanda, Kashmırde, Pákistanda ushyrasady, ımperııa kúırep ult bolyp uıysa almaǵan moǵoldar assımılıaııaǵa ushyrady, alaıda iz-túzsiz joǵalyp ta ketken joq. Bir qyzyǵy sol bir kezde moǵol dep atalǵan ata jurtta bul sóz tarıhı etnıkalyq ataý retinde ǵana qoldanylsa, al Úndistan, Kashmır, Pákistanda baıyrǵy moǵoldardyń urpaqtary ózderin moǵol dep atap tirshilik keshýde.
Mońǵol termınin shatastyryp engizip júrgen orys zertteýshileri, olar Qytaıdyń atyn da shatastyryp engizdi. (Durysy: Shyn eli, qazaqtar Mashyn eli degen). Sondyqtan moǵol sózin mońǵolmen shatastyryp burma-laýdyń eshbir negizi joq. M.H.Dýlatı eńbegin zer salyp oqyǵan adam moǵoldardyń kim ekenin, nege olaı atalyp kele jatqanyn baıqap, ajyrata alady. Qypshaq ataýynyń jınaqtaýshylyq maǵynaly mánge ıe bolǵan etnıkalyq ataý ekenin eske alsaq, moǵol ataýy da kóptegen ejelgi taıpalardyń jalpylama sıpattaǵy jınaqy ataýy ekeni málim. Bul jınaqtaýshy etıkalyq termın, dálirek aıtqanda, qazirgi tilmen jazǵanda, bul ataý jalpy qazaqtardy bildiretin termın bolyp tabylady.
Moǵolstan. Altyn Orda handyǵy ydyraǵannan keıingi kezeńde Shaǵataı memleketi de ydyrap, sonyń ornyna Moǵolstan saıası memlekettik qurylymy paıda boldy. Moǵolstandy meken etken ejelgi qazaq taıpalary bolatyn, halqynyń quramy, tili, dili, dini, ádet-ǵurpy, salt-dástúri turǵysynan biryńǵaı sıpatta bolatyn. Bul halyqtyq belgilerdiń biryńǵaı ortaqtyǵy onyń bir halyqtyń tamyrynan ósip-óngen tarmaq ekendigin aıǵaqtaıdy. Moǵolstannyń keıinnen Qazaq handyǵynyń tal besigine aınalýynyń ózi saıası, tarıhı, mádenı, ekonomıkalyq turǵydan alyp qaraǵanda da zańdy proess bolyp tabylady.
Moǵolstan alyp jatqan aımaq qandaı edi? Oǵan M.H.Dýlatıdiń eńbeginen jaýap taba alasyz: «Moǵolstan dep atalatyn aýmaqtyń uzyndyǵy men eni jeti-segiz aılyq jol bolady. Onyń shyǵys shekara aýmaǵy Barskól, Emil jáne Ertistegi qalmaqtyń jerine baryp tireledi. Onyń soltústik shekarasy Kókshe teńiz, Bým Lısh, Qaratalmen, al batys shekarasy Túrkistan jáne Tashkentpen, ońtústik shekarasy Ferǵana ýálaıaty, Qashqar, Aqsý, Chalysh, Turfanmen shektesedi. Osy tórt shekaralas aýmaqtardyń ishinen men onyń ońtústik aımaǵyn kórdim. [Ol] Tashkentten Ándijanǵa deıin on kúndik jol. Ándıjannan Qashqarǵa deıin jıyrma kún, sol jerden Aqsýǵa sheıin on bes kúndik jol. Aqsýdan Chalyshqa deıin on bes kúndik, al Chalyshtan Turfanǵa sheıin on kúndik, Turfannan Barskólge sheıin on bes kúndik jol. Al Barskól Moǵolstannyń shyǵys shekarasy bolyp tabylady. Barlyq ońtústik shekarasy atpen ortasha júrip otyrǵanda úsh aılyq jol. Jol boıynda toqsan beket bar. Al qalǵan úsh tarabyn men kórgen joqpyn. Alaıda sol aımaqqa baryp-kelip júrgenderdiń aıtýynsha, ol taraptardyń [uzyndyǵy] budan [ońtústik taraptan] áldeqaıda úlken. Onyń búkil aýmaǵy jeti-segiz aılyq jol».
M.H.Dýlatı Moǵolstan memleketiniń shegara aýmaǵyn, onyń geografııalyq ornalasýyn óz zamanyna saı kartasyn bizdiń qolymyzǵa berip ketip otyr, ol bul turǵydan qazaq tarıhynyń atasy ǵana emes, alǵashqy qazaq kartografy dese de bolady. Moǵolstan elinde kóshpeli tirshilik keshýmen qatar, otyryqshylyq, qala mádenıetiniń damyǵanyna qatysty da «Tarıh-ı Rashıdı» mol derek, maǵulmat beredi. Moǵolstan jerinde óner, bilim, ǵylym da damyǵanyn, sáýlet óneri týyndylarynyń da jasalǵanyn, ótken tarıhymyzdyń mádenı belgileriniń molynan ushyrasatyny Muhammed Haıdar barynsha tereńirek áńgime etedi. Ǵalymdardyń kóp shyqqanyn, ásirese Balasuǵun qalasynan sonshama kóp ǵulamalar dúnıege kelgenin maqtan eterlikteı baıandaǵanymen alasapyran zamanda solardyń eńbekteri jetpeı, umytylyp, ýaqyt shańyna kómilip qalǵanyna ókinish bildiredi. Moǵolstan memleketiniń shekarasynyń zamanyna oraı birde keńeıip, endi birde aýmaǵynyń tarylyp otyrǵanyn «Tarıh-ı Rashıdıde» baıandalǵan oqıǵalardan aıqyn baıqaımyz. Onyń ústine bul kezeńde osynaý ulan-baıtaq geografııalyq keńistikte sozylyp jatqan memlekette negizgi halqy − qazaq, ózbek, qyrǵyz, qaraqalpaq, tájik jáne t.b. halyqtardyń aralas-quralas ómir súrip jatqanyn baıqaısyz. Olardyń qonystanǵan jerlerin qazirgi saıası karta sheńberinde alyp qaraýǵa bolmaıdy. Moǵolstan handary Tashkentte (Shashta) turdy, tipti bolashaq ǵalymnyń ákesi Muhammed Huseıin Uratóbe (Tájikstan) ýálaıatynda toǵyz jyldaı bılik etken, bul jerlerdi Sultan Mahmud han syıǵa beredi. Uly ǵalym shamasy ákesi bılik etip turǵan jyldary Uratóbede dúnıege kelgen bolýy kerek. Ony Tashkentte týǵan desek te qatelespeımiz, óıtkeni bul jerlerde Muhammed Huseıin bıligin júrgizgen bolatyn.
Moǵolstannyń halqy moǵoldar dep ataldy, onda bılik etken handardyń bárine toqtalýdy maqsat etpegen ǵalym, eń aldymen, Moǵolstan handarynyń ishinen Toǵylyq Temirdiń ómir baıanynan bastaıdy, onyń da dáleldi sebebin keltiredi. Toǵylyq Temirge deıingi handardyń ǵumyryna toqtal-maýynyń sebep-saldary olar ıslam dinin qabyldamaǵan edi, sondyqtan olardyń atyn da ataǵysy kelmeıdi, olar kápirlikten qutyla almady. Tek qana Toǵylyq Temir han ǵana ıslam dinin qabyldap, moǵol jerine ıslam shuǵylasy taraldy. Islam dini – haq din, mádenıettiń, rýhanııattyń damýyna asa zor yqpal etetin progressıvtik mańyzy asa zor din sanady. Sondyqtan da Muhammed Haıdar ıslam dinin órkenıetpen, qoǵamnyń damý proesimen baılanystyra qarastyrdy.
Shyńǵys hannyń ekinshi balasy Shaǵa-taıdyń ulysyna qaraǵan ulan-baıtaq jerde tirshilik etip jatqan qazaq taıpalary osy ulystyń quramynda boldy. Shyńǵys han M.H.Dýlatıdiń babasy Ortóbege Mańlaı súbeni (Shyǵys Túrkistandy) suıyrǵal − syılyq retinde, erekshe eńbegi men qyzmetin baǵalap tartý etti. Ony «Tarıh-ı Rashıdı» avtory óz eńbeginde erekshe anyq baıandap jazady. Bul syıǵa berilgen ıelikke alǵash bılik júrgizgen Baıdaǵan bolatyn. Dýlattardyń yqpaly Shyńǵys han, Shaǵataı zamany tusynda-aq myqty bolǵanyn, handardyń olarmen eseptesip otyrǵanyn – «Tarıh-ı Rashıdı» kýálik retinde bizge jetkizip otyr.
«Tarıh-ı Rashıdıdiń» avtory kitabyn Toǵylyq Temirdiń (730/1329-1330-764/1362-1363 j.j.) handyq taqqa otyrýynan bastaıdy dedik. Toǵylyq Temirdi ámir Bolatshy ákesi Esenbuǵa qaıtys bolǵannan keıin, izdep taýyp Aqsýda han kóteredi. Dýlatı: «Toǵylyq Temir tez arada búkil Moǵolstandy ǵana emes, shaǵataı jurtynyń áskerin búlinshilikten qutqaryp qaldy» dep jazdy.
M.H.Dýlatı Moǵolstan handarynyń janynda birge istegen, zamanynda bı, ulysbegi bolǵan dýlat ámirleriniń atqarǵan qyzmetin baıandaǵan tusta bılik tutqasyn ustaǵan tarıhı tulǵalarǵa áńgimede sóz retine qaraı toqtalyp otyrady. Moǵolstan dala demokratııasy, ejelgi ata salt-dástúri berik feodaldyq memleket boldy. Shaǵataı memleketiniń batys bóliginde Ámir Temirdiń bıligi júrip, keıin onyń urpaqtaryn Shaıbanıdter áýleti ysyryp, bılik tizginin tartyp alady. Moǵolstan men Shaıbanı áýletiniń arasyndaǵy talas-tartys negizinen akademık Á.Marǵulan jazǵandaı, Altyn Ordadan qalǵan muraǵa talas bolatyn. Ol negizinen Syr boıyndaǵy sol zamandaǵy iri-iri qalalar úshin kúres edi, bul kezeńde únemi talas-tartysqa sebep bolǵan jıyrma besteı qala bolypty. Onyń ishinde Túrkistan, Tashkent shaharlary da bar.
«Tarıh-ı Rashıdıde» HIV ǵasyrdyń orta sheninen HVI ǵasyrdyń 30-shy jyldary aralyǵyndaǵy Moǵolstan memleketinde bolǵan iri-iri tarıhı, saıası oqıǵalar sýret-telinedi. Bul óte kúrdeli kezeń bolsa, ony tarıhı, ádebı turǵydan ıgerip, sýrettep keıingi urpaqqa jetkizý de asa aýyr mindet edi.
M.H.Dýlatı Moǵolstan memleketiniń qurylý, ósý, órkendeý kezeńderi men memleket retinde nyǵaıyp, kúsheıip, kórkeıgen kezeńderin ashyp, baıandap berýmen qatar, keıin birtindep Moǵolstannyń burynǵy saıası rólinen aıyryla bastaǵanyn – tarıhı proess retinde óte sheber baıandaıdy. Bir kezderdegi Moǵolstannyń alyp jatqan ulan-baıtaq aýmaǵy birte-birte tarylyp, HVI ǵasyrdyń 14-jyldary Shyǵys Túrkistan aımaǵyna, bir kezderi Órtóbe Shyńǵys han buıryǵy retinde bergen ólkege ysyrylyp, sonda bılik júrgizgenin ózi de basynan keshken kezeńdermen baılanystyra sıpat-taıdy. Tarıhtyń uzaq-sonar kóshinde Moǵolstan memleketi de bir kezdegi alyp ımperııanyń shaǵyn bir bóligindeı saıası arenadan ysyryla bastaǵanyn zerdeleı otyryp sýretteıdi.
Moǵolstan jerinde eń aldymen qazaq halqynyń jeke shańyraq kóterip táýelsiz memleket bolyp qurylǵanyn, Moǵolstan quramyndaǵy qyrǵyzdardyń saıası birlestik retinde uıysýyn, ózbekter men qyrǵyzdardyń, uıǵyrlardyń jurt retinde qalyptasýy proesin M.H.Dýlatı aıqyn kórsetip bere alǵan. Moǵolstan ómir súrgen jyldary tarıhı arenaǵa jańa memleketterdiń dúnıege kelip, boı kóterýi – tarıhı turǵydan obektıvti proess bolatyn. Belgili ǵalym K.A. Pıýlına: «Moǵolstan bir jarym ǵasyr boıy óziniń saıası sheńberinde (HIV ǵ. ortasy men HVI ǵ. bas kezinde) úsh birdeı túrik halqynyń – qazaq, qyrǵyz, ózbektiń qalyptasýy aıaqtalǵan memlekettik qurylym boldy»,− dep atap kórsetti.
K.A.Pıýlına Moǵolstan termıniniń derekterde eki túrli maǵynada qoldanyla-tynyn: onyń biri – moǵoldar jaılaǵan aımaqtyń, ekinshisi – moǵol handarynyń memleketi degen uǵymdy beretinin ashyp kórsetedi. Moǵolstan memleketiniń ataýy-men qatar, ulys degen termın de qatar qolda-nylyp otyrady.
HVI ǵasyr basynda moǵol handarynyń bılik júrgizip otyrǵan aımaǵy tarylyp Qashqarııa ólkesimen shekteledi, ony tarıhı ádebıetterde Mogýlııa dep te ataıdy.
Dýlat kósemderiniń memleket aldyndaǵy tarıhı qyzmeti men erekshe sińirgen eńbegin asa joǵary baǵalaǵan Shyńǵys han jeti artyqshylyq berdi, mine, osy mura etip berilgen artyqshylyqqa taǵy da eki artyqshylyq qosyp Toǵylyq Temir Qundyzda Jarlyq shyǵaryp qol qoıady. Jarlyqtyń Qundyzda moǵol tilinde jazylǵanyn, onyń ózine muraǵa jetkenin Dýlatı meılinshe iltıpat bildire baıandap ótedi. Jarlyq moǵolsha jazylǵan delingen, sonda ol qandaı álipbımen jazylǵan, bizdińshe, bul málimetti túrki tilinde dep túsingen shyndyqqa saıady. Eke Moǵol ulysynyń bólshektelgen bir tarmaǵy sanalatyn Moǵolstannyń alǵashqy qurylǵan jyldaryndaǵy is-qaǵazdarynyń moǵolsha júrgizilgenin bul málimet aıǵaqtaı túsedi.
Toǵylyq Temir han qaıtys bolǵannan keıin Moǵolstandaǵy handyq bılik álsirep Qamaraddın bılik tizginin qolyna aldy, biraq oǵan bir jaǵynyń óz ishterindegi ámirler qarsylyq bildirse, ekinshi jaǵynan Ámir Temirdiń Moǵolstanǵa joryǵy bılik isine kedergi keltire berdi. Degenmen, ámir Qamaraddın erjúrek, batyl, eshnárseden qaıtpaıtyn uly ámir bolatyn. Ol Ámir Temirdiń áskerimen ashyq qaqtyǵysyp, óziniń ıeligin qorǵap qalyp otyrdy. Ámir Temir 1375 jyly 5-qańtarda Moǵolstanǵa, ıaǵnı Jetege úshinshi ret joryqqa attandy, «myńdaǵan tutqyndy Samarqanǵa jiberdi», barlyq eldi mekenderdi tonap, talan-tarajǵa saldy. Ámir Shamsaddınniń áıeli Týman Aǵa men qyzy Dılshad Aǵany tutqynǵa alyp, Ámir Temirdiń aldyna aparyp berdi. Ámir Temir osy Dılshad Aǵany nekelep alady. Ol jaıynda «Zafar nameden» keltirilgen úzindide baıandalǵan. Ámir Temir Qamaraddınge tórtinshi ret joryqqa shyǵyp, Qamaraddın onyń áskeri-nen jeńilip, shegingenimen ustatpaı ketedi. Ámir Temir ámir Qamaraddındi qolǵa túsirip, kózin joıý úshin Moǵolstanǵa besinshi ret joryqqa shyǵady, Qamaraddınniń izine túsedi, onymen Ystyqkóldiń Býmynynda shaıqasyp, Qamaraddın kúshi basym jaýdan qashýǵa májbúr bolady da alǵan jaraqatynan aqyry qaıtys bolady. Sodan Ámir Temir altynshy ret Moǵolstanǵa joryqqa shyǵýyn toqtatady.
Ámir Temir Moǵolstanǵa 20 jyldan astam ýaqyt boıy joryqqa shyǵyp, beıbit halyqty quldyqqa alyp ketip, qala, eldi mekenderdi tonap, talan-tarajǵa salyp keldi. Ásirese onyń joryǵynan moǵoldar sharýashylyqtary kúızeliske ushyrap ábden zardap shekti, degenmen, moǵol ámirleri bas ımeı, qarsylyq kórsetýin toqtatpady. Sonyń nátıjesinde Ámir Temir Moǵolstan jerine tolyq bılik júrgize almady, ony ıeligine de aınaldyra da almady. Bul jerde Moǵolstandaǵy moǵol ámirleriniń, dýlattardyń rýhynyń myqtylyǵyn, tektiligin teketireste kórsete bilgenin baıqaımyz. Iazdıdiń «Zafar namesinde» dýlat ámirleriniń shaıqasyn Ámir Temir joryǵyna qatysty baıandaýy − tarıhı aqıqat bolatyn. Muhammed Haıdar «Zafar-nameden» Moǵolstan handary men ámirlerine qatysty taraýlaryn ekshep aýdarmaı beredi. Bul mańyzy óte úlken qujat edi. Dýlat ámirleriniń kúsh-qýaty Moǵolstannan tysqary jerlerde de áıgili, máshhúr bolatyn. Sonyń bir kórinisi Ámir Temirdiń olarǵa qarsy úzdiksiz jasaǵan joryǵy boldy.
Ámir Qamaraddınniń ómiri kúrespen, Moǵolstandaǵy bılikti alýǵa aıqasýmen ótti, sondyqtan da moǵol ańyzdarynda onyń erlik qımyldary týraly ańyz-áńgimeler el esinde saqtalynyp qalǵan edi. Ol týraly jáne ámir Shamsaddın jóninde Sharafaddın Áli Iazdı «Zafar namesinde» arnaıy toqtalyp, onyń ójettigin, qaıtpas qaısarlyǵyn baıandap, Ámir Temirge ese jibermeı aıqasqan jaýy retinde sıpattaıdy.
Qamaraddın Moǵolstanda bılik tizginin qolyna alyp, derbes bıligin júrgizgen yqpaldy ámirlerdiń biri boldy. «Tarıh-ı Rashıdıde» tarıhı jaǵdaılarǵa baılanysty Moǵolstan handarynyń bılik basyna kelýi kezinde dýlat ámirlerine táýeldi bolyp otyrǵanyn – obektıvti túrde sýrettelip kórsetiledi. Moǵolstannyń uly ámiri Qamaraddınniń is-qımyly, áreketi, keskin- kelbeti, jaý júrek minezi oqıǵany baıandaý ústinde kelisti túrde sýrettelip, onyń beınesin ádemi etip jetkizedi. Onyń sebebi moǵoldardyń ishinen shyqqan uly ámirlerdiń, bılerdiń, bekterdiń Moǵolstan memleketiniń irgesin nyǵaıtýdaǵy istegen isterin ashyp kórsetý bolatyn. Dýlatı óz oıyn, oqıǵa baıanyn «Zafar namege» silteme jasap, dáleldep, oqyrman tarapynan senimsizdik týdyrmaýǵa tyrysady. «Zafar nameden» úzindiler keltirip, moǵol ámirleriniń ómir baıanyna qatysty saqtalynǵan málimetterdi tolyqtyryp otyrýy – Dýlatıdiń óte utymdy, ádebı tásili deý kerek. Onyń materıaldardy nanymdy túrde berýi – Moǵolstanǵa qatysty qundy qujat bolyp tabylady.
Hudaıdad Kamaraddınniń isi aıaqtalyp, el ishi tynyshtalǵan soń, Qyzyr Qojany alǵyzyp, el-jurt han etip saılaıdy. Bul dýlat ámirleri saılaǵan úshinshi han bolatyn. Ol da atasy Toǵylyq Temir sııaqty elin ıslam dininiń joralǵysy sharıǵat zańy boıynsha bılep basqardy. Ámir Temirmen beıbit kelisim jasady da Moǵolstan da beıbit jaǵdaı ornap órkendeı bastaıdy.
Qyzyr Qoja han shamamen 1368 jyldary dúnıege kelgen. Ámir Temir 1405 jyly dúnıe salǵan soń Qyzyr Qoja han Qudaıdattyń qaýpi men Ámir Temirdiń qyspaǵynan múlde qutylady, sonan keıin, burynǵy dástúrdi qaıta qalpyna keltirýdi qolǵa alady.
Qyzyr Qoja hannan keıin onyń uly Muhammed han bılik taǵyna otyrdy. Ákesi sııaqty ony da han taǵyna otyrǵyzǵan Hudaıdad bolatyn. Bul Dýlat ámirleri qoıǵan tórtinshi han edi. Hudaıdad óz qolymen alty handy taqqa otyrǵyzsa, sonyń biri osy – Muhammed han bolatyn (birinshisi – Qyzyr Qoja han, ekinshisi Sham-ı Jahan han, úshinshisi Naqsh-ı Jaqan han, tórtinshisi – Muhammed han, besinshisi – Shır Muhammed han, altynshysy Ýáıis han).
Esenbuǵa han keıin kúsh jınap, Saıram men Tashkentke joryqqa shyǵyp, oırandap, kóp adamdy tutqynǵa aldy. Bul ýaqytta Maýarannahrda Sultan Ábýsaıd patsha edi, ol Esenbuǵa hanǵa ásker jiberip izine túskenimen, moǵoldar qashyp ishkerige ketip qaldy. Esenbuǵa han artynsha Ándijandy qorshap, Ándijan ýálaıatynyń jurtyn tutqyndap alyp ketedi. Moǵolstandaǵy osyndaı qym-qýyt jaǵdaıda Sultan Ábýsaıd Júnis handy Iraktan aldyryp, Esenbuǵaǵa qarsy qoıý úshin Moǵolstanǵa han etip jiberdi.
Esenbuǵa handyq etip turǵan jyldarda Moǵolstan jerindegi eń iri saıası oqıǵa bul Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannan irgesin bólip, Moǵolstan memleketiniń batys jaǵyna, Shý boıynyń Qozybasy degen jerine kóship kelip, qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterý boldy.
Alaıda Moǵolstan qazaq, qyrǵyz, ózbek, uıǵyr halyqtarynyń qalyptasý proesi aıaqtalǵan memlekettik qurylym boldy. Moǵolstan ydyraǵan kezde qazaq taıpalary Qazaq handyǵyna, qyrǵyzdar Qyrǵyz memleketi quramyna, ózbekter ózbek ulysy, quramyna baryp qosyldy. Moǵolstan birneshe halyqtyń ortaq mekeni men shańyraǵy bolǵanyn atap aıtý kerek. 1514 jyly Saıd han Qashqarııany, Shyǵys Túrkistandy jaýlap alǵannan keıin Moǵolstan aımaǵy birtindep shyǵysqa yǵysyp, tarıhı ádebıetterde Moǵolııa ataldy.
Moǵolstan memleketin basqarǵan Shyńǵys han áýletinen taralǵan handar bolǵanymen, saıası qurylymnyń bılik tizginin qoldaryna ustap kelgen dýlat ámirleri boldy, sondyqtan bul memlekettiń boı kóterýi men birtindep ydyrap ketýine deıingi barlyq kezeńderde Moǵolstan handarymen qatar dýlat ámirleriniń – ulys begileriniń tarıhı eńbegi men róline toqtalmaı ótýge bolmas. Hannyń ózin saılap, qolyna bılik tizginin ustaı bilgen asa yqpaldy dýlat ámirleriniń barlyǵy derlik asa iri saıası qaıratker deńgeıine kóterilgen tulǵalar. Olardyń bedeli hannyń ózinen de joǵary boldy, handy han taǵyna otyrǵyzǵan ámirler onyń bıligine keıde qulaq tosa bermegen, keıde moıyndamaǵan da, sóıtip, derbes bılik júrgizip, tutas bir ýálaıat retinde bılik quryp otyrǵan. Solardyń ishinde Dýlatıdiń uly babasy Qudaıdad boldy, sondaı-aq Ámir Temirmen qaıtpaı soǵysyp, jaýyna esesin jibermegen ámir Qamaraddın, ámir Abý Bákir, bulardyń barlyǵy da Moǵolstannyń asa iri tulǵalary. Dýlatı shyǵarmasynyń aıryqsha ereksheligi de sol – ol Moǵolstan handarynyń ómiri men qyzmetin dýlat ámirleriniń qyzmetimen tikeleı baılanystyryp, sýrettep kórse-týinde. Barlyq tarıhı oqıǵalardyń bel ortasynda dýlattyń uly ámirleri belsendi áreketimen boı kórsetip otyrady. Ámir Órtóbe, ámir Baıdaǵan, Shamsaddın, ámir Tólek, ámir Saıd Ahmed, ámir Saıııd Áli, ámir Qudaıdad, ámir Qamaraddın, Muhammed Haıdar myrza, ámir Muhammed Huseıin, ámir Ábý Bákir, ulysbegi Seıit Muhammed myrza, bulardyń barlyǵy Muhammed Haıdardyń ata-babalary, baýyry bolyp keledi.
Moǵolstan memleketinde han bolyp, bılik júrgizip, memleketti nyǵaıtýǵa, kúsh salǵan aıtýly tarıhı tulǵalar «Tarıh-ı Rashıdıde» belgili dárejede sýrettelingen. Alaıda Uly Turannyń urpaqtary Ámir Temir sııaqty uly ımperııa quryp, túrik halqynyń, Turan eliniń basyn qosýdy basty arman etkenindeı Moǵolstandy bılegen handardyń ishinen ondaı asa iri saıası tulǵalar shyǵa qoımaǵan. Ámir Temirdiń ózi de qansha myqty bolǵanymen aqyrynda onyń ımperııasy da qulap, Shaıbanıdter bılikke keldi. Imperııa qansha kúshti bolǵanymen túptiń túbinde ishteı ydyrap, kúırep otyrǵan.
«Tarıh-ı Rashıdıdiń» avtory Moǵolstan jerindegi kóneden kele jatqan eski gúldengen shaharlardy, Taraz, Balasaǵun, Saıram, Otyrar, Tashkent, Almalyq sııaqty zamanynda iri ortalyqqa aınalǵan qalalar, moǵol jerindegi taý men dala, saharany, ózen, kól-sýlaryna deıin toqtalyp, jan-janýarlaryna, eliniń kásibine, sharýa baqqan jurttyń tynys-tirshiligine, ádet-ǵuryp, salt-sana, mádenı jádigerlerine deıin molynan qamtyp sýretteıdi. Moǵol jurtynan shyqqan óner adamdary, Balasuǵunnan shyǵyp álemge aty málim bolǵan oqymystylar, ǵulamalar, sonyń ishinde Qoja Ahmet Iasaýı esimi de atalyp, ǵulama ǵalym Jamal Qarshyǵa arnaıy toqtalady – bul málimetter sóz joq Moǵolstanǵa qatysty asa qundy derekterdi bizge jetkizedi.
Moǵolstanǵa qatysty sonshama mol materıaldar Moǵol handary men moǵoldardyń uly ámirleriniń qyzmetin baıandaý barysynda áńgime jelisine órilip, jazýshylyq sheberlikpen kelistire sýrettelinip baıandalýy – biz úshin mol jańalyq.
Túrki halqynyń tarıhtaǵy memlekettik qurylymdary, uly ımperııalary qulap, ydyraǵanymen iz-túzsiz múlde joǵalyp ketken joq, olardyń ornyna dúnıege kelgen memlekettik qurylymdar tarıhymyzda jalǵastyqty belgili dárejede saqtaı da bilgen sııaqty. Joqtan bardyń paıda bolmaıtyny sııaqty, bar nárseniń de qaıtyp múlde joq nársege tolyq aınalyp kete qoımaıtyny málim. Máńgi jasaǵan eshnárse de joq shyǵar, óner men rýhanı muraǵa ǵana uzaq ǵumyr jazylǵandaı. Moǵolstan memleketinen de bizge jetken rýhanı muralar jádigerler, mırastar, ápsanalar men támsilder az bolmasa kerek-ti, ásirese sol zamandaǵy ómir súrip qoǵamda belgili ról atqarǵan úlkendi-kishili taıpalardyń attarynyń, olardyń keıbirin basqa eńbekterden keziktire almaısyz, óıtkeni kitapqa hattalynyp qalǵandary kóp emes.
Sondyqtan bizge jetken tarıhı eńbek-terdiń ishinde «Tarıh-ı Rashıdıden» ǵana Moǵolstan týraly tolyq maǵulmatty, aqpa-ratty, tarıhymyzǵa qajetti málimetterdi ala alamyz. Moǵolstan memleketi týraly tolymdy zertteý jasalynatyn bolsa, árıne, «Tarıh-ı Rashıdı» − eń senimdi de myqty ǵylymı derek kózi bola alady, bul eńbektiń qundylyǵy da osynda jatsa kerek.
Muhtar QAZYBEK,
M.H.Dýlatı qoǵamdyq qorynyń dırektory
"Alashainasy."kz
