Professor Qınaıat Shaıahmetulynyń «Qazirgi qazaq tilindegi eki fýnkııaly affıkster» atty zertteýi qazirgi qazaq tilindegi -daı//-deı, -syz//-siz, -sha//-she, -lyq//-lik, -ly //-li, -qy //-ki, -daǵy //-degi», -shy//-shi qosymshalarynyń bıfýnkııalylyq materıalyna qurylǵan. Qosymshalardyń qos qyzmet atqarýy – jeke alyp, jiti taldaýǵa turatyn tildik fakt.
Affıksterdiń bıfýnkııalylyǵy týrasynda ǵalym bylaı deıdi: «Sózjasamdyq fýnkııa oryndaıtyn affıksterdiń sóztúrlenimdik fýnkııaǵa da ıkemdelip, qosalqy ekinshi qyzmet atqarýy, nemese, buǵan kerisinshe, negizinen, sóztúrlenimdik fýnkııa oryndaıtyn affıksterdiń sózjasamdyq fýnkııaǵa da qabilettenip, ekinshi qosalqy qyzmetke enýi bıfýnkııalylyq bolady». Qınaıat Shaıahmetuly sózjasamdyq affıkster men sóztúrlenimdik affıksterdiń bir-birinen ózgesheleıtin tómendegideı qyzmettik qasıetterin kórsetedi:
Sózjasamdyq affıksterdiń belgileri retinde:
1) Sózjasamdyq affıkster ózderi qosylǵan túbirler men negizderge jańa maǵyna berip, olardy derıvattap, leksıkalyq basqa bir bútinge aınaldyrady. Mysaly: Sóz – sóıle, kómek – kómekshi;
2) sózjasamdyq affıkster ózderi qosylatyn túbir ıa negizderge talǵampaz bolady. Mysaly: «Ańshy», «jylqyshy» t.b. dep aıtýǵa bolsa da, «jándikshi», «úırekshi» degendeı bolyp aıtylmaıdy;
3) sózjasamdyq affıkster arqyly paıda bolǵan bútin sózdi sózdikterde jeke uıada-reestrde beredi;
4) sózjasamdyq affıkster túbirler men negizderge qosylýda sóztúrlenimdikterden oryn reti (ıerarhııasy) boıynsha buryn keledi;
5) sózjasamdyq affıkster ózine ekpin tartady;
6) sózjasamdyq affıkster ózinen soń basqa da sózjasamdyq affıksterdiń qosylýyna bóget bolmaıdy. Mysaly: Jumyssyzdyq, keńesshildik t.b.
Sóztúrlenimdik affıksterge tán qasıetter:
1) Ózderi qosylǵan túbirler men negizderge jańa maǵyna bermeıdi;
2) jańa derıvattaný bolmaǵandyqtan, mundaı negizder leksıkalyq bútin retinde sózdikterde berilmeıdi, berilse, jeke reestrlik uıada birinshi oryn ıelenbeıdi;
3) qoldanylýynda belgili bir kategorııany nemese sózder tobyn (razrıad) tegis qamtıdy;
4) sol keń qoldanylý nátıjesinde ústeme, túrlendirme mánin jınaqtap bildiretin grammatıkalyq abstrakııa jasaıdy;
5) ózderi qosylýǵa uıtqy, tirek bolatyn negizderdi talǵamaı, sóz qurylymynda alatyn ornyna da bekem bolmaı, aldynan sózózgerimdik (sóztúrlenimdik) jalǵaýlar men jurnaqtardy jiberedi, sóıtip standartty tutastyqtan aırylǵan ondaı negizder sóz emes, sóz túri bolady;
6) keıde ekpinsizdik qalypta kezdesedi;
7) ózderinen soń sózjasamdyq affıksterdi qabyldaýǵa beıimdilik kórsetpeıdi.
Affıksterdiń sózjasamdyqqa qosa sóztúrlenimdik te qyzmet atqaratyny jaıynda Ybyraıym Mamanov pikir aıtqan bolatyn (-daı//-deı, -lyq//-lik, -sha//-she affıksteriniń qosqyzmetti ekendikterin ashyp aıtqan). Alaıda bul pikir keń taratylmaǵan.
Qınaıat Shaıahmetulynyń obektisindegi affıksterdiń ishindegi -daı//-deı-ge toqtalatyn bolsaq, ǵalym -daı//-deı affıksine qatysty buryn-sońdy aıtylǵan pikirler, negizinen, úsh baǵytta shoǵyrlanǵanyn aıtady (1. Sózjasamdyq affıks, 2. Sózjasamdyq emes, sóztúrlenimdik, 3. Biryńǵaı sózjasamdyq ta emes, sóztúrlenimdik te emes, ekeýi de – ári sózjasamdyq, ári sóztúrlenimdik).
-Daı//-deı- affıksi týraly kóptegen pikir bildirilgen.
Mysaly: P. M. Melıoranskıı: -Daı//-deı – salystyrý septiginiń jalǵaýy.
Q. Jubanov: -Daı//-deı affıksi – teńdes septiktiń jalǵaýy.
S.Keńesbaev, S.Jıenbaev: Daı//-deı affıksi – syn esim jasaýshy.
Ǵ.Musabaev, S.Isaev: -Daı//-deı affıksi syn esimmen qosa ústeý
de jasaıdy.
Y. E. Mamanov: -Daı//-deı affıksi qazaq tilinde ári sóz jasaýshy,
ári forma jasaýshy qyzmet atqarady.
Qınaıat Shaıahmetuly tómendegilerdi atap kórsetedi:
-Daı, -deı, -taı, -teı qosymshasy sóz týdyrýshy qosymsha retinde:
a) ústeý jasaýshy affıks:
Qalı syrttaı syr bermedi (Muqanov).
Men ózi úlkendi úlkendeı, kishini kishileı ataǵandy jaqsy kórem (Ysqaqov) jáne t.b.
b) syn esim jasaýshy affıks:
Taýdaı, baldaı jáne t.b.
-Daı, -deı qosymshasy forma týdyrýshy qosymsha qyzmetterin
atqarǵanda (sóztúrlenimdik):
a) -Daı//-deı affıksi zat esimderdiń kóptik tulǵalaryna
qosylyp, sózjasamdyq fýnkııa oryndamaıdy, ıaǵnı olardan syn esim kategorııasyna tıesili jańa bútinder shyǵarmaıdy.
Kókbaı sóılemes buryn keń kómeıin kenep, ánshilerdeı úndi dybys shyǵarady (Áýezov).
b) -Daı//-deı affıksi táýeldik jurnaqpen tulǵalanǵan zat esim
negizderine qosylyp, sóztúrlenimdik fýnkııada bolady.
Bári de ertteýli sekildi, biraq eri qazaqtikindeı emes, jalpaq (Sharıpov) jáne t.b.
Ǵylymdaǵy sabaqtastyqty saqtaý asa mańyzdy is. Qınaıat Shaıahmetulynan dáris aldym. Ustazymnyń jolyn jalǵap, salystyrmaly-tarıhı ádis arqyly salystyrmaly-tarıhı grammatıka negizinde qazaq jáne túrik tilderiniń grammatıkalyq qurylymdarynyń uqsastyqtaryn zertteý maqsatynda Túrkııanyń Nııde Ómer Halısdemır ýnıversıtetinde f.ǵ.d., professor Hıkmet Qorashtyń jetekshiliginde «Qazaq jáne túrik tilderindegi janýarlarǵa qatysty maqal-mátelderdiń salystyrmaly zerttelýi» taqyrybynda doktorlyq dıssertaııa qorǵaǵan edim (Morfologııalyq, leksıkalyq, fonologııalyq júıelerindegi uqsastyqtary boıynsha).
Shákárim ýnıversıtetiniń rektory, f.ǵ.d., professor Baýyrjan Amangeldiuly Erdembekov «Iri fılolog, til janashyry, ulaǵatty ustaz, naǵyz ǵalym. Dál osy anyqtamalyqtar esh asyra silteýsiz Qınaıat Shaıahmetulyna tıesili», – deıdi. Qınaıat Shaıahmetuly – qazaqtyń shoq juldyzy. Dana adam edi. «Shartaraby» danalyq kitaby ispetti. Ǵylymnyń kókjıegin keńeıtken ustazymyzdyń rýhy peıishte shalqysyn!
Qýanysh Jumabekuly
PhD doktory,
Ǵylym baǵyty boıynsha «Qazaqstannyń 100 jańa esimi» jobasynyń jeńimpazy, QR BǴM janyndaǵy Jas ǵalymdar keńesiniń múshesi
