اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ ءماندى عۇمىرىنداعى ماڭىزدى ءىسى – ءسوزىنىڭ ۇلتتىق رۋح، باتىرلىق، تەكتىلىك اياسىندا ورنەكتەلگەنىندە. ول عىلىمداعى ادالدىق قاعيداتىن كەلەشەك ۇرپاققا مۇرا ەتتى
كەڭەس نۇرپەيىستىڭ تاماشا عۇمىرىنىڭ التىنشى اسۋىندا اكادەميك ماناش قوزىباەۆ: «...عىلىمدى قولىنان جاسايتىن جاننىڭ ءبىرى، بىرەگەيى كەنەكەڭ. …كەڭەس اۋلەتى بۇل كۇنى ءوزى ءبىر الەم»[1] دەگەن پايىم ايتقان ەدى. عالىم وسى الەمگە قالاي كەلگەن ەدى؟ كەڭەس نۇرپەيىسۇلى ءۇش جاسىندا اناسىنان ايىرىلادى. ونان سوڭ، كوپ ۇزاماي اكەسى، كولحوزدىڭ مال فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى – نۇسىپباەۆ نۇرپەيىس قاماۋعا الىنىپ، سوتتالىپ كەتەدى. ءارى قاراي، ونىڭ ءمان-جايى بالا كەڭەسكە بەلگىسىز ەدى. جاڭا زامان كەڭشىلىك اكەلەدى دەپ ۇمىتتەنىپ، اتىن قويعان كەڭەستى كەڭەستىك ۇكىمەت جۇيەسىنىڭ شىرىلداتىپ اكەسىز قالدىراتىنىن كىم بىلگەن. اتا-انادان كوز جازۋ كىمگە بولسا دا وڭاي بولماسى ايقىن. ول 1942-1945 جىلدارى قارابۇلاق بالالار ۇيىندە تاربيەلەنەدى. ونان سوڭ تۋىسقان اپاسى تۇرلىحان باۋىرىنا باسادى، جەزدەسى نۇربەك ونى بالالار ۇيىنەن الىپ كەتەدى. وسىلايشا، ناعىز اتا-اناسىنا اينالادى. بالالىق شاعى، جەكە تاعدىرىنىڭ كۇيزەلىسىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىنە سايكەس كەلۋى، ءوزى قاتارلاس بالالاردىڭ تاعدىرلارىمەن قابىسىپ كەتتى دەسە دە بولادى. سوعىس الدىندا جانە سوعىس كەزەڭىندە دۇنيەگە كەلگەن نارەستەلەردىڭ ءومىر-تىرشىلىگى قيىن بولسا دا، ولاردىڭ وتانشىلدىق رۋحىنىڭ ەرەكشە بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. كەڭەس نۇرپەيىسۇلى – سۋىقپەن سەرگىگەن، اش قۇرساقتا ارىن اراشالاپ قالعان، ەرتە ەر جەتكەن، وقۋدىڭ قۇنىن بىلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى. 1952-1957 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى بولعان س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءدارىس الادى. ول ۇزدىك وقۋمەن قاتار عىلىمي ۇيىرمەلەرگە قاتىسىپ، قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسادى. ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالارىندا عىلىمي تاقىرىپتا باياندامالار جاسايدى.
جاستار كوميتەتىندە، ناسيحاتشىلار توبىندا قىزۋ جۇمىس اتقارادى جانە ا. يمانوۆ اتىنداعى ستيپەندياسىنىڭ جۇلدەگەرى بولادى. ونى فاكۋلتەت دەكانى م. اقىنجانوۆ جوعارى باعالاعان. «ناتو-نىڭ اگرەسسيۆتىك ءمانى» تاقىرىبىندا ديپلوم جۇمىسىن ۇزدىك باعاعا قورعايدى. وقۋىن اياقتاعان سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشىلىق قىزمەتتە قالادى. ونىڭ عىلىمعا دەگەن تالپىنىسى جوعارى بۋىن عالىمدار تاراپىنان باعالانادى. 1958 جىلدىڭ 19 اقپانىنان قازاق سسر عا تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى جانە ازامات سوعىسى» بولىمىنە كىشى عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە ء(بولىم جەتەكشىسى، ت.ع.ك. تاجەن ەلەۋوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن) قابىلدانادى. ول كەزەڭدە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قىزمەتىنە قازاق سسر عا قوعامدىق عىلىمدار ءبولىمىنىڭ بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن عانا قابىلداناتىن. بۇل جاس ماماننىڭ تاريح عىلىمىنا قانات قاققان العاشقى قادامى ەدى. قازاقتا «قادامىڭ وڭ بولسىن!» دەگەن قاناتتى ءسوز بار عوي. ءدال سولاي. كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ العاشقى قادامى، بولاشاققا تالپىنىسى تابيعي كۇيىندە ءورىس العان. عالىم ءومىرىنىڭ العاشقى اياق الىسىنا توقتاۋىمىزدىڭ ءمانى وسىندا. باعىنا قاراي، قانىش ساتباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ىسمەت كەڭەسباەۆ، احمەت جۇبانوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، الكەي مارعۇلان، اقاي نۇسىپبەكوۆ، گ.ف. داحشلەيگەر، ب. ابىشەۆا، پ.گ. گالۋزو سياقتى تۇلعالاردى كورىپ ءوستى. ماناش قوزىباەۆ، رامازان سۇلەيمەنوۆتەردىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرعان تۇلعا. 1982 جىلى قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبىن قۇردى.
كەڭەس نۇرپەيىسۇلىن ءبىرتۋار عالىم رەتىندە قالىپتاستىرعان ونىڭ ازاماتتىق قاسيەتتەرىن جانە الاش ارىستارى مۇراسىنا ادالدىعىن قاناتتاس اعالارى (اكادەميكتەر س.زيمانوۆ، ءا. قايدار، م.ح. اسىلبەك) باعالاي ءبىلدى. ارتىنان ىلەسكەن ىنىلەرى – ز. قيناياتۇلى، ن. ورازالين، م. قويگەلديەۆ، ق. الداجۇمانوۆ، ب. اياعان، ح. ءابجانوۆ، ج. ابىلقوجين، س. اجىعالي، ا. توقتاباي جانە باسقا دا ارىپتەستەرى، شاكىرتتەرى ونىڭ تۇلعالىق قاسيەتىن قاستەرلەپ كەلەدى. ونىڭ زەردەلەۋ اۋقىمى قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوعالىستار تاريحى، ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىس تاريحى، 20-ىنشى جىلدارداعى قازاق اۋىلىنىڭ جاعدايى، جەكە تاريحي تۇلعالار قىزمەتى جانە ت.ب. تاقىرىپتارىن قامتىدى. اكادەميكتىڭ ح. دوسمۇحامەدوۆ، ءا. ەرمەكوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. تىنىشباەۆ، ت. رىسقۇلوۆ، و. جاندوسوۆ، س. قوجانوۆ، م. دۋلاتوۆ جانە باسقا تۇلعالار جونىندە جازعان ەڭبەكتەرى ورىس، اعىلشىن، تۇرىك جانە باسقا تىلدەردە جارىق كوردى. «الاش قوزعالىسى» بەس تومدىق قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىنىڭ ءۇشىنشى تومىن دايارلاۋعا بەلسەنە قاتىستى. وسىلايشا عالىم بۇكىل عۇمىرىن (50 جىلدان اسا) ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى جۇمىسىنا ارنادى. زيالى دەگەن ەل ازاماتتارىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.
ەگەر ەل تاريحىن تۇلعالار تاريحى قۇرايتىنىن ەسكەرەتىن بولساق، كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ تۇلعالىق تاريحىن اشۋ ءالى دە كوپ ەڭبەكتەنۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى ول «الاش» ماسەلەسىنە 1990 جىلدارى كەلدى دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ول ديپلوم جۇمىسىنىڭ تاقىرىبىنان باستاپ، 1960-1970 جىلدارداعى جاريالىنىمدارىندا «كەڭەستىك ءرولدىڭ» استارىمەن قانشاما ۇلت جانە ۇلتتىق ساياسات، جالپى حالىقتىق (ونىڭ ىشىندە الاشوردا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، جەرگىلىكتەندىرۋ) ماسەلەلەردى كوتەردى. بۇل كەزدەيسوق باعىت ەمەس-ءتى. كەڭەس نۇرپەيىستىڭ قاراپايىم عىلىمي قىزمەتكەردەن «التىن ادامعا» دەيىنگى سانالى عۇمىرى – اكادەميكتىڭ التىن ءداۋىرى. دەمەك، مۇنىڭ بارلىعى تولىقتاي ساراپتامالىق عىلىمي-زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى دەگەن ءسوز. زامانا سۇراعى: عالىمدى اسقارالى اسۋعا جەتكىزگەن قانداي كۇش؟ بۇل – قاراپايىم ءارى كۇردەلى ماسەلە. انىعى، ونىڭ جان-جاعىنداعى عىلىمي قاۋىمعا سىي-قۇرمەتى، ءتالىمى، ولاردى باعالاۋى، بىرىكتىرۋى. اقيقاتتى – ار ءىسى ساناۋى. «الاش» ماسەلەسىندە دە ول، سابىردى باستى ماسەلە دەپ ءتۇسىندى. ول الاشتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارىن تۋعانىنداي، وزگە جۇرتتى وزىندەي كورىپ، ادامي اسىل قاسيەتتەردى باعالاۋعا ۇيرەتتى. الاش ماسەلەسى – حالىق ماسەلەسى. ول ءوزىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىندا «الاشتانۋشىلاردان» باستاپ، باسقا دا عىلىمي تاقىرىپتاعى تانۋشىلاردىڭ سىڭارجاقتى بولىپ كەتپەۋىن بايسالدىلىقپەن ۇعىندىردى. قازاق تاريحى – حالىقتىڭ تاريحى. تاريحتى جاساۋعا اتسالىسقانداردىڭ بارلىعى – ەل تاريحىن جاساۋشىلار. ماقالاداعى قوزعالاتىن ماسەلە «تاريحي شىندىقتى اتتاپ كەتە الماعان» عالىم جونىندەگى، اكادەميك ك. نۇرپەيىستىڭ «اكادەميك اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا ي يستوريچەسكايا ناۋكا كازاحستانا» ماقالاسىنان تۋىنداعان وي توڭىرەگىندە بولماق.
كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ پايىمداۋى بويىنشا، 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن قازاقستان، ماسكەۋ، لەنينگراد عالىمدارىنىڭ بىرىگىپ، «قازاق سسر تاريحى» عىلىمي جوباسىن قولعا الۋىن، رەسپۋبليكانىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ناعىز ينتەرناتسيوناليزمنىڭ كورىنىس بەرۋىمەن ساباقتاستىرادى. ونى عىلىمداعى ەرلىك دەپ باعالايدى.
سونىمەن قاتار، سول كەزەڭدەگى تاريحشىلار اراسىنداعى تالاس-تارتىسقا قاتىستى تۋىنداعان ماسەلە توڭىرەگىندەگى پروفەسسور ا. پانكراتوۆانىڭ ادامي قارىم-قابىلەتىنە بىلايشا باعا بەرەدى: «...نۋجنو بىلو بىت پانكراتوۆوي، چتوبى ۆ گودى تياجەلوي ۆوينى پو سۋششەستۆۋ «زاستاۆيت» تسك ۆكپ(ب) سوزۆات ەتو سوۆەششانيە. ۆ ەگو رابوتە پرينيمالي ۋچاستيە ۆيدنىە يستوريكي سترانى: ك.س. بۋشۋەۆ، ا.م. پانكراتوۆا، م.ۆ. نەچكينا، س.ۆ. باحرۋشين، ي.ي. مينتس، ب.د. گرەكوۆ ي درۋگيە. سوۆەششانيەم رۋكوۆوديل سەكرەتار» تسك ۆكپ(ب) ا.س. ششەرباكوۆ. ۆ ەگو رابوتە پرينيمالي تاكجە ەپيزوتيچەسكوە ۋچاستيە ا.ا. جدانوۆ، گ.م. مالەنكوۆ». كەڭەس نۇرپەيىسۇلى اننا ميحايلقىزى پانكراتوۆانىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن سارالاي كەلە، ونىڭ كاسىبي تاريحشى تۇلعاسىن «عىلىمعا ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى» دەپ تۇجىرىمدايدى. اننا پانكراتوۆا بولسا، وداقتاعى ۇلت ايماقتارىنىڭ تاريحي شىنايىلىعىن، ونىڭ اقيقات تۇستارىنىڭ اشىلۋىن قولدادى جانە سول ءۇشىن كۇرەستى. ول 1920-1930 جىلدارى ۇستازى «م.ن. پوكروۆسكي مەكتەبىنە» قاتىستى ساياسي ناۋقاننىڭ شيەلەنىستەرى ارقىلى ءپىسىپ-جەتىلدى. ءسۇرىندى، قۇلادى، قايتا تۇردى، بەلىن بۋدى. ونىڭ بويىندا كۇرەسكەرلىك رۋح ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىنە دەيىن-اق قالىپتاسقان-دى. كەڭەس نۇرپەيىسۇلى سۇيسىنگەن اننا قانداي جولدان وتكەن ەدى؟ ول جول سان-سالالى ەدى. دەگەنمەن، كاسىبي تاريحشىنىڭ سوعىستان كەيىنگى قازاق تاريحىنا قاتىستى وربىگەن وقيعالارعا قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك.
1943 جىلى «قازاق سسر تاريحى (ەرتە زاماننان بۇگىنگە دەيىن)» باسپادان شىعارىلادى. 1944 جىلى تاريحشى-عالىمداردىڭ ەڭبەگى ەسكەرىلىپ «ستالين سىيلىعىنا» ۇمىتكەرلەر قاتارىنا ۇسىنىلادى. بىراق بۇل قۋانىشتى حاباردىڭ ارتىنان باسقا حابار كەلىپ، اۆتورلاردىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي تۇسىرەدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتى بەلگىلەۋ كوميتەتىنىڭ وتىرىسىنىڭ ماجىلىسىندە باستى ساراپشىلاردىڭ ءبىرى (ول ۇستازى ۆ. و. كليۋچەۆسكيدى ءپىر تۇتقان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا.ي. ياكوۆلەۆ) – ا.ي. ياكوۆلەۆ ارنايى ءسوز الىپ، «كوميتەتتىڭ كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرىنشى وتىرىستا قاتە شەشىم قابىلداعانىن جاريالاي كەلە»، «قازاق سسر تاريحىنىڭ» نەگىزگى مازمۇنى ورىس حالقىنا قارسى جازىلعاندىقتان، مۇنداي قاۋىپتى كىتاپتى جوعارى سىيلىقپەن ماراپاتتاۋدىڭ اياعى، باسقا دا حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىم تالپىنىسىنىڭ جەتىلۋىنە يتەرمەلەيتىنىن جەتكىزەدى. ءتىپتى ول، كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىسكە ءبىر تاراۋ ارنالعانىن، ونى حالىق باتىرى دەڭگەيىنە كوتەرگەندىگى جونىندە اشىنا سويلەيدى. بۇل پىكىرگە وتىرىس مۇشەلەرىنىڭ بىردە-ءبىرى قارسى كەلمەيدى. مۇنداي پىكىرلەردىڭ ارتىندا اكادەميك ە.ۆ. تارلە، پروفەسسورلار ا.ۆ. ەفيموۆ، س.ك. بۋشۋەۆ (كسرو تاريحىن قايتا جازۋدى ۇسىندى), كسرو عا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ي.ي. مينتس تۇرعان-دى. مۇمكىن ءدال وسىنداي «رۋحاني كۇشتەر» كەيىنگى «قازاق سسر تاريحىنىڭ» تاعدىرىن ايقىندۋعا دا نەگىز بولدى. دەسەك تە، پروفەسسور ا.ي. ياكوۆلەۆ پىكىرىندە ءبىر اقيقات بار. سول كەزەڭنىڭ وزىندە، تاريح عىلىمىندا ون بەس جىل عىلىم دوكتورى لاۋازىمىنداعى، تىكەلەي ۆ.ي. لەنينمەن جۇزدەسكەن جانە پىكىرلەس بولعان [2]. وداقتىڭ ماڭدايالدى كاسىبي پروفەسسورىنىڭ كەنەسارىنى – حالىق باتىرى رەتىندە ىشكى تۇيسىگى قابىلداماسا دا، تانىمىنىڭ قابىلداۋىندا. ونىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «كەنەسارىنى حالىق باتىرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەن». دەمەك، قازىرگى كوزقاراسپەن قاراعاندا، اۆتورلار ۇجىمىنىڭ دىتتەگەن عىلىمي ناتيجەگە جەتكەنىن كورسەتەدى.
بۇل تاريحشى-عالىمدار اراسىنداعى تاريحي اقيقات جولىنداعى تارتىستىڭ باستاماسى عانا ەدى. سول كەزەڭدە الپىستى القىمداعان اقساقال ا.ي. ياكوۆلەۆتىڭ حولوپتار تۋرالى ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى قولجازبا تۇرىندە «ستالين سىيلىعىنا» ۇسىنىلىپ، 1943 جىلدىڭ باسىندا ء(جۇز مىڭ سوم كولەمىندەگى) ەكىنشى دارەجەلى سىيلىقتى يەلەنەدى. وسى جىلى «حولوپستۆو ي حولوپى ۆ موسكوۆسكوم گوسۋدارستۆە XVII ۆ.» مونوگرافياسىنىڭ ءبىرىنشى تومى جارىق كورەدى. بۇل كىتاپ 1944 جىلى بكپ (ب) وك تاريحشىلار وتىرىسىندا ۆ. ي. پيچەتى، ب. ي. سىرومياتنيكوۆا، س. ۆ. باحرۋشينا، ا. م. پانكراتوۆا تاراپىنان سىنعا ۇشىرايدى. پروفەسسور ا.م. پانكراتوۆا بىلايشا سيپاتتاما بەرەدى: «ەگو كنيگا «حولوپى»... نە تولكو نە ياۆلياەتسيا ماركسيستسكوي، نو ي نە ياۆلياەتسيا پاتريوتيچەسكوي كنيگوي».
ولار ا.ي. ياكوۆلەۆتىڭ «نەمىس تاريحشىلارىنىڭ رەاكتسيالىق يدەيالارىنا» جانە «ۇلتشىلدىق يدەولوگيانى قايتا ورالتۋ» اسەرىنە ەلىكتەگەندىگىن العا تارتادى. س. ب. ۆەسەلوۆسكي بولسا، «حولوپ»، «سلاۆيانين» ۇعىمدارىن بايلانىستىرۋ مەن مۇراعات قۇجاتتارىن پايدالانۋىنداعى كەمشىلىكتەرى جونىندەگى ناقتىلىقتىڭ ساقتالماعانى تۋرالى پىكىرىن بىلدىرەدى. مۇنداي پىكىرلەر 1945-1946 جىلدارى جالعاسىن تاپتى. س. ۆ. باحرۋشين بولسا اۆتوردىڭ ماركستىك قاعيدادان اۋىتقىعانىن ايتا كەلە، «اۆتور شىعىس سلاۆيانداردا قۇل يەلەنۋشىلىك فورماتسياسىنىڭ بولعانىن جوققا شىعارادى، بىراق كيەۆ رۋسىنە ارنالعان تاراۋىندا قۇل يەلەنۋشى ەل تۋرالى» بەرگەنىن العا تارتادى جانە بۇل پىكىرىن 1945 جىلى «بولشەۆيك» جۋرنالىنا جاريالايدى.
1944 جىلى 16 تامىزدا ا.ي. ياكوۆلەۆ ۆ.پ. پوتەمكينگە جازعان حاتىندا: «...ۆ سۆيازي س اتاكوي نا «حولوپستۆو» پوگوۆاريۆايۋت و كاكيح-تو دالنەيشيح ۆىپاداح پروتيۆ مەنيا. ەتو ۆسە، كونەچنو، زا كازاحستان» دەپ كورسەتەدى. تاريحشى ا.ي. ياكوۆلەۆتىڭ بۇل ءسوزىنىڭ دە جانى بار. سەبەبى 1944 جىلدىڭ باسىنا قاراي، پاتشالىق وكىمەتتىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندەگى «ۇلت ايماقتارىنىڭ» رەسەيگە قوسىلۋىنا قاتىستى باعا بەرۋدە كەڭەستىك تاريحشىلار اراسى ەكى جىككە بولىنگەن-ءدى. ءبىرىنشى توپتىڭ وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنشە، قوسىلعان حالىقتار ءۇشىن رەسەيگە قوسىلۋ – «شىڭىنا جەتكەن قاتىگەزدىك (ابسوليۋتنىم زلوم)» دەگەن كوزقاراستاعىلار كسرو عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتور ورىنباسارى ا.م. پانكراتوۆانىڭ اينالاسىنا (م.پ. ۆياتكين، ن.م. درۋجينين جانە ت.ب.) كەڭەستىك ينتەرناتسيوناليست-تاريحشىلار بىرىكتى.
ەكىنشى توپتىڭ وكىلدەرى اكادەميك ە.ۆ. تارلە (ا.ي. ياكوۆلەۆ، ا.ۆ. ەفيموۆ، س.ك. بۋشۋەۆ، پ.پ. سميرنوۆ جانە ت.ب.) باسشىلىعىمەن جوعارىداعى «قاتىگەزدىك» تەورياسىن قايتا قاراستىرۋ عانا ەمەس، كەڭەستىك تاريح عىلىمىن ۇلتتىق-پاتريوتتىق باعىتىنا تۇپكىلىكتى قايتارۋ قاجەتتىگىن ايتۋمەن بولعان، ۇلىدەرجاۆالىق-شوۆينيستىك باعىتتى ۇستانعاندار [3]. بۇل كەزەڭدە اكادەميك ب.د. گرەكوۆتىڭ رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەۆوليۋتسياسى قاعيداسىمەن، ا.ي. ياكوۆلەۆتىڭ «حولوپتىق ينستيتۋتتان كرەپوسنويلىقتىڭ شىعۋى تۋرالى» تەزيسى ءتىپتى دە جاناسپايتىن ەدى. ماسەلەنىڭ ورشىگەنىن بايقاعان اننا ميحايلقىزى پروفەسسور ن.م. درۋجينينگە «قازاق سسر تاريحى» اۆتورلىق ۇجىمىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرەتىن جانە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ سيپاتتاماسىن قامتيتىن بايانداۋ حات جازۋدى تاپسىرادى.
وسىمەن قاتار ءبىر مەزگىلدە قازاق جانە ورىس تاريحشىلارىنىڭ قاتىسىمەن جەرگىلىكتى جەرلەردەگى وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىستار ماسەلەسىن قايتا ساراپتاۋ شەشىمىن قابىلدايدى. بۇل تالقىلاۋ 1943 جىلدىڭ كۇزىندە ماسكەۋ قالاسىنداعى تاريح ينستيتۋتىندا جۇرگىزىلدى. تالقىلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا نەگىزىنەن، «قازاق سسر» كىتابىن قۇراستىرۋشىلار كوزقاراستارى دۇرىس دەپ تانىلدى، تەك جەكەلەگەن وقيعالارعا قاتىستى عانا پىكىرتالاستار بولعانمەن، وقۋ قۇرالىن جازۋداعى باستامالىق قاعيدالارى ماقۇلداندى. اننا ميحايلقىزى اۆتورلىق ۇجىمعا تاڭىلعان وسەك پەن جالادان ارىلۋ ماقساتىندا بۇل ماسەلەنى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىندە قاراستىرۋدى ءوتىنىپ، ورتالىق كوميتەت حاتشىلىعى ارقىلى ي.ۆ. ستالينگە، ا.ا. جدانوۆقا، گ.م. مالەنكوۆقا، ا.س. ششەرباكوۆكە 1944 جىلى اقپان ايىندا، 26 ساۋىردە جانە 12 مامىردا ءۇش رەت حات جازادى. ول ا.ا. جدانوۆقا جازعان حاتىندا «سوڭعى كەزدەرى يدەولوگيالىق مايدان قىزمەتكەرلەرى اراسىندا پاتريوتيزم تۋى استىندا ماركسيزم-لەنينيزمدى بۇركەمەلەۋشى، ناعىز رەاكتسيالىق جانە ارتتا قالعان تەوريامەن قارۋلانعاندار ۇدەرىستەرى بەلەڭ العانىن ايتادى. «سوعىس اشىقتىقتى، ماقساتكەرلىك پەن ناقتىلىقتى تالاپ ەتەدى، سول سياقتى ناسيحاتتا دا، ال سوڭعى ۋاقىتتا سوعىس جاعدايىنداعى تاريحتا دا، سونداي تالاپتاردىڭ ورنى ماڭىزدى». نەگىزسىز تاعىلعان كىناعا اننا پانكراتوۆا تاعى دا قاراپ وتىرا المادى. ول ا.ا. جدانوۆقا تاعى دا حات جازدى. حاتتان ءۇزىندى تۇپنۇسقادا بەرۋدى ءجون كوردىك: «...وبۆينەنيە الەكساندروۆا ني نا چەم نە وسنوۆانى. پراۆدا، مى نە تراكتوۆالي ي نە موگلي تراكتوۆات كازاحسكي نارود، كاك نارود بەز يستوري، تەم بولەە، چتو ناد بوگاتەيشەي يستوريەي ەتوگو نارودا ترۋديليس تري كرۋپنىح ناۋچنىح ينستيتۋتا، سوزداۆشيە بولشوي توم، كوتورىي موجنو پروچەست ۆ وپروۆەرجەنيە ستارىح پرەدستاۆلەني و كولونيالنو-ۋگنەتەننىح ناروداح كاك ناروداح «نەيستوريچەسكيح». چتو كاساەتسيا وبۆينەنيا ۆ توم، چتو «كنيگا انتيرۋسسكايا»، تو يا سچيتايۋ ەگو رەزۋلتاتوم ليبو نەدوبروسوۆەستنىح، ليبو مالوكومپەتەنتنىح رەتسەنزي، پوسلۋجيۆشيح وسنوۆانيەم توۆ. الەكساندروۆۋ دليا پودوبنوگو زاكليۋچەنيا. ستويت پروچەست ەتۋ كنيگۋ بەز پريستراستيا، چتوبى ۋۆيدەت، چتو وت پەرۆوي دو پوسلەدنەي سترانيتسى ونا پرونيزانا سترەملەنيەم پوكازات گلۋبوكۋيۋ يستوريچەسكۋيۋ سۆياز رۋسسكوگو ي كازاحسكوگو نارودوۆ، سوۆمەستنۋيۋ وسۆوبوديتەلنۋيۋ بوربۋ پروتيۆ تساريزما ۆەليكوگو رۋسسكوگو نارودا، ۆ ليتسە ەگو لۋچشيح پرەدستاۆيتەلەي، ي پەرەدوۆىح پرەدستاۆيتەلەي كازاحسكوگو نارودا. (...) چتو كاساەتسيا وتسەنكي يتوگوۆ كولونيزاتسي، تو مى يسحوديلي يز پولوجەنيا لەنينا و توم، چتو كاپيتاليزم، رازۆيۆاياس ۆشير، ۆوۆلەك كازاحستان ۆ رۋسلو پروگرەسسيۆنوگو رازۆيتيا، كوتوروە مى كونكرەتنو پوكازالي» [4]. اننا پانكراتوۆانىڭ وسى قاتىناس حاتتارىنان كەيىن، كسرو عا تاريح ينستيتۋتىندا ماسكەۋدەگى جەتەكشى تاريحشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن 1944 جىلدىڭ 29 مامىرىنان 8 شىلدە ارالىعىندا اشىق كەڭەيتىلگەن تالقىلاۋ جۇرگىزىلدى. قازاقستان تاراپىنان وكىلدەر قاتىستىرىلعان جوق. ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار كۇندە تۇستەن كەيىن جينالىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جالعاسقان تالقىلاۋ، بك(ب)پ وك حاتشىسى ا.س. ششەرباكوۆتىڭ توراعالىعىمەن بەس كۇنگە سوزىلدى. ال، پرەزيديۋمدا ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى ا.ا. اندرەەۆ، گ.م. مالەنكوۆتىڭ وتىرۋى كۇردەلەنگەن ماسەلەنىڭ جوعارى دەڭگەيدە كۇنى بۇرىن نۇكتەسى قويىلعانىن اڭعارتسا كەرەك. بىراق، اڭعال اننانىڭ ويىنا ەشتەڭە كەلمەگەنى ايقىن. تالقىلاۋدا 21 تاريحشى بەلسەندىلىك كورسەتتى. كەيىن بۇل پىكىرتالاستار جونىندە ا.م. پانكراتوۆا ءوزىنىڭ جازباسىندا بىلايشا بەرەدى: «سىرتتاي قاراعاندا پىكىرتالاسقا سىلتاۋ بولعان قازاق سسر تاريحى» كىتابى بولدى، بىراق ول بۇرىنعى تاريحشىلار اراسىندا وقشاۋ ايتىلعان دۇنيەنى، اشىق ايتۋعا ءماجبۇر ەتتى». ءماجىلىستىڭ سوڭعى كۇنى اكادەميك تارلە: «ەگەر سىزگە قاجەت بولسا اننا ميحايلوۆنا، ءوزىمنىڭ كەيبىر تۇجىرىمدارىمنان تۇپكىلىكتى باس تارتا الامىن!...» دەسە، پروفەسسور ا.ي. ياكوۆلەۆ: «قۇداي ءۇشىن وتىنەمىن، ماعان رەنجىمەڭىز «قازاق سسر تاريحىنا» كولەمى ون بەتتەي وزگەرىس ەنگىزىڭىز. جالپى العاندا، كىتاپ جاقسى جازىلعان!...»، پروفەسسور ا.ۆ. ەفيموۆ تە وسى باعىتتا سويلەدى. وسىلايشا، ءماجىلىس سوڭىندا پىكىرسايىستى تۋدىرعان تاريحشىلار توبى ا.م. پانكراتوۆا الدىندا ءجىبىپ سالا بەردى. ناتيجەسىندە: «قازاق سسر تاريحى» ىرگەلى زەرتتەلگەن، ونى وداقتىڭ باسقا رەسپۋبليكالار تاريحىن جازۋدا ۇلگى رەتىندە قولدانۋعا بولادى جانە تاياۋ ارادا بۇل كىتاپتىڭ تۇزەتىلگەن، ەكىنشى باسىلىمىن دايارلاۋدى ازىرلەۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرلەر ايتىلىپ، تاراسادى. بىراق، مۇنىمەن ءىس بىتپەيدى. 1943 جىلى شىققان «قازاق سسر تاريحى» باسىلىمىنىڭ اۆتورلارىن قۋدالاۋ ماقساتىندا، بك(ب)پ وك ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ باستىعى گ.ف. الەكساندروۆ اننا پانكراتوۆانى «ءماجىلىستىڭ قۇپيا ماتەريالدارىن جاريا ەتتى، سونداي-اق ونى ءوز ستۋدەنتتەرى اراسىندا تاراتتى جانە توپ قۇردى» دەپ كىنا تاعادى. 1944 جىلدىڭ كىركۇيەك ايىندا ارنايى شاقىرتىلعان ا.م. پانكراتوۆا، ا.ا. جدانوۆ پەن ا.س. ششەرباكوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولادى جانە سول جولى، تاريح ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن بوساتىلادى. ونىڭ 1945 جىلدىڭ 20 شىلدەسى كۇنى ا.ۆ. پياسكوۆسكيگە جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ وتكەن ومىرىنە كوز تاستايدى: «قىزىعى سول، ءوزىم ءۇشىن ءبىر مەزەت ءومىر سۇرە المايمىن. اسىعىس، اپتىعىسپەن، جۇمىسقا بەرىلۋمەن بارلىق ءومىرىم ءوتتى. ...مەنىڭ قىزىم مايا ءجايدان ءجاي ايتپايدى: «ماما، مەن سەن سياقتى بولعىم كەلمەيدى. سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ قىزىعى جوق – تەك ەڭبەك». مەن وعان بىلايشا جاۋاپ بەردىم: «ءيا، سەبەبى مەن سوتسياليزمدە – سەنىڭ جانە كەيىنگى جاس ۇرپاقتىڭ قىزىقتى دا كوڭىلدى ەڭبەك ەتۋىن قالايمىن». ايتا كەتەتىن جايت، عىلىمدى ناقتى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدان، ستالينشىلدىك دوگمادان ءبولىپ قاراستىرۋعا ۇمتىلۋشىلىق، زەرتتەۋ جۇمىسىندا عىلىمي باسىمدىلىققا ءمان بەرۋ ماسەلەسىندە، اننا جانە ونىڭ قىزى مايا پانكراتوۆالار ورتاق پىكىردە بولعاندىعى. ماركسيستەردىڭ العاشقى ۇرپاعى پارتيا جانە ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋدەگى پارتيالىق باسىمدىلىعىنا باس ۇرىپ كەتتى دەسە دە بولادى. مۇندايدا ا. پانكراتوۆا ءوزى جانە ءوزىنىڭ ارىپتەستەرى تۋرالى بىلايشا بىلدىرگەن: «توۆاريششي سچيتالي، چتو ۆىپولنيايۋت سۆوي پارتينىي بولشەۆيستسكي دولگ، كوگدا وني ۆ يزۆەستنوي مەرە پريكراشيۆايۋت يستوريۋ». ءبىر انىعى، ول ەڭبەك ەتتى، بولاشاق ەلىنىڭ گۇلدەنۋىن ويلادى، جان-جاعىنداعى ارىپتەستەرىنە قامقور بولا ءبىلدى، تەك العا ۇمتىلدى، كەلەشەككە سەندى. ءوز عۇمىرىندا ءوز باقىتى عانا ەمەس، ەل باقىتىن ويلاعان اڭعال بويجەتكەننەن اقيقات جولىنداعى كۇرەسكەر تۇلعاعا اينالعان، قاراپايىم ايەل، سۇيىكتى جار، انا، كاسىبي تاريحشى-عالىم بولا ءبىلدى. ا. پانكراتوۆا – تاريحي كەزەڭدەردە وزىنە قارسى سوققان جەلدى، تىك تۇرىپ قارسى الا، كاسىبيلىگىن جوعالتپاعان بىرەگەي تۇلعا. اننا ميحايلقىزى رەسەي جۇمىسشى تابىنىڭ 1917 جىلعا دەيىنگى قالىپتاسۋى جانە دامۋى، قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستار ماسەلەسى، ديپلوماتيا تاريحى، رەسەي، گەرمانيا، يتاليا، فرانتسيا كاسىپوداق قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەدى. سوعىستان كەيىن عالىم رەسەي جۇمىسشى تابىنىڭ تاريحى بويىنشا ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىسىن قايتا قولعا الادى جانە ول ەڭبەكتىڭ ءتورت تومدىق كولەمىن دە جوسپارلايدى [5, 105-ب.]. 1950 جىلى 26 جەلتوقساندا «پراۆدا» گازەتىندە ح. ايداروۆا، ت. شويىنباەۆ، ا. ياكۋنيننىڭ «زا ماركسيستكو-لەنينسكوە وسۆەششەنيە ۆوپروسوۆ يستوري كازاحستانا» ماقالاسىنان باستالعان ايىپتاۋلار مەن اسىرە سىلتەۋلەر ناتيجەسىندە، 1952 جىلدىڭ 5 قازانى كۇنى قاماۋعا الىنعان ا. پانكراتوۆانىڭ شاكىرتى ە. بەكماحانوۆ «بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق كوزقاراستارى جانە ءىس-ارەكەتى ءۇشىن» 25 جىلعا سوتتالادى. ي.ۆ. ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن، ا.م. پانكراتوۆا ونىڭ تەزىرەك بوساتىلۋىنا سەبەپشى بولدى. 1952 جىلى ونىڭ «رەسەيدە پرولەتارياتتىڭ قالىپتاسۋى (XVII-XVIIIعع.)» اتتى ءبىرىنشى تومىنىڭ قولجازباسى تالقىلاندى جانە باسىلىمعا ۇسىنىلدى. بىراق مونوگرافيا عالىم قايتىس بولعاننان كەيىن، 1963 جىلى جارىق كوردى. وسىلايشا، اۆتوردىڭ 1930 جىلداردان تالپىنىس جاساعان جۇمىسشى تابى تاريحى بويىنشا تولىقتاي زەردەلەنەتىن ەڭبەك جاساۋ ويى ورىندالماي قالدى. كومپارتيانىڭ 1953 جىلعى قىركۇيەكتەگى پلەنۋمىندا ن.س. حرۋششەۆ كوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سايلاندى. كسرو-عى «جىلىمىق» كەزەڭىندە تاريحشىلار اراسىن «ستالينشىلدەر» جانە «ءستاليندى تەرىسكە شىعارۋشىلار» توبىنا جىكتەلىپ، سوڭعىلارى تاريحشىلاردىڭ جاس ۇرپاعىمەن بىرىگۋىنە اسەرىن تيگىزدى. بيلىك باسىنا جاڭا كەلگەن ن.س. حرۋششەۆ پارتيالىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەتىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە عالىمدار، ونەر، ادەبيەت قايراتكەرلەرىمەن ءجيى كەزدەسۋ جاسايتىن. وسى ءساتتى پايدالانعان اننا ميحايلقىزى ونىڭ قابىلداۋىنا جازىلادى. ارينە، كسرو-نىڭ جەتەكشى تاريحشىسى، كوكپ وك مۇشەسىن ن.س. حرۋششەۆ قابىلدايدى. وزىمەن بىرگە ۇجىمدىق ءوتىنىش حاتتى الىپ كىرەدى. ول كسرو باس پروكۋرورى ر. رۋدەنكومەن تىكەلەي بايلانىسقا تۇسەدى: – رومان، قازىر مەنىڭ قابىلداۋىمدا تانىمال تاريحشى، اكادەميك پانكراتوۆا، سەنىڭ جانە مەنىڭ بالالارىم ونىڭ «كسرو تاريحى» وقۋلىعى بويىنشا وقىدى. اننا ميحايلوۆنانىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ تاربيەلەگەن، قازاقستان تاريحشىسى كۇناسى بولماسا دا سوتتالعان. وسى ءىس بويىنشا، ماسكەۋ تاريحشىلارىنىڭ حاتىنا مەن بۇرىشتاما قويدىم: «تەكسەرىلسىن، ناتيجەسىن ايتاتىن بولىڭدار!» سەن وسى حاتتى ءوزىڭنىڭ باقىلاۋىڭدا ۇستا! تۇسىنىكتى مە؟ جالپى بىزگە ساياسي سوتتالعانداردىڭ بارلىق ىستەرىن قايتا قاراۋ كەرەك. رومان، بۇل ماسەلەنى ۇنەمى كوزىڭنەن تاسا قىلما، ەگەر سەن ناقتى ۇسىنىس بەرسەڭ، وندا ونى جالپى مەن، پرەزيديۋمدا قولدايمىن!...» دەپ ءسوزىن اياقتايدى. وك ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن مۇنداي لەبىزدى اننا ميحايلوۆنا شىن كوڭىلدەن ماقۇلداپ، قۋانىشىن جاسىرا المايدى: – نيكيتا سەرگەەۆيچ، بۇل كەرەمەت وي، ەگەر ءسىز ميلليونداعان جازىقسىزدان جاپا شەككەندەردى بوساتساڭىز، وندا ولاردىڭ عانا ەمەس، جىلدار بويى كوز جاسىن توگىپ جۇرگەن ولاردىڭ وتباسىنىڭ ۇلى ريزالىعىنا يە بولاسىز. بۇل داۋىرلىك، تاريحي وقيعا، ەكىنشى رەۆوليۋتسيا دەپ ايتۋعا دا بولادى! تاريحشى جانە وك مۇشەسى رەتىندە، مەن بۇل ادامگەرشىلىك اكتسياسىن قولدايمىن جانە بۇل باقىتسىزداردىڭ سوت ءىسىن قايتا قاراۋ بويىنشا قۇرىلعان قانداي قوعامدىق كوميسسيا بولسا دا قۇرامىندا جۇمىس جاساۋعا دايىنمىن. نيكيتا سەرگەەۆيچ، مەن سىزدەن وتىنەمىن ىستەردى قايتا قارۋدى باستاۋدى نەعۇرلىم تەزدەتىڭىزشى. جاڭا رۋدەنكوعا ايتقان ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز، مەنى قاتتى تولعاندىردى، راحمەت سىزگە! 1954 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا نس. حرۋششەۆتىڭ باستاماسىمەن كوپتەن كۇتكەن كوميسسيا قۇرىلىپ، جۇزدەگەن مىڭ ءجابىر كورگەن ادامدار بوساتىلىپ، قايتىس بولعاندارى دا اقتالادى. 1953 جىلى اننا ميحايلقىزى ن.م. درۋجينين، م.ن. تيحوميروۆ جانە باسقا دا عالىمدارمەن بىرگە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىققاندى مۇشەلىگىنە سايلاندى. وسىدان كەيىن «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا تاعايىندالدى. جۋرنال ستاليندىك جەكە باسقا تابىنۋدى سىناۋ باعىتى جەلىسىندە، تاريحي ماسەلەلەرگە بايلانىستى قاتىپ قالعان كوزقاراستاردان الشاقتاپ، ەركىن زەرتتەۋ جۇمىسى قاجەتتىلىگىن كۇن تارتىبىنە قويدى. ا. پانكراتوۆا عالىمداردىڭ ۇجىمدىق جۇمىسىن باسقاردى. حالىقارالىق دەڭگەيدە كوپتەگەن كونفەرەنتسيالار مەن كونگرەستەر جۇمىستارىنا قاتىستى، كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ۇلتتىق كوميتەتىن باسقاردى، 1955 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ حالىقارالىق كونگرەسى بيۋروسى (مكين) مۇشەلىگىنە سايلاندى. بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەس، كەڭەستىك بەيبىتشىلىك كوميتەتىنىڭ، شەتەلمەن مادەني بايلانىستاردىڭ جالپىرەسەيلىك قوعامىنىڭ مۇشەسى، بۇۇ ىقپالداسۋ اسسوتسياتسياسىنىڭ بۇكىلالەمدىك فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رەتىندە بەلسەندىلىك تانىتتى. تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ، تاريحتى زەرتتەۋدىڭ وبەكتيۆتىلىگىنە شاقىرۋدى كوپتەگەن تاريحشىلار زور ىقىلاسپەن قارسى الدى. ەركىن وي الماسۋ، شىعارماشىلىق پىكىرتالاستار جانە ءماندى ىرگەلى زەرتتەۋلەردى نەگىزگە العان «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالى، تاريح پەن ساياسات اراسىنداعى ىڭعايلى پارتيالىق نۇسقاۋلار مەن «ديرەكتيۆالىق» ماقالالار جاسايتىن «ءداستۇرلى» جەلىنى بۇزدى [6]. بىراق مۇنداي وزگەرىستەرگە عالىمداردىڭ بارلىعى قوسىلا قويدى دەي المايمىز. 1956 جىلعى اقپان ايىنداعى كوكپ حح سەزىنەن كەيىن، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەردە جاڭا سەرپىن پايدا بولدى. بۇل تاريحي سەزدە ءسوز العان اننا پانكراتوۆا كەڭەستىك قوعام تاريحىنىڭ زەرتتەلۋ جاعدايى، ۆ.ي. لەنين شىعارمالارىنىڭ تولىق اكادەميالىق جيناعى مەن عىلىمي ءومىربايانىن باسپادان شىعارۋ قاجەتتىلىگى، عىلىمي مامانداردى دايارلاۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن العا تارتتى. الدا ءىرى وزگەرىستەر بولاتىنداي حالىق كەڭ تىنىس العانداي بولدى. اننا ميحايلقىزى «ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە قايتا وزگەرىستەر جاساۋعا»، ياعني ناتيجەلى ىسكە شاقىردى. مۇنى ايتۋعا ونىڭ وتكەن تاريحي مەزگىلدەگى ءومىر تاجىريبەسى العىشارت بولعان ەدى. كوپتەگەن جينالىستاردىڭ بىرىندە ول بىلايشا اعىنان جارىلعان ەدى: «...كونەچنو، ۆ تسەلوم مى يدەم ۆپەرەد... نو يا دۋمايۋ، چتو ودنوي يز وسنوۆنىح وپاسنوستەي سەيچاس ياۆلياەتسيا تو، چتو مى وپيات موجەم ستات نا پۋت فورمالنىح پەرەستروەك» [7]. «ەل قۇلاعى ەلۋ» دەگەندەي، ەندى ا. پانكراتوۆاعا عالىم رەتىندە عانا ەمەس، كسرو جوعارعى كەڭەسى دەپۋتاتى، كوكپ وك مۇشەسى رەتىندە دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار، ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى، ەسىمدەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەك بەرۋ تۋرالى وتىنىشتەر كوبەيە ءتۇستى. ول كسرو-نىڭ باس پروكۋرورى ر.ا. رۋدەنكوعا تاريحشىلار توبىنىڭ ءىسىن (ولاردىڭ ىشىندە س.س. بانتكە، س.ا. گۋسەۆ، ل.م. زاحاروۆا، س.د. كۋنيسسكي، ف.گ. فريدلياند جانە ت.ب.) قاراۋدى جەدەلدەتۋ جونىندە ءوتىنىش بىلدىرەدى. حرۋششەۆ «جىلىمىعى»، ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋىنىڭ اشكەرلەنۋى جاعدايىندا تاعى دا تاريح عىلىمىندا شيەلەنىسكەن كۇرەس باستالدى. بۇل بويىنشا دا ا. پانكراتوۆانىڭ «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنىڭ نەگىزگى ۇستانعان باعىتىن مۇمكىندىگىنشە قورعاۋىنا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بۇعاۋى تىم تەرەڭگە تامىر جايعان-دى. وسى كەزەڭدە ماركسيزم-لەنينيزمگە ادالدىق ۇرانىمەن ساياسي ايىپ تاعۋلار، ءداستۇرلى يدەولوگيالىق قۋدالاۋدىڭ اشىق كورىنىستەرى ناۋقانعا اينالدى. 1957 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىندا كوكپ وك حاتشىلىعىنىڭ وتىرىسىنا شاقىرىلعان اننا پانكراتوۆاعا ءوزى باسقاراتىن «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنىڭ «بۋرجۋازيالىق باعىت» ۇستانعانى، پارتيا كوزقاراسىنان الشاقتاعانى ءۇشىن، عالىمنىڭ تۇسىنىكتەمە بەرگىسى كەلگەن جەكە پىكىرىن دە تىڭداماستان ايىپ تاعىلدى. ناتيجەسىندە، اننا ميحايلقىزىنا جۋرنالدىڭ جىبەرگەن «قاتەلىكتەرىن» مويىنداۋىنا تۋرا كەلدى. توتاليتاريزم قىسپاعىندا باسقاشا بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سايكەسىنشە، جۋرنال تۋرالى پارتيا قاۋلىسى قابىلدانادى. 1957 جىلدىڭ 21 مامىرى كۇنى جۋرنالدىڭ ءۇشىنشى نومىرىنە سوڭعى رەت اننا ميحايلقىزى قول قويادى. وندا تارماق تارماعىمەن «بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆيزم» جونىندەگى، «پارتيا ساياساتىن ليبەرالدىق باعىتتا تۇسىندىرگەنى»، «مەنشەۆيكتەر پوزيتسياسىن اقتاعانى» تۋرالى جانە باسقا دا جۋرنال باسىلىمىنا تاعىلعان ايىپتار مويىندالدى. بۇل جولعى سىننىڭ باسىندا كومپارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بولۋى، وسىنشاما ساياسي ايىپتىڭ تاعىلۋى عالىمعا سوققى بولىپ ءتيدى. ول بۇكىل ءومىرىن پارتيانىڭ باستى باعىتىنا ارناپ، ادال قىزمەت اتقارعان ەدى. بۇكىل عۇمىرىنىڭ ءمانى – تاريح عىلىمىنا ادال قىزمەتى ەدى. سول ءۇشىن كوپ نارسەدەن باس تارتقان-دى. كوممۋنيستىك پارتيا ونىڭ ومىرلىك قاعيداتىنان باس تارتقىزدى. كوپ ۇزاماي، 25 مامىر كۇنى «ورتالىق كوميتەتتىڭ» شيپاجايىندا دارىگەرلەردىڭ نەمقۇرايلىعى ناتيجەسىندە اننا ميحايلقىزى پانكراتوۆا جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمادى. اننا پانكراتوۆا قازاقستاندىق عالىمداردىڭ شىڭدالۋىنا جول اشتى. ۇنەمى شىعارماشىلىق بايلانىستا بولدى. قازاق حالقىنىڭ ۇلى تۇلعالارىمەن (ق.ي. ساتپاەۆ، م.و. اۋەزوۆ، ب. مومىشۇلى) ەرەكشە دوستىق، ءوزارا پىكىرلەستىك قارىم-قاتىناس جاسادى.
كەيىن اكادەميك ن.م. درۋجينين: «ونىڭ ءومىرىنىڭ ناعىز قايعىسى – زەرتتەۋشىنىڭ، ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الماۋى» [8] دەپ ەسكە الادى. بۇگىنگى اڭگىمە عالىمنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ونىڭ قىزىعى مەن قيىندىعىنىڭ ءبىر عانا تۇسى. ايتپاعىمىز، اننا ميحايلقىزى پانكراتوۆانىڭ ومىرلىك مۇراتى – ادام جانە ونىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردى اقيقات شەڭبەرىندە شەشكىسى كەلگەنىندە. تاريحي سانانىڭ مولدىرلىگىن جەكە مۇددەسىنەن جوعارى قويۋىندا. «تۇلعالاردى تۇلعا تانيدى» دەمەكشى، كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ اننا پانكراتوۆانى ۇلگى تۇتۋىن، وزىنەن كەيىنگى عىلىم جولىنداعى وسكەلەڭ ۇرپاققا باعىت سىلتەۋى دەپ ۇعىندىق. مەن دە 1993-2007 ارالىعىندا عىلىمي جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى كەڭەس اعانىڭ بولىمىندە بەكىتىلدى، تالقىلاندى. 2007 جىلى قازان ايىنىڭ اياعىنداعى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستە قورعادىم. بۇل اسقار تاۋداي اعامىزدىڭ قاتىسقان سوڭعى كەڭەسى ەدى. كوپ ۇزاماي ومىردەن وزدى. ول سابىرلى قالىپتا تالايلارعا جول سىلتەگەپ، جاناشىرلىقپەن قارايتىن. ونىڭ ادامي بولمىسى مەن قايسار مىنەزدى كاسىبيلىگى جونىندە ءالى تالاي ءسوز قوزعالار. كەڭەس اعانىڭ 2000 جىلى «جەتىسۋ» گازەتىندە «ءسوز قوزعالماي، وي قوزعالمايدى» دەگەن ماقالاسى دا وقىرمانىنا كوپ عيبرات بەرگەن-ءدى. اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسۇلىنىڭ ءماندى عۇمىرىنداعى ماڭىزدى ءىسى – ءسوزىنىڭ ۇلتتىق رۋح، باتىرلىق، تەكتىلىك اياسىندا ورنەكتەلگەنىندە. ول عىلىمداعى ادالدىق قاعيداتىن كەلەشەك ۇرپاققا مۇرا ەتتى. زاماناۋي كەزەڭمەن ساباقتاسقان، الاش ءھام تەكتىلەر ورداسى وركەنىن جايا بەرگەي! قۇندىزاي ەرىمبەتوۆا، ت.ع.ك.، قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
"history".kz
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
قوزىباەۆ م.ق. كەڭەس شىققان بەلەس// «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 14 ناۋرىز 1995 جىل. ياكوۆلەۆ ا. ي. چەتىرە ۆسترەچي س ۆ. ي. لەنينىم // يستوريچەسكي جۋرنال، 1944. - N 1 - .; ستەنوگرامما سوۆەششانيا پو ۆوپروسام يستوري سسسر ۆ تسك ۆكپ(ب) ۆ 1944 گودۋ // ۆوپروسى يستوري. 1996. N 2.; نوۆىە دوكۋمەنتى و سوۆەششاني يستوريكوۆ ۆ تسك ۆكپ (ب) (1944 گ.) // ۆوپروسى يستوري. 1991. N 1. - س. 191, 203.[http://library.by].
.سينيتسىن ف.ل. پروبلەما ناتسيونالنوگو ي ينتەرناتسيونالنوگو ۆ ناتسيونالنوي پوليتيكە ي پروپاگاندە ۆ سسسر ۆ 1944-پەرۆوي پولوۆينە 1945 گودا// روسسيسكايا يستوريا.-2009.-№6.-س.42.
قاراڭىز: نۇرپەيس ك. اكادەميك اننا پانكراتوۆا ي يستوريچەكايا ناۋكا// قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى.-الماتى: «مەرسال» باسپا ءۇيى، 2005.-238-244بب.; سارسەكە مەدەۋ. ەرمۇحان بەكماحانوۆ. قۇجاتتىق رومان-ەسسە.-استانا: فوليانت، 2010.-712س.; اسىلبەكوۆ م.-ا.ح. اكادەميك پانكراتوۆا جانە قازاقستان تاريح عىلىمى.//قازاق تاريحى، 2012. № 3 (114), 2-6بب.
باديا ل.ۆ. ا.م. پانكراتوۆا – يستوريك رابوچەگو كلاسسا/ وتۆ. رەد. ل.ۆ. گورودەتسكي.-م.: ناۋكا، 1979. -160س. http://library.by. [10.12.2014]. ۆوپروسى يستوري. 1956. №3 س.12. رعا مۇراعاتى. ق.697, 2-ءتىزىم، 70-ءىس، 112-113پپ.; 3-ءتىزىم، 13-ءىس، 1پ; 109-ءىس، 1-3پپ. //
سيدوروۆا ل.ا. اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا (1897-1957)// يستوريكي روسسي. بيوگرافي. م.:روسسپەن. 2001. س. 685-690. درۋجينين ن.م. ۆوسپومينانيا وب اننە ميحايلوۆنە پانكراتوۆوي // درۋجينين ن.م. يزبراننىە ترۋدى. كن.4. ۆوسپومينانيا، مىسلي، وپىت يستوريكا. م.، 1990. س.241.// )// يستوريكي روسسي. بيوگرافي. م.:روسسپەن. 2001. س. 685-690.
