Ūstazym Qinaiat Şaiahmetūlynyŋ dissertasiiasy jaily bırer söz

Professor Qinaiat Şaiahmetūlynyŋ «Qazırgı qazaq tılındegı ekı funksiialy affikster» atty zertteuı qazırgı qazaq tılındegı -dai//-dei, -syz//-sız, -şa//-şe, -lyq//-lık, -ly //-lı, -qy //-kı, -daǧy //-degı», -şy//-şı qosymşalarynyŋ bifunksiialylyq materialyna qūrylǧan. Qosymşalardyŋ qos qyzmet atqaruy – jeke alyp, jıtı taldauǧa tūratyn tıldık fakt. Affiksterdıŋ bifunksiialylyǧy turasynda ǧalym bylai deidı: «Sözjasamdyq funksiia oryndaityn affiksterdıŋ söztürlenımdık funksiiaǧa da ikemdelıp, qosalqy ekınşı qyzmet atqaruy, nemese, būǧan kerısınşe, negızınen, söztürlenımdık funksiia oryndaityn affiksterdıŋ sözjasamdyq funksiiaǧa da qabılettenıp, ekınşı qosalqy qyzmetke enuı bifunksiialylyq bolady». Qinaiat Şaiahmetūly sözjasamdyq affikster men söztürlenımdık affiksterdıŋ bır-bırınen özgeşeleitın tömendegıdei qyzmettık qasietterın körsetedı: Sözjasamdyq affiksterdıŋ belgılerı retınde: 1) Sözjasamdyq affikster özderı qosylǧan tübırler men negızderge jaŋa maǧyna berıp, olardy derivattap, leksikalyq basqa bır bütınge ainaldyrady. Mysaly: Söz – söile, kömek – kömekşı; 2) sözjasamdyq affikster özderı qosylatyn tübır ia negızderge talǧampaz bolady. Mysaly: «Aŋşy», «jylqyşy» t.b. dep aituǧa bolsa da, «jändıkşı», «üirekşı» degendei bolyp aitylmaidy; 3) sözjasamdyq affikster arqyly paida bolǧan bütın sözdı sözdıkterde jeke ūiada-reestrde beredı; 4) sözjasamdyq affikster tübırler men negızderge qosyluda söztürlenımdıkterden oryn retı (ierarhiiasy) boiynşa būryn keledı; 5) sözjasamdyq affikster özıne ekpın tartady; 6) sözjasamdyq affikster özınen soŋ basqa da sözjasamdyq affiksterdıŋ qosyluyna böget bolmaidy. Mysaly: Jūmyssyzdyq, keŋesşıldık t.b. Söztürlenımdık affiksterge tän qasietter: 1) Özderı qosylǧan tübırler men negızderge jaŋa maǧyna bermeidı; 2) jaŋa derivattanu bolmaǧandyqtan, mūndai negızder leksikalyq bütın retınde sözdıkterde berılmeidı, berılse, jeke reestrlık ūiada bırınşı oryn ielenbeidı; 3) qoldanyluynda belgılı bır kategoriiany nemese sözder tobyn (razriad) tegıs qamtidy; 4) sol keŋ qoldanylu nätijesınde üsteme, türlendırme mänın jinaqtap bıldıretın grammatikalyq abstraksiia jasaidy; 5) özderı qosyluǧa ūitqy, tırek bolatyn negızderdı talǧamai, söz qūrylymynda alatyn ornyna da bekem bolmai, aldynan sözözgerımdık (söztürlenımdık) jalǧaular men jūrnaqtardy jıberedı, söitıp standartty tūtastyqtan airylǧan ondai negızder söz emes, söz türı bolady; 6) keide ekpınsızdık qalypta kezdesedı; 7) özderınen soŋ sözjasamdyq affiksterdı qabyldauǧa beiımdılık körsetpeidı. Affiksterdıŋ sözjasamdyqqa qosa söztürlenımdık te qyzmet atqaratyny jaiynda Ybyraiym Mamanov pıkır aitqan bolatyn (-dai//-dei, -lyq//-lık, -şa//-şe affiksterınıŋ qosqyzmettı ekendıkterın aşyp aitqan). Alaida būl pıkır keŋ taratylmaǧan. Qinaiat Şaiahmetūlynyŋ obektısındegı affiksterdıŋ ışındegı -dai//-dei-ge toqtalatyn bolsaq, ǧalym -dai//-dei affiksıne qatysty būryn-soŋdy aitylǧan pıkırler, negızınen, üş baǧytta şoǧyrlanǧanyn aitady (1. Sözjasamdyq affiks, 2. Sözjasamdyq emes, söztürlenımdık, 3. Bıryŋǧai sözjasamdyq ta emes, söztürlenımdık te emes, ekeuı de – ärı sözjasamdyq, ärı söztürlenımdık). -Dai//-dei- affiksı turaly köptegen pıkır bıldırılgen. Mysaly: P. M. Melioranskii: -Dai//-dei – salystyru septıgınıŋ jalǧauy. Q. Jūbanov: -Dai//-dei affiksı – teŋdes septıktıŋ jalǧauy. S.Keŋesbaev, S.Jienbaev: Dai//-dei affiksı – syn esım jasauşy. Ǧ.Mūsabaev, S.İsaev: -Dai//-dei affiksı syn esımmen qosa üsteu de jasaidy. Y. E. Mamanov: -Dai//-dei affiksı qazaq tılınde ärı söz jasauşy, ärı forma jasauşy qyzmet atqarady. Qinaiat Şaiahmetūly tömendegılerdı atap körsetedı: -Dai, -dei, -tai, -tei qosymşasy söz tudyruşy qosymşa retınde: a) üsteu jasauşy affiks: Qali syrttai syr bermedı (Mūqanov). Men özı ülkendı ülkendei, kışını kışılei ataǧandy jaqsy körem (Ysqaqov) jäne t.b. b) syn esım jasauşy affiks: Taudai, baldai jäne t.b. -Dai, -dei qosymşasy forma tudyruşy qosymşa qyzmetterın atqarǧanda (söztürlenımdık): a) -Dai//-dei affiksı zat esımderdıŋ köptık tūlǧalaryna qosylyp, sözjasamdyq funksiia oryndamaidy, iaǧni olardan syn esım kategoriiasyna tiesılı jaŋa bütınder şyǧarmaidy. Kökbai söilemes būryn keŋ kömeiın kenep, änşılerdei ündı dybys şyǧarady (Äuezov). b) -Dai//-dei affiksı täueldık jūrnaqpen tūlǧalanǧan zat esım negızderıne qosylyp, söztürlenımdık funksiiada bolady. Bärı de ertteulı sekıldı, bıraq erı qazaqtıkındei emes, jalpaq (Şaripov) jäne t.b. Ǧylymdaǧy sabaqtastyqty saqtau asa maŋyzdy ıs. Qinaiat Şaiahmetūlynan därıs aldym. Ūstazymnyŋ jolyn jalǧap, salystyrmaly-tarihi ädıs arqyly salystyrmaly-tarihi grammatika negızınde qazaq jäne türık tılderınıŋ grammatikalyq qūrylymdarynyŋ ūqsastyqtaryn zertteu maqsatynda Türkiianyŋ Niide Ömer Halisdemir universitetınde f.ǧ.d., professor Hikmet Qoraştyŋ jetekşılıgınde «Qazaq jäne türık tılderındegı januarlarǧa qatysty maqal-mätelderdıŋ salystyrmaly zertteluı» taqyrybynda doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan edım (Morfologiialyq, leksikalyq, fonologiialyq jüielerındegı ūqsastyqtary boiynşa). Şäkärım universitetınıŋ rektory, f.ǧ.d., professor Bauyrjan Amangeldıūly Erdembekov «Irı filolog, tıl janaşyry, ūlaǧatty ūstaz, naǧyz ǧalym. Däl osy anyqtamalyqtar eş asyra sılteusız Qinaiat Şaiahmetūlyna tiesılı», – deidı. Qinaiat Şaiahmetūly – qazaqtyŋ şoq jūldyzy. Dana adam edı. «Şartaraby» danalyq kıtaby ıspettı. Ǧylymnyŋ kökjiegın keŋeitken ūstazymyzdyŋ ruhy peiışte şalqysyn!

Quanyş Jūmabekūly PhD doktory, Ǧylym baǧyty boiynşa «Qazaqstannyŋ 100 jaŋa esımı» jobasynyŋ jeŋımpazy, QR BǦM janyndaǧy Jas ǧalymdar keŋesınıŋ müşesı