پروفەسسور قينايات شاياحمەتۇلىنىڭ «قازىرگى قازاق تىلىندەگى ەكى فۋنكتسيالى اففيكستەر» اتتى زەرتتەۋى قازىرگى قازاق تىلىندەگى -داي//-دەي، -سىز//-ءسىز، -شا//-شە، -لىق//-لىك، -لى //-ءلى، -قى //-كى، -داعى //-دەگى»، -شى//-ءشى قوسىمشالارىنىڭ بيفۋنكتسيالىلىق ماتەريالىنا قۇرىلعان. قوسىمشالاردىڭ قوس قىزمەت اتقارۋى – جەكە الىپ، ءجىتى تالداۋعا تۇراتىن تىلدىك فاكت.
اففيكستەردىڭ بيفۋنكتسيالىلىعى تۋراسىندا عالىم بىلاي دەيدى: «سوزجاسامدىق فۋنكتسيا ورىندايتىن اففيكستەردىڭ سوزتۇرلەنىمدىك فۋنكتسياعا دا يكەمدەلىپ، قوسالقى ەكىنشى قىزمەت اتقارۋى، نەمەسە، بۇعان كەرىسىنشە، نەگىزىنەن، سوزتۇرلەنىمدىك فۋنكتسيا ورىندايتىن اففيكستەردىڭ سوزجاسامدىق فۋنكتسياعا دا قابىلەتتەنىپ، ەكىنشى قوسالقى قىزمەتكە ەنۋى بيفۋنكتسيالىلىق بولادى». قينايات شاياحمەتۇلى سوزجاسامدىق اففيكستەر مەن سوزتۇرلەنىمدىك اففيكستەردىڭ ءبىر-بىرىنەن وزگەشەلەيتىن تومەندەگىدەي قىزمەتتىك قاسيەتتەرىن كورسەتەدى:
سوزجاسامدىق اففيكستەردىڭ بەلگىلەرى رەتىندە:
1) سوزجاسامدىق اففيكستەر وزدەرى قوسىلعان تۇبىرلەر مەن نەگىزدەرگە جاڭا ماعىنا بەرىپ، ولاردى دەريۆاتتاپ، لەكسيكالىق باسقا ءبىر بۇتىنگە اينالدىرادى. مىسالى: ءسوز – سويلە، كومەك – كومەكشى;
2) سوزجاسامدىق اففيكستەر وزدەرى قوسىلاتىن ءتۇبىر يا نەگىزدەرگە تالعامپاز بولادى. مىسالى: «اڭشى»، «جىلقىشى» ت.ب. دەپ ايتۋعا بولسا دا، «جاندىكشى»، «ۇيرەكشى» دەگەندەي بولىپ ايتىلمايدى;
3) سوزجاسامدىق اففيكستەر ارقىلى پايدا بولعان ءبۇتىن ءسوزدى سوزدىكتەردە جەكە ۇيادا-رەەستردە بەرەدى;
4) سوزجاسامدىق اففيكستەر تۇبىرلەر مەن نەگىزدەرگە قوسىلۋدا سوزتۇرلەنىمدىكتەردەن ورىن رەتى (يەرارحياسى) بويىنشا بۇرىن كەلەدى;
5) سوزجاسامدىق اففيكستەر وزىنە ەكپىن تارتادى;
6) سوزجاسامدىق اففيكستەر وزىنەن سوڭ باسقا دا سوزجاسامدىق اففيكستەردىڭ قوسىلۋىنا بوگەت بولمايدى. مىسالى: جۇمىسسىزدىق، كەڭەسشىلدىك ت.ب.
سوزتۇرلەنىمدىك اففيكستەرگە ءتان قاسيەتتەر:
1) وزدەرى قوسىلعان تۇبىرلەر مەن نەگىزدەرگە جاڭا ماعىنا بەرمەيدى;
2) جاڭا دەريۆاتتانۋ بولماعاندىقتان، مۇنداي نەگىزدەر لەكسيكالىق ءبۇتىن رەتىندە سوزدىكتەردە بەرىلمەيدى، بەرىلسە، جەكە رەەسترلىك ۇيادا ءبىرىنشى ورىن يەلەنبەيدى;
3) قولدانىلۋىندا بەلگىلى ءبىر كاتەگوريانى نەمەسە سوزدەر توبىن (رازرياد) تەگىس قامتيدى;
4) سول كەڭ قولدانىلۋ ناتيجەسىندە ۇستەمە، تۇرلەندىرمە ءمانىن جيناقتاپ بىلدىرەتىن گرامماتيكالىق ابستراكتسيا جاسايدى;
5) وزدەرى قوسىلۋعا ۇيتقى، تىرەك بولاتىن نەگىزدەردى تالعاماي، ءسوز قۇرىلىمىندا الاتىن ورنىنا دا بەكەم بولماي، الدىنان سوزوزگەرىمدىك (سوزتۇرلەنىمدىك) جالعاۋلار مەن جۇرناقتاردى جىبەرەدى، ءسويتىپ ستاندارتتى تۇتاستىقتان ايرىلعان ونداي نەگىزدەر ءسوز ەمەس، ءسوز ءتۇرى بولادى;
6) كەيدە ەكپىنسىزدىك قالىپتا كەزدەسەدى;
7) وزدەرىنەن سوڭ سوزجاسامدىق اففيكستەردى قابىلداۋعا بەيىمدىلىك كورسەتپەيدى.
اففيكستەردىڭ سوزجاسامدىققا قوسا سوزتۇرلەنىمدىك تە قىزمەت اتقاراتىنى جايىندا ىبىرايىم مامانوۆ پىكىر ايتقان بولاتىن (-داي//-دەي، -لىق//-لىك، -شا//-شە اففيكستەرىنىڭ قوسقىزمەتتى ەكەندىكتەرىن اشىپ ايتقان). الايدا بۇل پىكىر كەڭ تاراتىلماعان.
قينايات شاياحمەتۇلىنىڭ وبەكتىسىندەگى اففيكستەردىڭ ىشىندەگى -داي//-دەي-گە توقتالاتىن بولساق، عالىم -داي//-دەي اففيكسىنە قاتىستى بۇرىن-سوڭدى ايتىلعان پىكىرلەر، نەگىزىنەن، ءۇش باعىتتا شوعىرلانعانىن ايتادى (1. سوزجاسامدىق اففيكس، 2. سوزجاسامدىق ەمەس، سوزتۇرلەنىمدىك، 3. بىرىڭعاي سوزجاسامدىق تا ەمەس، سوزتۇرلەنىمدىك تە ەمەس، ەكەۋى دە – ءارى سوزجاسامدىق، ءارى سوزتۇرلەنىمدىك).
-داي//-دەي- اففيكسى تۋرالى كوپتەگەن پىكىر بىلدىرىلگەن.
مىسالى: پ. م. مەليورانسكي: -داي//-دەي – سالىستىرۋ سەپتىگىنىڭ جالعاۋى.
ق. جۇبانوۆ: -داي//-دەي اففيكسى – تەڭدەس سەپتىكتىڭ جالعاۋى.
س.كەڭەسباەۆ، س.جيەنباەۆ: داي//-دەي اففيكسى – سىن ەسىم جاساۋشى.
ع.مۇساباەۆ، س.يساەۆ: -داي//-دەي اففيكسى سىن ەسىممەن قوسا ۇستەۋ
دە جاسايدى.
ى. ە. مامانوۆ: -داي//-دەي اففيكسى قازاق تىلىندە ءارى ءسوز جاساۋشى،
ءارى فورما جاساۋشى قىزمەت اتقارادى.
قينايات شاياحمەتۇلى تومەندەگىلەردى اتاپ كورسەتەدى:
-داي، -دەي، -تاي، -تەي قوسىمشاسى ءسوز تۋدىرۋشى قوسىمشا رەتىندە:
ا) ۇستەۋ جاساۋشى اففيكس:
قالي سىرتتاي سىر بەرمەدى (مۇقانوۆ).
مەن ءوزى ۇلكەندى ۇلكەندەي، كىشىنى كىشىلەي اتاعاندى جاقسى كورەم (ىسقاقوۆ) جانە ت.ب.
ب) سىن ەسىم جاساۋشى اففيكس:
تاۋداي، بالداي جانە ت.ب.
-داي، -دەي قوسىمشاسى فورما تۋدىرۋشى قوسىمشا قىزمەتتەرىن
اتقارعاندا (سوزتۇرلەنىمدىك):
ا) -داي//-دەي اففيكسى زات ەسىمدەردىڭ كوپتىك تۇلعالارىنا
قوسىلىپ، سوزجاسامدىق فۋنكتسيا ورىندامايدى، ياعني ولاردان سىن ەسىم كاتەگورياسىنا تيەسىلى جاڭا بۇتىندەر شىعارمايدى.
كوكباي سويلەمەس بۇرىن كەڭ كومەيىن كەنەپ، انشىلەردەي ءۇندى دىبىس شىعارادى (اۋەزوۆ).
ب) -داي//-دەي اففيكسى تاۋەلدىك جۇرناقپەن تۇلعالانعان زات ەسىم
نەگىزدەرىنە قوسىلىپ، سوزتۇرلەنىمدىك فۋنكتسيادا بولادى.
ءبارى دە ەرتتەۋلى سەكىلدى، بىراق ەرى قازاقتىكىندەي ەمەس، جالپاق (شاريپوۆ) جانە ت.ب.
عىلىمداعى ساباقتاستىقتى ساقتاۋ اسا ماڭىزدى ءىس. قينايات شاياحمەتۇلىنان ءدارىس الدىم. ۇستازىمنىڭ جولىن جالعاپ، سالىستىرمالى-تاريحي ءادىس ارقىلى سالىستىرمالى-تاريحي گرامماتيكا نەگىزىندە قازاق جانە تۇرىك تىلدەرىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىمدارىنىڭ ۇقساستىقتارىن زەرتتەۋ ماقساتىندا تۇركيانىڭ نيدە ومەر حاليسدەمير ۋنيۆەرسيتەتىندە ف.ع.د.، پروفەسسور حيكمەت قوراشتىڭ جەتەكشىلىگىندە «قازاق جانە تۇرىك تىلدەرىندەگى جانۋارلارعا قاتىستى ماقال-ماتەلدەردىڭ سالىستىرمالى زەرتتەلۋى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ەدىم (مورفولوگيالىق، لەكسيكالىق، فونولوگيالىق جۇيەلەرىندەگى ۇقساستىقتارى بويىنشا).
شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ف.ع.د.، پروفەسسور باۋىرجان امانگەلدىۇلى ەردەمبەكوۆ «ءىرى فيلولوگ، ءتىل جاناشىرى، ۇلاعاتتى ۇستاز، ناعىز عالىم. ءدال وسى انىقتامالىقتار ەش اسىرا سىلتەۋسىز قينايات شاياحمەتۇلىنا تيەسىلى»، – دەيدى. قينايات شاياحمەتۇلى – قازاقتىڭ شوق جۇلدىزى. دانا ادام ەدى. «شارتارابى» دانالىق كىتابى ىسپەتتى. عىلىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن ۇستازىمىزدىڭ رۋحى پەيىشتە شالقىسىن!
قۋانىش جۇمابەكۇلى
PhD دوكتورى،
عىلىم باعىتى بويىنشا «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، قر بعم جانىنداعى جاس عالىمدار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
