«Tarih-i Raşidi» atty eŋbegınde Moǧolstanǧa qatysty mälımetterdı Dulati meilınşe molynan qamtyp, būl qūrylymnyŋ ışkı-syrtqy saiasi, ekonomikalyq jaǧdaiyn jan-jaqty baiandaidy. Sonymen Moǧolstan qandai memlekettık qūrylym boldy, Dulati sony barynşa tolyq türde körsetuge küş salady. Moǧolstan erteden qoldanysta bar atau, ol Şyŋǧys han zamanynan būryn qoldanylyp kelgenın aita ketken jön.
«Alaş ainasy» internet-gazetı halqymyzdyŋ şyǧu tegın, taraluyn baiandaityn tarmaǧy – qazaq şejıresı turaly aqparattardy kezeŋ-kezeŋımen jariialamaq. Osy arqyly üş jüzdıŋ är ruy turaly mälımetterdı toptastyryp, qazaqtyŋ ortaq şejıre qoryn jasap şyǧarmaq.
Eger sızdıŋ qolyŋyzda öz ruyŋyz jaiynda mälımetter bolsa, myna:info@alashainasy.kz elektrondy poştasyna jıberuıŋızge bolatynyn habarlaidy.
Al Moǧolstan memleketı saiasi qūrylym retınde HIV ǧasyr ortasynda qūrylǧan memleket. Būl Şaǧatai ūlysynyŋ ışkı bilıkke talasynan, taq üşın küresten ydyrauy saldarynan paida bolǧan saiasi qūrylym edı. Düniege kelgen būl memleket Haidu hannyŋ (1301 jyly qaitys bolǧan) basqaruy kezınde qalyptasty. Haidu ölgennen keiın Baraq hannyŋ ūly Tuva (Duva) taqqa otyrady. Işkı ru aralyq tartystyŋ saldarynan handyq bilık älsırep, Şaǧatai memleketı HIV ǧasyrdyŋ 40-50-jyldary ondaǧan ielıkterge ydyrap kettı. Eŋ aldymen Şaǧatai memleketı batys jäne şyǧys bölıkke bölındı. Batys bölıgınde (Mauarannaharda) bilık türık-moǧol ämırlerınıŋ qolyna köştı (Temır (1370-1405). Al şyǧys bölıgınde Şaǧatai näsılınen taralǧan handar bilık ettı, būl bölık özderın moǧoldar dep atady. Onda qūrylǧan memleket Moǧolstan dep ataldy. Osy prosestı sipattaǧan M.H.Dulati özınıŋ «Tarih-i Raşidi» atty eŋbegınde moǧoldardyŋ özı bırı moǧol, ekınşısı şaǧatai bolyp ekıge bölıngenın jazady. Olar bır-bırımen qaqtyǧysyp, bırın-bırı mūqatyp şaǧatai moǧoldardy «jete» (būzaqy), al moǧoldar şaǧataidy Karaunas (qara tobyr, şata) dep ataityn bolǧan.
Moǧoldarǧa qatysty zertteuşılerdıŋ pıkırlerınde bırızdılık, ǧylymi negızdelgen däleldı ortaq tūjyrym joq. Mäselen, osy problemany köterıp jürgen ǧalymdar: «Şa-ǧatai memleketınıŋ būl şyǧys bölıgındegı köşpendılerı özderın moǧoldarmyz dep atady, söitıp Ortalyq Aziiada «n» ärpı tüsırılıp monǧoldardyŋ halyqtyq ataluy aitylyp jazyla bastady. Sol kezderı būl terminnen Moǧolstan degen parsy geografiialyq atauy paida boldy», dep jazady. Moǧolstandy «parsy geografiialyq atauy» deu terıs, dälelsız pıkır. Şynynda būl atau parsy geografiialyq atauy emes, qazaqtyŋ töl atauy, al parsylyq «stan» degen jūrnaq qana, mūnyŋ özı de tübırı türkılık söz. Moǧolstan memleketınıŋ atauyn parsylyq atauǧa telu öreskel qate närse, al talassyz şyndyq mynau: moǧol sözı köne zamannan berı qoldanylyp kele jatqan etnikalyq atau, qazaqtyŋ baiyrǧy töl sözı. Ony däl osylai tarihşy Karamzin de qoldandy, Raşid-ad-Din de solai qoldanǧan, keiıngı kıtap köşıruşıler, mūny şatastyrǧan, «n» ärpın qosyp, monǧol etnonimıne ainaldyryp jıbergen. Osy qate jazylyp, hatqa tüsırılıp ketken atau künı bügınge deiın qoldanylyp keledı.
Äŋgıme moǧoldar etnonimıne tıkelei qatysty bolyp otyrǧandyqtan moǧoldar degenımız kımder, olardyŋ qūramyna qandai qauym, ru-taipalar kırgen degen zaŋdy sūraq tuady. Onyŋ üstıne künı bügınge deiın «moǧol» degen sözdı moŋǧolmen bailanystyryp äbden şatastyryp keldık, moǧoldy «ŋ» ärpı tüsırılıp aitylǧan «moŋǧol» sözı dep tüsındırıp baqtyq. Rasynda solai ma, şyndyǧy qaisy, älde ekeuı bır söz be? Akademik Ä.Marǧūlan «Mūhammed Haidar – qazaqtyŋ tūŋǧyş tarihşysy» degen 1941 jyly jazǧan ataqty zertteu eŋbegınde, sol kezdıŋ özınde-aq «moǧoldyŋ» «moŋǧolǧa» eşqandai qatysy joqtyǧyn kesıp aitsa da, bızdıŋ ǧalymdar oǧan künı bügınge deiın män bermei keledı. Ä.Marǧūlan: «Jetısudyŋ sol kezdegı saiasi aty Moǧolstan bolsa, mekendegen taipalardy resmi tılde Moǧol dep atady. Bıraq būl Moǧol dep otyrǧan köşpelı taipalar moŋǧol da emes, ūiǧyr da emes, özbek te emes, türık tılınde söileitın sol jerdıŋ tarihi zamannan kele jatqan tūrǧyn halqy bolatyn. Ekınşı türde aitqanda, moǧol dep ataǧan elder keiın ūly jüz qūramyna kırgen üisın-dulat, qaŋly men şanyşqyly, jalaiyrlar. Būlardy bırıktırıp, saiasi tırşılık retınde ne moǧol, ne dulat dep ataǧandyǧy baiqalady. Dūrysynda būl moǧoldardy şaǧatai ūlysynan bölınıp şyqqan sol kezdegı qazaq taipalarynyŋ (ūly jüzdık) bırınşı saiasi tırşılıgı deuge bolady» dep naqtylap, tereŋdete aşyp körsetıp jazady. Dulatidıŋ jazǧanyn tereŋırek tüsındırıp, taldap beredı. Al orystıldı tarihşylar Ä.Marǧūlannyŋ eŋbegın oqi almaǧany belgılı.
Moǧol etnonimı Şaǧatai ūlysy ydyra-ǧannan keiın paida bolǧan atau da, Şyŋǧys hannyŋ joryǧyna bailanysty moŋǧolǧa qatysty termin de emes. «Tarih-i Raşidide» moǧoldarǧa qatysty ūşan-teŋız mälımetter, oqiǧalar qamtylyp baiandalǧanymen, bıraq moǧol etnonimınıŋ neden şyqqany jönınde eşqandai mälımet, tüsınıkteme aitylmaidy. Soǧan qarap Dulati būl etnonimnıŋ tüp törkının nege aşyp körsetpegen degen saual da tuu mümkın. Bızdıŋşe, moǧol atauy Dulati zamanynda jalpaq jūrtqa belgılı bolatyn.
Onyŋ üstıne parsy tılıne asa jüirık Mūhammed Haidar Raşid-ad-Dinnıŋ eŋbegın, basqa da tarihi kıtaptardy tereŋ zerttep, Şyŋǧys han men onyŋ şejıresıne qatysty oqiǧalarǧa äbden qanyq bolatyn. Sondyqtan ol Şyŋǧys handy moǧol dep te, moŋǧol dep te jazbaidy, sebebı onyŋ ata tek şejıresın qauzap jatudy maqsat tūtpaǧan, bıraq tüp-tūqiianyn jaqsy bılgen. Şyŋǧys han men onyŋ ūldaryna qatysty Myrza Mūhammed Haidar oqiǧalardy meilınşe ekşep, taqyryp arnasynda, oqiǧa jelısınde äŋgımenıŋ retı kelgen jerlerde ǧana baiandap otyruynyŋ ülken mänı bar. Sondyqtan uaqyt ötkennen keiın ejelgı mūralarǧa qatysty, onda aitylatyn jaittarǧa tüsınıkteme berıp, taldau qajettıgı tuady.
Moǧol atauy Dulati zamanynda, onyŋ aldynda Şyŋǧys han bilık jürgızgen däuırde keŋınen qoldanylǧan, būhara köpşılıkke sıŋıstı atau edı. Al tarihi kıtaptarǧa zer salsaq, moǧol sözınıŋ qoldanu kökjiegı ǧasyrlar qoinauyna qarai jetelei jöneledı. Ol eŋ aldymen tarihi kıtaptar men şejırelerge, ata mūralarǧa baryp tıreledı.
Äbılǧazynyŋ «Türık şejıresı» degen eŋbegınde bız söz etıp otyrǧan mäselege qatysty nazar audaratyn şejırelık derek keltırılgen. Jer betındegı adamzat balasy şejıre boiynşa Nūh paiǧambardan taratylatyny mälım. Nūhtyŋ üş ūly bolǧan. Ol üş ūlynyŋ bırı Hamdy Ündıstan tarabyna, Samdy – İranǧa, al İafestı − Künşyǧysqa jıberedı. İafestıŋ segız ūlynyŋ bırı – Türık edı. Türıktıŋ jetınşı ūrpaǧy Alynşadan Tatar men Moǧol egız tuady. Olar aǧaiyndy bolatyn. Demek, «Moǧol» degen attyŋ özı būl sözdıŋ erteden-aq qoldanysta bar ekendıgın aiǧaqtaidy. Moǧoldan Qara han, odan Oǧyz han taralady, dep jazady tarihşy. Būl aŋyz bolsa da onyŋ arnasynda şejırelık derektıŋ tūrǧanyn aŋǧaru qiyn emes.
Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Qazaqtyŋ tüp atasy – batyr Türık» degen öleŋmen jazylǧan şejıresınde tüp atamyz batyr Türık ekenın quattai otyryp:
Qazaqtyŋ tüp atasy – batyr Türık,
Arabsyŋ degen sözdıŋ tübı şırık.
Pälenşe sahabanyŋ zatysyŋ dep,
Aldaǧan dın jamylǧan öŋkei jülık,− dep arǧy atamyzdyŋ batyr Türık ekenın öleŋ-şejıremen däleldep, aiqyndai tüsedı.
Şejıre boiynşa Moǧol atamyzdyŋ tym erte zamannan belgılı ekenı körınedı. Al tarihşy Q.Jalaiyridyŋ «Tarih-i Orazmūhammed» atty eŋbegınde moǧolǧa qatysty derekter molynan ūşyrasady. Raşid-ad-Dinnıŋ eŋbegınıŋ audarma jasaǧan dep sanalatyn Q.Jalaiyri tuyn-dysynda moǧoldarǧa kımder kıredı degen mäselege jauap berılgendei. Soǧan nazar audaraiyqşy. Jalaiyr, tatar, oirat, mer-kıt jäne basqa da qauym moǧol arasynda bolatynyn, jalpy moǧol dep atalǧanyna toqtalyp, «qoŋyrat, qūrulas [qoralas], ikiras, eljigin, oriaŋqyt, kelgenut jäne olardan özge taipalardy da moǧol darlakin dep ataidy» deidı avtor.
Sonymen bırge kism auual qauymy: «jalaiyr, iesunit, tatar, merkıt, kürleut, mamǧalyq, tarǧūt, oirat, barǧūt, qūry, tulas, tuma, būlǧaşyn, kermuchin, orasut, teleŋut, kestemi, orianka, qūrqan, suqania» da moǧol atalynǧanyna toqtalady.
Qism düiım qauymy: «kereiıt, naiman, onǧūt, bekrin, qyrqyz». Kism auual qauymy: «nukuz, oriaŋqyt, qoŋyrat (qoŋqyrat), ikiras, olkununt, kurulas, eljigin, konliut, ordauut, konkutan, arlat, kelkunut, nunjin, uşin, suldus, eldurkin, baiauyt, kengit» būlar da qauym dep atalyp, moǧoldardy qūraǧan.
Q.Jalaiyri eŋbegınde qism auual qauymy, qism düiım qauymy, taǧba qauymy jäne taǧy basqa da qauymdar keltırıledı, būlar da moǧoldar sanatynda aitylady. Şyŋǧys hannyŋ arǧy atalarynyŋ bırı (segızınşı atasy) Dobun Baiannyŋ elı qism düiım bolatyn. Onyŋ äielınıŋ bırı qoralas ruynan şyqqan Alan Qua sūlu edı. Al Dobun Baian moǧol bolatyn. Alan Qua nūrdan jüktı bolǧandyqtan, onyŋ ūrpaqtary Nirun ataldy, iaǧni Nūrdyŋ balalary degenge saiady. Nirun on alty ruly el bolypty, olar: qataqin, saljiut, taijiut häm sijiut, hartaqan, chinos häm nüküz… urut, maŋqūt, durban, baryn barulas, hadarkin, jurnat, budat, duklat (duǧlat), iusut, qyŋqiiat, qiiat. Qiiatqa: iurkin, chanşiut, qiiat, iasar kırgen. Qiiat-Burjikin Şyŋǧys hannyŋ atasy edı.
Şyŋǧys handy qiiattan taratuşylar osy şejırelık derekke süienedı alaida onyŋ tegı moǧolǧa baryp tıreledı.
«Tarih-i Raşidide» M.H.Dulati jiyr-madan astam moǧol taipalaryn keltıredı, olardyŋ ışınde: dulat, duhti, barlas, barqy, ordabegı (ūrdubegı), itarşy, qūnjy, şoras, bekjak, qaluşy, qarlūq, makrit (merkıt), sūŋqarşy, arlat, būlǧaşy, arkinut (arkanut), kerait, qaŋly, sūldyz, chagirak, türkımen, ūiǧyr, saryūiǧyr, qyrǧyz jäne t.b. Demek, moǧoldardyŋ qūramyna kıretın ru-taipalardyŋ sanynyŋ özı alpystan asyp ketedı. Al Şaǧatai ūlysynyŋ batys bölıgındegı, Mauarannahrda qalǧan, bır kezderı moǧoldar qūramynda bolǧan taipalardy eseptemegen künnıŋ özınde sonşama mol etnikalyq toptar, bır memlekettıŋ astynda ymyraşyldyqpen ru, taipa beibıt kün keşıp, berekelı tırşılık etken.
Būl kezeŋdegı ata dästür men salt-sana da, dıl de, tıl de, ruh ta myqty bolǧan edı. Keiın osynşama ru-taipalar ärı bır tek tamyrdan taralyp jatqandyqtan ıştei sıŋısıp kettı, būl tabiǧi ärı tarihi etnogenezdık prosess bolatyn. Sodan moǧoldar qūramynda bolǧan köptegen taipalar tarihi mälımetterde, derekterde, kıtaptarda ǧana saqtalynyp, bügınde etnikalyq arhaizmge ainaldy.
Şyŋǧys han tarih sahnasyna köterılgen kezeŋde moŋǧol degen söz de, ūǧym da bolmaǧan. Moŋǧoldardyŋ özı ol kezde halqa dep atalǧan, sany da da şamaly edı. Bügınde Moŋǧoliianyŋ özınde 2,5 mln. halyq tūrsa, Qytai jerındegı Işkı Moŋǧoliiada da 2,5 mln.-dai adam bar, bärınıŋ sany 5 mln. bolady. Al türkı halqynyŋ sany 200 mln. asady. Logikalyq qisynǧa jügıneiıkşı, Şyŋǧys han zamanyn-da sany müldem az halyq – moŋǧoldar dünienı qalai jaulap almaq? Qisynǧa kele me? Tarihtan moǧoldardyŋ atyn öşıru üşın, türıkterdıŋ daŋqty tarihyn sanaly türde şatastyru maqsatynda aqiqat närselerdıŋ öŋı terıs ainaldyryldy. Söitıp, Şyŋǧys hannyŋ joryǧy ideologiialyq maqsatpen moŋǧol-tatar şapqynşylyǧy degen atpen būrmalanyp, tarihi sanaǧa aqparattar tasqyny arqyly küştep sıŋırılıp, şynaiy tarih şyrǧalaŋǧa tastaldy.
Şyŋǧys hannyŋ joryǧy moŋǧol-tatar da, türık-tatar da emes, moǧol-tatar şapqynşylyǧy bolatyn. Olar aŋyzǧa ainalǧan Moǧol-Tatar ūrpaqtary edı.
Moŋǧol degen sözdıŋ sanamyzǧa sıŋıp ketkendıgı sonşa, tarihqa, ata mūra, mirasqa da būrylyp qaramaityn halge jetken edık. Sodan tıptı Dulatidıŋ özın türıktengen moŋǧol dep jazdyq, Ämır Temırdı de türıktengen moŋǧol qataryna aparyp qoidyq, al Şyŋǧys han basy aşyq küide moŋǧol retınde qabyldandy. Aqiqat arpalyssyz kelmeidı. Köptegen moǧol taipalary oilanbastan moŋǧolǧa aparyp telındı. Türkoid, türık näsılı dep ataludyŋ ornyna tıptı mongoloid dep atadyq näsıldıŋ özın. Moǧol etnonimınıŋ tüp törkının saiasattan, ideologiiadan, kemsıtıp körsetu äreketı saldarynan arşyp alyp, tarihi arnasyna oraltu – taiau uaqytta sırä oŋai bola qoimas.
Moǧol atauyn qytai derekterımen bailanystyryp, onyŋ tüp-törkının ızdeu, Qoja Ahmet Iassaui babamyzdyŋ şyqqan jerın bıldıretın İassaui sözınıŋ etimologiiasyn arab derekterı men jazbalarynan ızdeudı eske tüsıredı. İasy sözı qazaqtyŋ fonetikalyq özgerıske tüsken töl sözı, ol Asy degen atau, būl söz jer-su attarynda da saqtalynyp qalǧan, fonetikalyq özgerıske ūşyrap Iаsy, İasy, t.b. türınde aityla beredı. Al şet jūrttyq jazuşylar ony öz yŋǧaiyna qarai jazyp, tüp nūsqasynan alşaqtatyp jıberedı.
Moǧol atauyna qatysty jazuşy M.Maǧauin köptegen derekter keltırıp saralaidy. Karamzin de, Raşid-ad-Din de moǧol dep jazǧanyn mysal retınde alǧa tartady. Degenmen aŋyzǧa ainalǧan şejırede Moǧol men Tatar egız tuǧan, ol Türıktıŋ ūrpaǧy delıngen ǧoi. Moǧol da, Tatar da kısı aty, olardan taralǧan ūrpaq – ürım-būtaq atasy bölek bolǧanymen tüp-tegı bır bolǧandyqtan moǧoldar-tatarlar ataluy zaŋdy da emes pe?! Sondyqtan kez kelgen ataudyŋ bırden qalyptasyp kete qoimasy belgılı, Şyŋǧys han imperiiasy da Moǧoldar imperiiasy retınde tanyldy, sondyqtan jazuşy M.Maǧauinnıŋ: «Ejelgı Ǧūn imperiiasynyŋ odan soŋǧy Ūly Türık qaǧanatynyŋ mūrager jalǧasy retınde boi kötergen ūlan-ǧaiyr jaŋa memleket – «Eke Moǧūl ūlysy» dep atalady dep jazuy tarihi tūrǧydan aqiqat tūjyrym. G.Sūltanov ta Eke Mogul ūlysy degen ataudy qoldanady. Şyŋǧys han qūrǧan imperiia türık taipalarynyŋ, iaǧni qalyŋ moǧoldardyŋ bır şaŋyraq, bır tudyŋ astynda bas qosuynan düniege kelgen alyp memleket bolatyn.
Q.Jalaiyridıŋ eŋbegınen keltırılgen moǧoldar jönındegı derekter Raşid-ad-Dinnıŋ eŋbegınen audarylǧan dep sanalǧanymen ǧalym, tarihşy häm jazuşy Şyŋǧys hanǧa qatysty, onyŋ ürım-būtaqtaryna bailanysty mälımetterdı barynşa däl beruge tyrysqany körınıp te, sezılıp te tūr. Şyŋǧys hannyŋ ata tegı moǧol, ol qūrǧan imperiia Eke Moǧol ūlysy dep ataldy, memlekettık qatynas qaǧazdary moŋǧol tılınde emes, moǧol, iaǧni türkı tılınde jürgızılgen. Keiınnen Şaǧatai ūlysy, memleketı ydyrap, batys jäne şyǧys bölıkke bölınıp ketken kezde şyǧys bölıgı Moǧolstan atanuy kezdeisoq qūbylys emes, tarihi zaŋdylyq bolatyn.
Moǧoldardyŋ qūramynda naiman, kereit, qoŋyrat, merkıt, jalaiyr, dulat siiaqty ırı taipalar boldy. Şyŋǧys han qūrǧan Eke Moǧol ūlysynan soŋ, Altyn Orda ydyrap, Şaǧatai memleketı de tarih sahnasynan ketkennen keiın moǧol atauyn saiasi termin retınde saqtap Moǧolstan memleketı boldy, al onyŋ tarihi missiiasy Qazaq handyǧynyŋ qūrylyp, şaŋyraq köteruınen saiasi qoldau körsetıp, memleket ırgesınıŋ qalanuyna barynşa qolaily jaǧdai jasauynda.
Babyr patşanyŋ Ündıstandy 1526 jyly jaulap alyp, bilık basyna kelgennen keiın, Ūly Moǧol imperiiasyn qūrǧany belgılı. Üş ǧasyrdan astam uaqyt ömır sürgen Ūly Moǧol imperiiasy dünie älemıne moǧoldardyŋ öz zamanynda eŋ küştı, eŋ quatty, aibary ainalasyna asqan qūdırettı memleket qūrǧanyn körsetedı. Tarihşy A.Seleubaev: «Söitıp, Ündıstan jerınde taǧy bır Abyl ūrpaǧynyŋ – Moǧol memleketı qūryldy. Bırınşı Moǧol imperiiasy siiaqty ekınşı Moǧol memleketınıŋ negızın salǧan türıkter, onyŋ ışınde Abyl ūrpaǧy men taǧy basqa da türık taipalarynyŋ ökılderı bilık basynda bolyp, solar qalaǧan» dep jazady.
Tarihta moǧoldar ekı ret ūly imperiia qūrǧan halyq, bıraq keiın bırtındep Moǧolstandaǧylary Qazaq handyǧy qūramyna kırıp qazaq atansa, Ūly Moǧol imperiiasyndaǧy moǧoldar jergılıktı halyqpen sıŋısıp, assimiliasiiaǧa ūşyraǧanymen bügınde moǧoldar degen aty ǧana qalǧan. Olar Ündıstanda, Kaşmirde, Päkıstanda ūşyrasady, imperiia küirep ūlt bolyp ūiysa almaǧan moǧoldar assimiliasiiaǧa ūşyrady, alaida ız-tüzsız joǧalyp ta ketken joq. Bır qyzyǧy sol bır kezde moǧol dep atalǧan ata jūrtta būl söz tarihi etnikalyq atau retınde ǧana qoldanylsa, al Ündıstan, Kaşmir, Päkıstanda baiyrǧy moǧoldardyŋ ūrpaqtary özderın moǧol dep atap tırşılık keşude.
Moŋǧol terminın şatastyryp engızıp jürgen orys zertteuşılerı, olar Qytaidyŋ atyn da şatastyryp engızdı. (Dūrysy: Şyn elı, qazaqtar Maşyn elı degen). Sondyqtan moǧol sözın moŋǧolmen şatastyryp būrma-laudyŋ eşbır negızı joq. M.H.Dulati eŋbegın zer salyp oqyǧan adam moǧoldardyŋ kım ekenın, nege olai atalyp kele jatqanyn baiqap, ajyrata alady. Qypşaq atauynyŋ jinaqtauşylyq maǧynaly mänge ie bolǧan etnikalyq atau ekenın eske alsaq, moǧol atauy da köptegen ejelgı taipalardyŋ jalpylama sipattaǧy jinaqy atauy ekenı mälım. Būl jinaqtauşy etikalyq termin, dälırek aitqanda, qazırgı tılmen jazǧanda, būl atau jalpy qazaqtardy bıldıretın termin bolyp tabylady.
Moǧolstan. Altyn Orda handyǧy ydyraǧannan keiıngı kezeŋde Şaǧatai memleketı de ydyrap, sonyŋ ornyna Moǧolstan saiasi memlekettık qūrylymy paida boldy. Moǧolstandy meken etken ejelgı qazaq taipalary bolatyn, halqynyŋ qūramy, tılı, dılı, dını, ädet-ǧūrpy, salt-dästürı tūrǧysynan bıryŋǧai sipatta bolatyn. Būl halyqtyq belgılerdıŋ bıryŋǧai ortaqtyǧy onyŋ bır halyqtyŋ tamyrynan ösıp-öngen tarmaq ekendıgın aiǧaqtaidy. Moǧolstannyŋ keiınnen Qazaq handyǧynyŋ tal besıgıne ainaluynyŋ özı saiasi, tarihi, mädeni, ekonomikalyq tūrǧydan alyp qaraǧanda da zaŋdy prosess bolyp tabylady.
Moǧolstan alyp jatqan aimaq qandai edı? Oǧan M.H.Dulatidıŋ eŋbegınen jauap taba alasyz: «Moǧolstan dep atalatyn aumaqtyŋ ūzyndyǧy men enı jetı-segız ailyq jol bolady. Onyŋ şyǧys şekara aumaǧy Barsköl, Emıl jäne Ertıstegı qalmaqtyŋ jerıne baryp tıreledı. Onyŋ soltüstık şekarasy Kökşe teŋız, Bum Liş, Qaratalmen, al batys şekarasy Türkıstan jäne Taşkentpen, oŋtüstık şekarasy Ferǧana uälaiaty, Qaşqar, Aqsu, Chalyş, Tūrfanmen şektesedı. Osy tört şekaralas aumaqtardyŋ ışınen men onyŋ oŋtüstık aimaǧyn kördım. [Ol] Taşkentten Ändıjanǧa deiın on kündık jol. Ändijannan Qaşqarǧa deiın jiyrma kün, sol jerden Aqsuǧa şeiın on bes kündık jol. Aqsudan Chalyşqa deiın on bes kündık, al Chalyştan Tūrfanǧa şeiın on kündık, Tūrfannan Barskölge şeiın on bes kündık jol. Al Barsköl Moǧolstannyŋ şyǧys şekarasy bolyp tabylady. Barlyq oŋtüstık şekarasy atpen ortaşa jürıp otyrǧanda üş ailyq jol. Jol boiynda toqsan beket bar. Al qalǧan üş tarabyn men körgen joqpyn. Alaida sol aimaqqa baryp-kelıp jürgenderdıŋ aituynşa, ol taraptardyŋ [ūzyndyǧy] būdan [oŋtüstık taraptan] äldeqaida ülken. Onyŋ bükıl aumaǧy jetı-segız ailyq jol».
M.H.Dulati Moǧolstan memleketınıŋ şegara aumaǧyn, onyŋ geografiialyq ornalasuyn öz zamanyna sai kartasyn bızdıŋ qolymyzǧa berıp ketıp otyr, ol būl tūrǧydan qazaq tarihynyŋ atasy ǧana emes, alǧaşqy qazaq kartografy dese de bolady. Moǧolstan elınde köşpelı tırşılık keşumen qatar, otyryqşylyq, qala mädenietınıŋ damyǧanyna qatysty da «Tarih-i Raşidi» mol derek, maǧūlmat beredı. Moǧolstan jerınde öner, bılım, ǧylym da damyǧanyn, säulet önerı tuyndylarynyŋ da jasalǧanyn, ötken tarihymyzdyŋ mädeni belgılerınıŋ molynan ūşyrasatyny Mūhammed Haidar barynşa tereŋırek äŋgıme etedı. Ǧalymdardyŋ köp şyqqanyn, äsırese Balasūǧūn qalasynan sonşama köp ǧūlamalar düniege kelgenın maqtan eterlıktei baiandaǧanymen alasapyran zamanda solardyŋ eŋbekterı jetpei, ūmytylyp, uaqyt şaŋyna kömılıp qalǧanyna ökınış bıldıredı. Moǧolstan memleketınıŋ şekarasynyŋ zamanyna orai bırde keŋeiıp, endı bırde aumaǧynyŋ tarylyp otyrǧanyn «Tarih-i Raşidide» baiandalǧan oqiǧalardan aiqyn baiqaimyz. Onyŋ üstıne būl kezeŋde osynau ūlan-baitaq geografiialyq keŋıstıkte sozylyp jatqan memlekette negızgı halqy − qazaq, özbek, qyrǧyz, qaraqalpaq, täjık jäne t.b. halyqtardyŋ aralas-qūralas ömır sürıp jatqanyn baiqaisyz. Olardyŋ qonystanǧan jerlerın qazırgı saiasi karta şeŋberınde alyp qarauǧa bolmaidy. Moǧolstan handary Taşkentte (Şaşta) tūrdy, tıptı bolaşaq ǧalymnyŋ äkesı Mūhammed Hūseiın Ūratöbe (Täjıkstan) uälaiatynda toǧyz jyldai bilık etken, būl jerlerdı Sūltan Mahmūd han syiǧa beredı. Ūly ǧalym şamasy äkesı bilık etıp tūrǧan jyldary Ūratöbede düniege kelgen boluy kerek. Ony Taşkentte tuǧan desek te qatelespeimız, öitkenı būl jerlerde Mūhammed Hūseiın bilıgın jürgızgen bolatyn.
Moǧolstannyŋ halqy moǧoldar dep ataldy, onda bilık etken handardyŋ bärıne toqtaludy maqsat etpegen ǧalym, eŋ aldymen, Moǧolstan handarynyŋ ışınen Toǧylyq Temırdıŋ ömır baianynan bastaidy, onyŋ da däleldı sebebın keltıredı. Toǧylyq Temırge deiıngı handardyŋ ǧūmyryna toqtal-mauynyŋ sebep-saldary olar islam dının qabyldamaǧan edı, sondyqtan olardyŋ atyn da ataǧysy kelmeidı, olar käpırlıkten qūtyla almady. Tek qana Toǧylyq Temır han ǧana islam dının qabyldap, moǧol jerıne islam şūǧylasy taraldy. İslam dını – haq dın, mädeniettıŋ, ruhaniiattyŋ damuyna asa zor yqpal etetın progressivtık maŋyzy asa zor dın sanady. Sondyqtan da Mūhammed Haidar islam dının örkenietpen, qoǧamnyŋ damu prosesımen bailanystyra qarastyrdy.
Şyŋǧys hannyŋ ekınşı balasy Şaǧa-taidyŋ ūlysyna qaraǧan ūlan-baitaq jerde tırşılık etıp jatqan qazaq taipalary osy ūlystyŋ qūramynda boldy. Şyŋǧys han M.H.Dulatidıŋ babasy Ortöbege Maŋlai sübenı (Şyǧys Türkıstandy) sūiyrǧal − syilyq retınde, erekşe eŋbegı men qyzmetın baǧalap tartu ettı. Ony «Tarih-i Raşidi» avtory öz eŋbegınde erekşe anyq baiandap jazady. Būl syiǧa berılgen ielıkke alǧaş bilık jürgızgen Baidaǧan bolatyn. Dulattardyŋ yqpaly Şyŋǧys han, Şaǧatai zamany tūsynda-aq myqty bolǧanyn, handardyŋ olarmen eseptesıp otyrǧanyn – «Tarih-i Raşidi» kuälık retınde bızge jetkızıp otyr.
«Tarih-i Raşididıŋ» avtory kıtabyn Toǧylyq Temırdıŋ (730/1329-1330-764/1362-1363 j.j.) handyq taqqa otyruynan bastaidy dedık. Toǧylyq Temırdı ämır Bolatşy äkesı Esenbūǧa qaitys bolǧannan keiın, ızdep tauyp Aqsuda han köteredı. Dulati: «Toǧylyq Temır tez arada bükıl Moǧolstandy ǧana emes, şaǧatai jūrtynyŋ äskerın bülınşılıkten qūtqaryp qaldy» dep jazdy.
M.H.Dulati Moǧolstan handarynyŋ janynda bırge ıstegen, zamanynda bi, ūlysbegı bolǧan dulat ämırlerınıŋ atqarǧan qyzmetın baiandaǧan tūsta bilık tūtqasyn ūstaǧan tarihi tūlǧalarǧa äŋgımede söz retıne qarai toqtalyp otyrady. Moǧolstan dala demokratiiasy, ejelgı ata salt-dästürı berık feodaldyq memleket boldy. Şaǧatai memleketınıŋ batys bölıgınde Ämır Temırdıŋ bilıgı jürıp, keiın onyŋ ūrpaqtaryn Şaibanidter äuletı ysyryp, bilık tızgının tartyp alady. Moǧolstan men Şaibani äuletınıŋ arasyndaǧy talas-tartys negızınen akademik Ä.Marǧūlan jazǧandai, Altyn Ordadan qalǧan mūraǧa talas bolatyn. Ol negızınen Syr boiyndaǧy sol zamandaǧy ırı-ırı qalalar üşın küres edı, būl kezeŋde ünemı talas-tartysqa sebep bolǧan jiyrma bestei qala bolypty. Onyŋ ışınde Türkıstan, Taşkent şaharlary da bar.
«Tarih-i Raşidide» HIV ǧasyrdyŋ orta şenınen HVI ǧasyrdyŋ 30-şy jyldary aralyǧyndaǧy Moǧolstan memleketınde bolǧan ırı-ırı tarihi, saiasi oqiǧalar suret-telınedı. Būl öte kürdelı kezeŋ bolsa, ony tarihi, ädebi tūrǧydan igerıp, surettep keiıngı ūrpaqqa jetkızu de asa auyr mındet edı.
M.H.Dulati Moǧolstan memleketınıŋ qūrylu, ösu, örkendeu kezeŋderı men memleket retınde nyǧaiyp, küşeiıp, körkeigen kezeŋderın aşyp, baiandap berumen qatar, keiın bırtındep Moǧolstannyŋ būrynǧy saiasi rölınen aiyryla bastaǧanyn – tarihi prosess retınde öte şeber baiandaidy. Bır kezderdegı Moǧolstannyŋ alyp jatqan ūlan-baitaq aumaǧy bırte-bırte tarylyp, HVI ǧasyrdyŋ 14-jyldary Şyǧys Türkıstan aimaǧyna, bır kezderı Örtöbe Şyŋǧys han būiryǧy retınde bergen ölkege ysyrylyp, sonda bilık jürgızgenın özı de basynan keşken kezeŋdermen bailanystyra sipat-taidy. Tarihtyŋ ūzaq-sonar köşınde Moǧolstan memleketı de bır kezdegı alyp imperiianyŋ şaǧyn bır bölıgındei saiasi arenadan ysyryla bastaǧanyn zerdelei otyryp suretteidı.
Moǧolstan jerınde eŋ aldymen qazaq halqynyŋ jeke şaŋyraq köterıp täuelsız memleket bolyp qūrylǧanyn, Moǧolstan qūramyndaǧy qyrǧyzdardyŋ saiasi bırlestık retınde ūiysuyn, özbekter men qyrǧyzdardyŋ, ūiǧyrlardyŋ jūrt retınde qalyptasuy prosesın M.H.Dulati aiqyn körsetıp bere alǧan. Moǧolstan ömır sürgen jyldary tarihi arenaǧa jaŋa memleketterdıŋ düniege kelıp, boi köteruı – tarihi tūrǧydan obektivtı prosess bolatyn. Belgılı ǧalym K.A. Pişulina: «Moǧolstan bır jarym ǧasyr boiy özınıŋ saiasi şeŋberınde (HIV ǧ. ortasy men HVI ǧ. bas kezınde) üş bırdei türık halqynyŋ – qazaq, qyrǧyz, özbektıŋ qalyptasuy aiaqtalǧan memlekettık qūrylym boldy»,− dep atap körsettı.
K.A.Pişulina Moǧolstan terminınıŋ derekterde ekı türlı maǧynada qoldanyla-tynyn: onyŋ bırı – moǧoldar jailaǧan aimaqtyŋ, ekınşısı – moǧol handarynyŋ memleketı degen ūǧymdy beretının aşyp körsetedı. Moǧolstan memleketınıŋ atauy-men qatar, ūlys degen termin de qatar qolda-nylyp otyrady.
HVI ǧasyr basynda moǧol handarynyŋ bilık jürgızıp otyrǧan aimaǧy tarylyp Qaşqariia ölkesımen şekteledı, ony tarihi ädebietterde Moguliia dep te ataidy.
Dulat kösemderınıŋ memleket aldyndaǧy tarihi qyzmetı men erekşe sıŋırgen eŋbegın asa joǧary baǧalaǧan Şyŋǧys han jetı artyqşylyq berdı, mıne, osy mūra etıp berılgen artyqşylyqqa taǧy da ekı artyqşylyq qosyp Toǧylyq Temır Qūndyzda Jarlyq şyǧaryp qol qoiady. Jarlyqtyŋ Qūndyzda moǧol tılınde jazylǧanyn, onyŋ özıne mūraǧa jetkenın Dulati meilınşe ıltipat bıldıre baiandap ötedı. Jarlyq moǧolşa jazylǧan delıngen, sonda ol qandai älıpbimen jazylǧan, bızdıŋşe, būl mälımettı türkı tılınde dep tüsıngen şyndyqqa saiady. Eke Moǧol ūlysynyŋ bölşektelgen bır tarmaǧy sanalatyn Moǧolstannyŋ alǧaşqy qūrylǧan jyldaryndaǧy ıs-qaǧazdarynyŋ moǧolşa jürgızılgenın būl mälımet aiǧaqtai tüsedı.
Toǧylyq Temır han qaitys bolǧannan keiın Moǧolstandaǧy handyq bilık älsırep Qamaraddin bilık tızgının qolyna aldy, bıraq oǧan bır jaǧynyŋ öz ışterındegı ämırler qarsylyq bıldırse, ekınşı jaǧynan Ämır Temırdıŋ Moǧolstanǧa joryǧy bilık ısıne kedergı keltıre berdı. Degenmen, ämır Qamaraddin erjürek, batyl, eşnärseden qaitpaityn ūly ämır bolatyn. Ol Ämır Temırdıŋ äskerımen aşyq qaqtyǧysyp, özınıŋ ielıgın qorǧap qalyp otyrdy. Ämır Temır 1375 jyly 5-qaŋtarda Moǧolstanǧa, iaǧni Jetege üşınşı ret joryqqa attandy, «myŋdaǧan tūtqyndy Samarqanǧa jıberdı», barlyq eldı mekenderdı tonap, talan-tarajǧa saldy. Ämır Şamsaddinnıŋ äielı Tuman Aǧa men qyzy Dilşad Aǧany tūtqynǧa alyp, Ämır Temırdıŋ aldyna aparyp berdı. Ämır Temır osy Dilşad Aǧany nekelep alady. Ol jaiynda «Zafar nameden» keltırılgen üzındıde baiandalǧan. Ämır Temır Qamaraddinge törtınşı ret joryqqa şyǧyp, Qamaraddin onyŋ äskerı-nen jeŋılıp, şegıngenımen ūstatpai ketedı. Ämır Temır ämır Qamaraddindı qolǧa tüsırıp, közın joiu üşın Moǧolstanǧa besınşı ret joryqqa şyǧady, Qamaraddinnıŋ ızıne tüsedı, onymen Ystyqköldıŋ Bumynynda şaiqasyp, Qamaraddin küşı basym jaudan qaşuǧa mäjbür bolady da alǧan jaraqatynan aqyry qaitys bolady. Sodan Ämır Temır altynşy ret Moǧolstanǧa joryqqa şyǧuyn toqtatady.
Ämır Temır Moǧolstanǧa 20 jyldan astam uaqyt boiy joryqqa şyǧyp, beibıt halyqty qūldyqqa alyp ketıp, qala, eldı mekenderdı tonap, talan-tarajǧa salyp keldı. Äsırese onyŋ joryǧynan moǧoldar şaruaşylyqtary küizelıske ūşyrap äbden zardap şektı, degenmen, moǧol ämırlerı bas imei, qarsylyq körsetuın toqtatpady. Sonyŋ nätijesınde Ämır Temır Moǧolstan jerıne tolyq bilık jürgıze almady, ony ielıgıne de ainaldyra da almady. Būl jerde Moǧolstandaǧy moǧol ämırlerınıŋ, dulattardyŋ ruhynyŋ myqtylyǧyn, tektılıgın teketıreste körsete bılgenın baiqaimyz. Iazdidıŋ «Zafar namesınde» dulat ämırlerınıŋ şaiqasyn Ämır Temır joryǧyna qatysty baiandauy − tarihi aqiqat bolatyn. Mūhammed Haidar «Zafar-nameden» Moǧolstan handary men ämırlerıne qatysty taraularyn ekşep audarmai beredı. Būl maŋyzy öte ülken qūjat edı. Dulat ämırlerınıŋ küş-quaty Moǧolstannan tysqary jerlerde de äigılı, mäşhür bolatyn. Sonyŋ bır körınısı Ämır Temırdıŋ olarǧa qarsy üzdıksız jasaǧan joryǧy boldy.
Ämır Qamaraddinnıŋ ömırı kürespen, Moǧolstandaǧy bilıktı aluǧa aiqasumen öttı, sondyqtan da moǧol aŋyzdarynda onyŋ erlık qimyldary turaly aŋyz-äŋgımeler el esınde saqtalynyp qalǧan edı. Ol turaly jäne ämır Şamsaddin jönınde Şarafaddin Älı Iazdi «Zafar namesınde» arnaiy toqtalyp, onyŋ öjettıgın, qaitpas qaisarlyǧyn baiandap, Ämır Temırge ese jıbermei aiqasqan jauy retınde sipattaidy.
Qamaraddin Moǧolstanda bilık tızgının qolyna alyp, derbes bilıgın jürgızgen yqpaldy ämırlerdıŋ bırı boldy. «Tarih-i Raşidide» tarihi jaǧdailarǧa bailanysty Moǧolstan handarynyŋ bilık basyna keluı kezınde dulat ämırlerıne täueldı bolyp otyrǧanyn – obektivtı türde surettelıp körsetıledı. Moǧolstannyŋ ūly ämırı Qamaraddinnıŋ ıs-qimyly, äreketı, keskın- kelbetı, jau jürek mınezı oqiǧany baiandau üstınde kelıstı türde surettelıp, onyŋ beinesın ädemı etıp jetkızedı. Onyŋ sebebı moǧoldardyŋ ışınen şyqqan ūly ämırlerdıŋ, bilerdıŋ, bekterdıŋ Moǧolstan memleketınıŋ ırgesın nyǧaitudaǧy ıstegen ısterın aşyp körsetu bolatyn. Dulati öz oiyn, oqiǧa baianyn «Zafar namege» sılteme jasap, däleldep, oqyrman tarapynan senımsızdık tudyrmauǧa tyrysady. «Zafar nameden» üzındıler keltırıp, moǧol ämırlerınıŋ ömır baianyna qatysty saqtalynǧan mälımetterdı tolyqtyryp otyruy – Dulatidıŋ öte ūtymdy, ädebi täsılı deu kerek. Onyŋ materialdardy nanymdy türde beruı – Moǧolstanǧa qatysty qūndy qūjat bolyp tabylady.
Hūdaidad Kamaraddinnıŋ ısı aiaqtalyp, el ışı tynyştalǧan soŋ, Qyzyr Qojany alǧyzyp, el-jūrt han etıp sailaidy. Būl dulat ämırlerı sailaǧan üşınşı han bolatyn. Ol da atasy Toǧylyq Temır siiaqty elın islam dınınıŋ joralǧysy şariǧat zaŋy boiynşa bilep basqardy. Ämır Temırmen beibıt kelısım jasady da Moǧolstan da beibıt jaǧdai ornap örkendei bastaidy.
Qyzyr Qoja han şamamen 1368 jyldary düniege kelgen. Ämır Temır 1405 jyly dünie salǧan soŋ Qyzyr Qoja han Qūdaidattyŋ qaupı men Ämır Temırdıŋ qyspaǧynan mülde qūtylady, sonan keiın, būrynǧy dästürdı qaita qalpyna keltırudı qolǧa alady.
Qyzyr Qoja hannan keiın onyŋ ūly Mūhammed han bilık taǧyna otyrdy. Äkesı siiaqty ony da han taǧyna otyrǧyzǧan Hūdaidad bolatyn. Būl Dulat ämırlerı qoiǧan törtınşı han edı. Hūdaidad öz qolymen alty handy taqqa otyrǧyzsa, sonyŋ bırı osy – Mūhammed han bolatyn (bırınşısı – Qyzyr Qoja han, ekınşısı Şam-i Jahan han, üşınşısı Naqş-i Jaqan han, törtınşısı – Mūhammed han, besınşısı – Şir Mūhammed han, altynşysy Uäiıs han).
Esenbūǧa han keiın küş jinap, Sairam men Taşkentke joryqqa şyǧyp, oirandap, köp adamdy tūtqynǧa aldy. Būl uaqytta Mauarannahrda Sūltan Äbusaid patşa edı, ol Esenbūǧa hanǧa äsker jıberıp ızıne tüskenımen, moǧoldar qaşyp ışkerıge ketıp qaldy. Esenbūǧa han artynşa Ändıjandy qorşap, Ändıjan uälaiatynyŋ jūrtyn tūtqyndap alyp ketedı. Moǧolstandaǧy osyndai qym-quyt jaǧdaida Sūltan Äbusaid Jünıs handy İraktan aldyryp, Esenbūǧaǧa qarsy qoiu üşın Moǧolstanǧa han etıp jıberdı.
Esenbūǧa handyq etıp tūrǧan jyldarda Moǧolstan jerındegı eŋ ırı saiasi oqiǧa būl Kerei men Jänıbektıŋ Äbılqaiyr hannan ırgesın bölıp, Moǧolstan memleketınıŋ batys jaǧyna, Şu boiynyŋ Qozybasy degen jerıne köşıp kelıp, qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köteru boldy.
Alaida Moǧolstan qazaq, qyrǧyz, özbek, ūiǧyr halyqtarynyŋ qalyptasu prosesı aiaqtalǧan memlekettık qūrylym boldy. Moǧolstan ydyraǧan kezde qazaq taipalary Qazaq handyǧyna, qyrǧyzdar Qyrǧyz memleketı qūramyna, özbekter özbek ūlysy, qūramyna baryp qosyldy. Moǧolstan bırneşe halyqtyŋ ortaq mekenı men şaŋyraǧy bolǧanyn atap aitu kerek. 1514 jyly Said han Qaşqariiany, Şyǧys Türkıstandy jaulap alǧannan keiın Moǧolstan aimaǧy bırtındep şyǧysqa yǧysyp, tarihi ädebietterde Moǧoliia ataldy.
Moǧolstan memleketın basqarǧan Şyŋǧys han äuletınen taralǧan handar bolǧanymen, saiasi qūrylymnyŋ bilık tızgının qoldaryna ūstap kelgen dulat ämırlerı boldy, sondyqtan būl memlekettıŋ boi köteruı men bırtındep ydyrap ketuıne deiıngı barlyq kezeŋderde Moǧolstan handarymen qatar dulat ämırlerınıŋ – ūlys begılerınıŋ tarihi eŋbegı men rölıne toqtalmai ötuge bolmas. Hannyŋ özın sailap, qolyna bilık tızgının ūstai bılgen asa yqpaldy dulat ämırlerınıŋ barlyǧy derlık asa ırı saiasi qairatker deŋgeiıne köterılgen tūlǧalar. Olardyŋ bedelı hannyŋ özınen de joǧary boldy, handy han taǧyna otyrǧyzǧan ämırler onyŋ bilıgıne keide qūlaq tosa bermegen, keide moiyndamaǧan da, söitıp, derbes bilık jürgızıp, tūtas bır uälaiat retınde bilık qūryp otyrǧan. Solardyŋ ışınde Dulatidıŋ ūly babasy Qūdaidad boldy, sondai-aq Ämır Temırmen qaitpai soǧysyp, jauyna esesın jıbermegen ämır Qamaraddin, ämır Abu Bäkır, būlardyŋ barlyǧy da Moǧolstannyŋ asa ırı tūlǧalary. Dulati şyǧarmasynyŋ airyqşa erekşelıgı de sol – ol Moǧolstan handarynyŋ ömırı men qyzmetın dulat ämırlerınıŋ qyzmetımen tıkelei bailanystyryp, surettep körse-tuınde. Barlyq tarihi oqiǧalardyŋ bel ortasynda dulattyŋ ūly ämırlerı belsendı äreketımen boi körsetıp otyrady. Ämır Örtöbe, ämır Baidaǧan, Şamsaddin, ämır Tölek, ämır Said Ahmed, ämır Saiiid Älı, ämır Qūdaidad, ämır Qamaraddin, Mūhammed Haidar myrza, ämır Mūhammed Hūseiın, ämır Äbu Bäkır, ūlysbegı Seiıt Mūhammed myrza, būlardyŋ barlyǧy Mūhammed Haidardyŋ ata-babalary, bauyry bolyp keledı.
Moǧolstan memleketınde han bolyp, bilık jürgızıp, memlekettı nyǧaituǧa, küş salǧan aituly tarihi tūlǧalar «Tarih-i Raşidide» belgılı därejede surettelıngen. Alaida Ūly Tūrannyŋ ūrpaqtary Ämır Temır siiaqty ūly imperiia qūryp, türık halqynyŋ, Tūran elınıŋ basyn qosudy basty arman etkenındei Moǧolstandy bilegen handardyŋ ışınen ondai asa ırı saiasi tūlǧalar şyǧa qoimaǧan. Ämır Temırdıŋ özı de qanşa myqty bolǧanymen aqyrynda onyŋ imperiiasy da qūlap, Şaibanidter bilıkke keldı. İmperiia qanşa küştı bolǧanymen tüptıŋ tübınde ıştei ydyrap, küirep otyrǧan.
«Tarih-i Raşididıŋ» avtory Moǧolstan jerındegı köneden kele jatqan eskı güldengen şaharlardy, Taraz, Balasaǧūn, Sairam, Otyrar, Taşkent, Almalyq siiaqty zamanynda ırı ortalyqqa ainalǧan qalalar, moǧol jerındegı tau men dala, saharany, özen, köl-sularyna deiın toqtalyp, jan-januarlaryna, elınıŋ käsıbıne, şarua baqqan jūrttyŋ tynys-tırşılıgıne, ädet-ǧūryp, salt-sana, mädeni jädıgerlerıne deiın molynan qamtyp suretteidı. Moǧol jūrtynan şyqqan öner adamdary, Balasūǧūnnan şyǧyp älemge aty mälım bolǧan oqymystylar, ǧūlamalar, sonyŋ ışınde Qoja Ahmet İasaui esımı de atalyp, ǧūlama ǧalym Jamal Qarşyǧa arnaiy toqtalady – būl mälımetter söz joq Moǧolstanǧa qatysty asa qūndy derekterdı bızge jetkızedı.
Moǧolstanǧa qatysty sonşama mol materialdar Moǧol handary men moǧoldardyŋ ūly ämırlerınıŋ qyzmetın baiandau barysynda äŋgıme jelısıne örılıp, jazuşylyq şeberlıkpen kelıstıre surettelınıp baiandaluy – bız üşın mol jaŋalyq.
Türkı halqynyŋ tarihtaǧy memlekettık qūrylymdary, ūly imperiialary qūlap, ydyraǧanymen ız-tüzsız mülde joǧalyp ketken joq, olardyŋ ornyna düniege kelgen memlekettık qūrylymdar tarihymyzda jalǧastyqty belgılı därejede saqtai da bılgen siiaqty. Joqtan bardyŋ paida bolmaityny siiaqty, bar närsenıŋ de qaityp mülde joq närsege tolyq ainalyp kete qoimaityny mälım. Mäŋgı jasaǧan eşnärse de joq şyǧar, öner men ruhani mūraǧa ǧana ūzaq ǧūmyr jazylǧandai. Moǧolstan memleketınen de bızge jetken ruhani mūralar jädıgerler, mirastar, äpsanalar men tämsılder az bolmasa kerek-tı, äsırese sol zamandaǧy ömır sürıp qoǧamda belgılı röl atqarǧan ülkendı-kışılı taipalardyŋ attarynyŋ, olardyŋ keibırın basqa eŋbekterden kezıktıre almaisyz, öitkenı kıtapqa hattalynyp qalǧandary köp emes.
Sondyqtan bızge jetken tarihi eŋbek-terdıŋ ışınde «Tarih-i Raşididen» ǧana Moǧolstan turaly tolyq maǧūlmatty, aqpa-ratty, tarihymyzǧa qajettı mälımetterdı ala alamyz. Moǧolstan memleketı turaly tolymdy zertteu jasalynatyn bolsa, ärine, «Tarih-i Raşidi» − eŋ senımdı de myqty ǧylymi derek közı bola alady, būl eŋbektıŋ qūndylyǧy da osynda jatsa kerek.
Mūhtar QAZYBEK,
M.H.Dulati qoǧamdyq qorynyŋ direktory
"Alashainasy."kz
