Akademik Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ mändı ǧūmyryndaǧy maŋyzdy ısı – sözınıŋ ūlttyq ruh, batyrlyq, tektılık aiasynda örnektelgenınde. Ol ǧylymdaǧy adaldyq qaǧidatyn keleşek ūrpaqqa mūra ettı
Keŋes Nūrpeiıstıŋ tamaşa ǧūmyrynyŋ altynşy asuynda akademik Manaş Qozybaev: «...ǧylymdy qolynan jasaityn jannyŋ bırı, bıregeiı Kenekeŋ. …Keŋes äuletı būl künı özı bır älem»[1] degen paiym aitqan edı. Ǧalym osy älemge qalai kelgen edı? Keŋes Nūrpeiısūly üş jasynda anasynan aiyrylady. Onan soŋ, köp ūzamai äkesı, kolhozdyŋ mal fermasynyŋ meŋgeruşısı – Nüsıpbaev Nūrpeiıs qamauǧa alynyp, sottalyp ketedı. Ärı qarai, onyŋ män-jaiy bala Keŋeske belgısız edı. Jaŋa zaman keŋşılık äkeledı dep ümıttenıp, atyn qoiǧan Keŋestı keŋestık ükımet jüiesınıŋ şyryldatyp äkesız qaldyratynyn kım bılgen. Ata-anadan köz jazu kımge bolsa da oŋai bolmasy aiqyn. Ol 1942-1945 jyldary Qarabūlaq balalar üiınde tärbielenedı. Onan soŋ tuysqan apasy Tūrlyhan bauyryna basady, jezdesı Nūrbek ony balalar üiınen alyp ketedı. Osylaişa, naǧyz ata-anasyna ainalady. Balalyq şaǧy, jeke taǧdyrynyŋ küizelısınıŋ Ūly Otan soǧysy kezeŋıne säikes keluı, özı qatarlas balalardyŋ taǧdyrlarymen qabysyp kettı dese de bolady. Soǧys aldynda jäne soǧys kezeŋınde düniege kelgen närestelerdıŋ ömır-tırşılıgı qiyn bolsa da, olardyŋ otanşyldyq ruhynyŋ erekşe bolǧanyn atap ötu kerek. Keŋes Nūrpeiısūly – suyqpen sergıgen, aş qūrsaqta aryn araşalap qalǧan, erte er jetken, oqudyŋ qūnyn bılgen ūrpaqtyŋ ökılı. 1952-1957 jyldar aralyǧynda qazaqtyŋ qara şaŋyraǧy bolǧan S.M. Kirov atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetınde därıs alady. Ol üzdık oqumen qatar ǧylymi üiırmelerge qatysyp, qoǧamdyq jūmystarǧa belsene aralasady. Studentterdıŋ ǧylymi-teoriialyq konferensiialarynda ǧylymi taqyrypta baiandamalar jasaidy.
Jastar komitetınde, nasihatşylar tobynda qyzu jūmys atqarady jäne A. İmanov atyndaǧy stipendiiasynyŋ jüldegerı bolady. Ony fakultet dekany M. Aqynjanov joǧary baǧalaǧan. «NATO-nyŋ agressivtık mänı» taqyrybynda diplom jūmysyn üzdık baǧaǧa qorǧaidy. Oquyn aiaqtaǧan soŋ universitette oqytuşylyq qyzmette qalady. Onyŋ ǧylymǧa degen talpynysy joǧary buyn ǧalymdar tarapynan baǧalanady. 1958 jyldyŋ 19 aqpanynan Qazaq SSR ǦA Tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynyŋ «Oktiabr revoliusiiasy jäne azamat soǧysy» bölımıne kışı ǧylymi qyzmetker retınde (bölım jetekşısı, t.ǧ.k. Täjen Eleuovtıŋ ūsynysymen) qabyldanady. Ol kezeŋde ǧylymi-zertteu instituty qyzmetıne Qazaq SSR ǦA Qoǧamdyq ǧylymdar bölımınıŋ biuro mäjılısınıŋ şeşımımen ǧana qabyldanatyn. Būl jas mamannyŋ tarih ǧylymyna qanat qaqqan alǧaşqy qadamy edı. Qazaqta «Qadamyŋ oŋ bolsyn!» degen qanatty söz bar ǧoi. Däl solai. Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ alǧaşqy qadamy, bolaşaqqa talpynysy tabiǧi küiınde örıs alǧan. Ǧalym ömırınıŋ alǧaşqy aiaq alysyna toqtauymyzdyŋ mänı osynda. Baǧyna qarai, Qanyş Sätbaev, Mūhtar Äuezov, Ismet Keŋesbaev, Ahmet Jūbanov, Qajym Jūmaliev, Älkei Marǧūlan, Aqai Nüsıpbekov, G.F. Dahşleiger, B. Äbışeva, P.G. Galuzo siiaqty tūlǧalardy körıp östı. Manaş Qozybaev, Ramazan Süleimenovterdıŋ dästürın jalǧastyrǧan tūlǧa. 1982 jyly Qazaq KSR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy. Özınıŋ ǧylymi mektebın qūrdy.
Keŋes Nūrpeiısūlyn bırtuar ǧalym retınde qalyptastyrǧan onyŋ azamattyq qasietterın jäne alaş arystary mūrasyna adaldyǧyn qanattas aǧalary (akademikter S.Zimanov, Ä. Qaidar, M.H. Asylbek) baǧalai bıldı. Artynan ılesken ınılerı – Z. Qinaiatūly, N. Orazalin, M. Qoigeldiev, Q. Aldajūmanov, B. Aiaǧan, H. Äbjanov, J. Abylqojin, S. Äjıǧali, A. Toqtabai jäne basqa da ärıptesterı, şäkırtterı onyŋ tūlǧalyq qasietın qasterlep keledı. Onyŋ zerdeleu auqymy Qazaqstandaǧy ūlt-azattyq qoǧalystar tarihy, ūlttyq memlekettık qūrylys tarihy, 20-ynşy jyldardaǧy qazaq auylynyŋ jaǧdaiy, jeke tarihi tūlǧalar qyzmetı jäne t.b. taqyryptaryn qamtydy. Akademiktıŋ H. Dosmūhamedov, Ä. Ermekov, A. Baitūrsynov, M. Tynyşbaev, T. Rysqūlov, O. Jandosov, S. Qojanov, M. Dulatov jäne basqa tūlǧalar jönınde jazǧan eŋbekterı orys, aǧylşyn, türık jäne basqa tılderde jaryq kördı. «Alaş qozǧalysy» bes tomdyq qūjattar men materialdar jinaǧynyŋ üşınşı tomyn daiarlauǧa belsene qatysty. Osylaişa ǧalym bükıl ǧūmyryn (50 jyldan asa) Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia ǧylymi-zertteu institutyndaǧy jūmysyna arnady. Ziialy degen el azamattarynyŋ ystyq yqylasyna bölendı.
Eger el tarihyn tūlǧalar tarihy qūraitynyn eskeretın bolsaq, Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ tūlǧalyq tarihyn aşu älı de köp eŋbektenudı qajet etedı. Sebebı ol «Alaş» mäselesıne 1990 jyldary keldı desek, qatelesken bolar edık. Ol diplom jūmysynyŋ taqyrybynan bastap, 1960-1970 jyldardaǧy jariialynymdarynda «keŋestık röldıŋ» astarymen qanşama ūlt jäne ūlttyq saiasat, jalpy halyqtyq (onyŋ ışınde Alaşorda, ūlt-azattyq köterılıs, jergılıktendıru) mäselelerdı köterdı. Būl kezdeisoq baǧyt emes-tı. Keŋes Nūrpeiıstıŋ qarapaiym ǧylymi qyzmetkerden «Altyn adamǧa» deiıngı sanaly ǧūmyry – akademiktıŋ altyn däuırı. Demek, mūnyŋ barlyǧy tolyqtai saraptamalyq ǧylymi-zertteudı qajet etedı degen söz. Zamana sūraǧy: Ǧalymdy asqaraly asuǧa jetkızgen qandai küş? Būl – qarapaiym ärı kürdelı mäsele. Anyǧy, onyŋ jan-jaǧyndaǧy ǧylymi qauymǧa syi-qūrmetı, tälımı, olardy baǧalauy, bırıktıruı. Aqiqatty – ar ısı sanauy. «Alaş» mäselesınde de ol, sabyrdy basty mäsele dep tüsındı. Ol alaştyŋ ūldary men qyzdaryn tuǧanyndai, özge jūrtty özındei körıp, adami asyl qasietterdı baǧalauǧa üirettı. Alaş mäselesı – halyq mäselesı. Ol özınıŋ ǧylymi tūjyrymdarynda «alaştanuşylardan» bastap, basqa da ǧylymi taqyryptaǧy tanuşylardyŋ syŋarjaqty bolyp ketpeuın baisaldylyqpen ūǧyndyrdy. Qazaq tarihy – halyqtyŋ tarihy. Tarihty jasauǧa atsalysqandardyŋ barlyǧy – el tarihyn jasauşylar. Maqaladaǧy qozǧalatyn mäsele «tarihi şyndyqty attap kete almaǧan» ǧalym jönındegı, akademik K. Nūrpeiıstıŋ «Akademik Anna Mihailovna Pankratova i istoricheskaia nauka Kazahstana» maqalasynan tuyndaǧan oi töŋıregınde bolmaq.
Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ paiymdauy boiynşa, 1937-1938 jyldardaǧy quǧyn-sürgınnen keiın Qazaqstan, Mäskeu, Leningrad ǧalymdarynyŋ bırıgıp, «Qazaq SSR tarihy» ǧylymi jobasyn qolǧa aluyn, respublikanyŋ ruhani ömırındegı naǧyz internasionalizmnıŋ körınıs beruımen sabaqtastyrady. Ony ǧylymdaǧy erlık dep baǧalaidy.
Sonymen qatar, sol kezeŋdegı tarihşylar arasyndaǧy talas-tartysqa qatysty tuyndaǧan mäsele töŋıregındegı professor A. Pankratovanyŋ adami qarym-qabıletıne bylaişa baǧa beredı: «...Nujno bylo byt Pankratovoi, chtoby v gody tiajeloi voiny po suşestvu «zastavit» SK VKP(b) sozvat eto soveşanie. V ego rabote prinimali uchastie vidnye istoriki strany: K.S. Buşuev, A.M. Pankratova, M.V. Nechkina, S.V. Bahruşin, İ.İ. Mins, B.D. Grekov i drugie. Soveşaniem rukovodil sekretar» SK VKP(b) A.S. Şerbakov. V ego rabote prinimali takje epizoticheskoe uchastie A.A. Jdanov, G.M. Malenkov». Keŋes Nūrpeiısūly Anna Mihailqyzy Pankratovanyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn saralai kele, onyŋ käsıbi tarihşy tūlǧasyn «ǧylymǧa adal qyzmet etudıŋ ülgısı» dep tūjyrymdaidy. Anna Pankratova bolsa, odaqtaǧy ūlt aimaqtarynyŋ tarihi şynaiylyǧyn, onyŋ aqiqat tūstarynyŋ aşyluyn qoldady jäne sol üşın kürestı. Ol 1920-1930 jyldary ūstazy «M.N. Pokrovskii mektebıne» qatysty saiasi nauqannyŋ şielenısterı arqyly pısıp-jetıldı. Sürındı, qūlady, qaita tūrdy, belın budy. Onyŋ boiynda küreskerlık ruh Ūly Otan soǧysy kezeŋıne deiın-aq qalyptasqan-dy. Keŋes Nūrpeiısūly süisıngen Anna qandai joldan ötken edı? Ol jol san-salaly edı. Degenmen, käsıbi tarihşynyŋ soǧystan keiıngı Qazaq tarihyna qatysty örbıgen oqiǧalarǧa qysqaşa toqtaludy jön kördık.
1943 jyly «Qazaq SSR tarihy (erte zamannan bügınge deiın)» baspadan şyǧarylady. 1944 jyly tarihşy-ǧalymdardyŋ eŋbegı eskerılıp «Stalin syilyǧyna» ümıtkerler qataryna ūsynylady. Bıraq būl quanyşty habardyŋ artynan basqa habar kelıp, avtorlardyŋ köŋılın su sepkendei tüsıredı. Memlekettık syilyqty belgıleu Komitetınıŋ otyrysynyŋ mäjılısınde basty sarapşylardyŋ bırı (ol ūstazy V. O. Kliuchevskiidı pır tūtqan, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor A.İ. Iаkovlev) – A.İ. Iаkovlev arnaiy söz alyp, «Komitettıŋ komissiia müşelerınıŋ bırınşı otyrysta qate şeşım qabyldaǧanyn jariialai kele», «Qazaq SSR tarihynyŋ» negızgı mazmūny orys halqyna qarsy jazylǧandyqtan, mūndai qauıptı kıtapty joǧary syilyqpen marapattaudyŋ aiaǧy, basqa da halyqtyŋ ūlttyq sana-sezım talpynysynyŋ jetıluıne itermeleitının jetkızedı. Tıptı ol, Kenesary bastaǧan köterılıske bır tarau arnalǧanyn, ony halyq batyry deŋgeiıne kötergendıgı jönınde aşyna söileidı. Būl pıkırge otyrys müşelerınıŋ bırde-bırı qarsy kelmeidı. Mūndai pıkırlerdıŋ artynda akademik E.V. Tarle, professorlar A.V. Efimov, S.K. Buşuev (KSRO tarihyn qaita jazudy ūsyndy), KSRO ǦA korrespondent-müşesı İ.İ. Mins tūrǧan-dy. Mümkın däl osyndai «ruhani küşter» keiıngı «Qazaq SSR tarihynyŋ» taǧdyryn aiqynduǧa da negız boldy. Desek te, professor A.İ. Iаkovlev pıkırınde bır aqiqat bar. Sol kezeŋnıŋ özınde, tarih ǧylymynda on bes jyl ǧylym doktory lauazymyndaǧy, tıkelei V.İ. Leninmen jüzdesken jäne pıkırles bolǧan [2]. Odaqtyŋ maŋdaialdy käsıbi professorynyŋ Kenesaryny – halyq batyry retınde ışkı tüisıgı qabyldamasa da, tanymynyŋ qabyldauynda. Onyŋ sözımen aitqanda: «Kenesaryny halyq batyry därejesıne deiın kötergen». Demek, qazırgı közqaraspen qaraǧanda, avtorlar ūjymynyŋ dıttegen ǧylymi nätijege jetkenın körsetedı.
Būl tarihşy-ǧalymdar arasyndaǧy tarihi aqiqat jolyndaǧy tartystyŋ bastamasy ǧana edı. Sol kezeŋde alpysty alqymdaǧan aqsaqal A.İ. Iаkovlevtyŋ holoptar turaly ırgelı ǧylymi-zertteu jūmysy qoljazba türınde «Stalin syilyǧyna» ūsynylyp, 1943 jyldyŋ basynda (jüz myŋ som kölemındegı) ekınşı därejelı syilyqty ielenedı. Osy jyly «Holopstvo i holopy v Moskovskom gosudarstve XVII v.» monografiiasynyŋ bırınşı tomy jaryq köredı. Būl kıtap 1944 jyly BKP (b) OK tarihşylar otyrysynda V. İ. Pichety, B. İ. Syromiatnikova, S. V. Bahruşina, A. M. Pankratova tarapynan synǧa ūşyraidy. Professor A.M. Pankratova bylaişa sipattama beredı: «Ego kniga «Holopy»... ne tolko ne iavliaetsia marksistskoi, no i ne iavliaetsia patrioticheskoi knigoi».
Olar A.İ. Iаkovlevtyŋ «nemıs tarihşylarynyŋ reaksiialyq ideialaryna» jäne «ūltşyldyq ideologiiany qaita oraltu» äserıne elıktegendıgın alǧa tartady. S. B. Veselovskii bolsa, «Holop», «Slavianin» ūǧymdaryn bailanystyru men mūraǧat qūjattaryn paidalanuyndaǧy kemşılıkterı jönındegı naqtylyqtyŋ saqtalmaǧany turaly pıkırın bıldıredı. Mūndai pıkırler 1945-1946 jyldary jalǧasyn tapty. S. V. Bahruşin bolsa avtordyŋ markstık qaǧidadan auytqyǧanyn aita kele, «avtor şyǧys slaviandarda qūl ielenuşılık formasiiasynyŋ bolǧanyn joqqa şyǧarady, bıraq Kiev Rusıne arnalǧan tarauynda qūl ielenuşı el turaly» bergenın alǧa tartady jäne būl pıkırın 1945 jyly «Bolşevik» jurnalyna jariialaidy.
1944 jyly 16 tamyzda A.İ. Iаkovlev V.P. Potemkinge jazǧan hatynda: «...v sviazi s atakoi na «Holopstvo» pogovarivaiut o kakih-to dalneişih vypadah protiv menia. Eto vse, konechno, za Kazahstan» dep körsetedı. Tarihşy A.İ. Iаkovlevtıŋ būl sözınıŋ de jany bar. Sebebı 1944 jyldyŋ basyna qarai, patşalyq ökımettıŋ türlı kezeŋderındegı «ūlt aimaqtarynyŋ» Reseige qosyluyna qatysty baǧa berude keŋestık tarihşylar arasy ekı jıkke bölıngen-dı. Bırınşı toptyŋ ökılderınıŋ pıkırınşe, qosylǧan halyqtar üşın Reseige qosylu – «şyŋyna jetken qatıgezdık (absoliutnym zlom)» degen közqarastaǧylar KSRO ǦA Tarih institutynyŋ direktor orynbasary A.M. Pankratovanyŋ ainalasyna (M.P. Viatkin, N.M. Drujinin jäne t.b.) keŋestık internasionalist-tarihşylar bırıktı.
Ekınşı toptyŋ ökılderı akademik E.V. Tarle (A.İ. Iаkovlev, A.V. Efimov, S.K. Buşuev, P.P. Smirnov jäne t.b.) basşylyǧymen joǧarydaǧy «qatıgezdık» teoriiasyn qaita qarastyru ǧana emes, keŋestık tarih ǧylymyn ūlttyq-patriottyq baǧytyna tüpkılıktı qaitaru qajettıgın aitumen bolǧan, ūlyderjavalyq-şovinistık baǧytty ūstanǧandar [3]. Būl kezeŋde akademik B.D. Grekovtyŋ Reseidıŋ äleumettık-ekonomikalyq evoliusiiasy qaǧidasymen, A.İ. Iаkovlevtyŋ «Holoptyq instituttan kreposnoilyqtyŋ şyǧuy turaly» tezisı tıptı de janaspaityn edı. Mäselenıŋ örşıgenın baiqaǧan Anna Mihailqyzy professor N.M. Drujininge «Qazaq SSR tarihy» avtorlyq ūjymynyŋ közqarasyn bıldıretın jäne patşa ökımetınıŋ otarlyq saiasatynyŋ sipattamasyn qamtityn baiandau hat jazudy tapsyrady.
Osymen qatar bır mezgılde qazaq jäne orys tarihşylarynyŋ qatysymen jergılıktı jerlerdegı otarşyldyqqa qarsy qozǧalystar mäselesın qaita saraptau şeşımın qabyldaidy. Būl talqylau 1943 jyldyŋ küzınde Mäskeu qalasyndaǧy Tarih institutynda jürgızıldı. Talqylau qorytyndysy boiynşa negızınen, «Qazaq SSR» kıtabyn qūrastyruşylar közqarastary dūrys dep tanyldy, tek jekelegen oqiǧalarǧa qatysty ǧana pıkırtalastar bolǧanmen, oqu qūralyn jazudaǧy bastamalyq qaǧidalary maqūldandy. Anna Mihailqyzy avtorlyq ūjymǧa taŋylǧan ösek pen jaladan arylu maqsatynda būl mäselenı BK(b)P Ortalyq komitetınde qarastyrudy ötınıp, Ortalyq Komitet hatşylyǧy arqyly İ.V. Stalinge, A.A. Jdanovqa, G.M. Malenkovqa, A.S. Şerbakovke 1944 jyly aqpan aiynda, 26 säuırde jäne 12 mamyrda üş ret hat jazady. Ol A.A. Jdanovqa jazǧan hatynda «soŋǧy kezderı ideologiialyq maidan qyzmetkerlerı arasynda patriotizm tuy astynda marksizm-leninizmdı bürkemeleuşı, naǧyz reaksiialyq jäne artta qalǧan teoriiamen qarulanǧandar üderısterı beleŋ alǧanyn aitady. «Soǧys aşyqtyqty, maqsatkerlık pen naqtylyqty talap etedı, sol siiaqty nasihatta da, al soŋǧy uaqytta soǧys jaǧdaiyndaǧy tarihta da, sondai talaptardyŋ orny maŋyzdy». Negızsız taǧylǧan kınäǧa Anna Pankratova taǧy da qarap otyra almady. Ol A.A. Jdanovqa taǧy da hat jazdy. Hattan üzındı tüpnūsqada berudı jön kördık: «...Obvinenie Aleksandrova ni na chem ne osnovany. Pravda, my ne traktovali i ne mogli traktovat kazahskii narod, kak narod bez istorii, tem bolee, chto nad bogateişei istoriei etogo naroda trudilis tri krupnyh nauchnyh instituta, sozdavşie bolşoi tom, kotoryi mojno prochest v oproverjenie staryh predstavlenii o kolonialno-ugnetennyh narodah kak narodah «neistoricheskih». Chto kasaetsia obvineniia v tom, chto «kniga antirusskaia», to ia schitaiu ego rezultatom libo nedobrosovestnyh, libo malokompetentnyh resenzii, poslujivşih osnovaniem tov. Aleksandrovu dlia podobnogo zakliucheniia. Stoit prochest etu knigu bez pristrastiia, chtoby uvidet, chto ot pervoi do poslednei stranisy ona pronizana stremleniem pokazat glubokuiu istoricheskuiu sviaz russkogo i kazahskogo narodov, sovmestnuiu osvoboditelnuiu borbu protiv sarizma velikogo russkogo naroda, v lise ego luchşih predstavitelei, i peredovyh predstavitelei kazahskogo naroda. (...) Chto kasaetsia osenki itogov kolonizasii, to my ishodili iz polojeniia Lenina o tom, chto kapitalizm, razvivaias vşir, vovlek Kazahstan v ruslo progressivnogo razvitiia, kotoroe my konkretno pokazali» [4]. Anna Pankratovanyŋ osy qatynas hattarynan keiın, KSRO ǦA Tarih institutynda Mäskeudegı jetekşı tarihşylardyŋ qatysuymen 1944 jyldyŋ 29 mamyrynan 8 şılde aralyǧynda aşyq keŋeitılgen talqylau jürgızıldı. Qazaqstan tarapynan ökılder qatystyrylǧan joq. Mäjılıske qatysuşylar künde tüsten keiın jinalyp, tün ortasyna deiın jalǧasqan talqylau, BK(b)P OK hatşysy A.S. Şerbakovtyŋ töraǧalyǧymen bes künge sozyldy. Al, prezidiumda Saiasi biuro müşelerı A.A. Andreev, G.M. Malenkovtyŋ otyruy kürdelengen mäselenıŋ joǧary deŋgeide künı būryn nüktesı qoiylǧanyn aŋǧartsa kerek. Bıraq, aŋǧal Annanyŋ oiyna eşteŋe kelmegenı aiqyn. Talqylauda 21 tarihşy belsendılık körsettı. Keiın būl pıkırtalastar jönınde A.M. Pankratova özınıŋ jazbasynda bylaişa beredı: «syrttai qaraǧanda pıkırtalasqa syltau bolǧan Qazaq SSR tarihy» kıtaby boldy, bıraq ol būrynǧy tarihşylar arasynda oqşau aitylǧan dünienı, aşyq aituǧa mäjbür ettı». Mäjılıstıŋ soŋǧy künı akademik Tarle: «eger Sızge qajet bolsa Anna Mihailovna, özımnıŋ keibır tūjyrymdarymnan tüpkılıktı bas tarta alamyn!...» dese, professor A.İ. Iаkovlev: «Qūdai üşın ötınemın, maǧan renjımeŋız «Qazaq SSR tarihyna» kölemı on bettei özgerıs engızıŋız. Jalpy alǧanda, kıtap jaqsy jazylǧan!...», professor A.V. Efimov te osy baǧytta söiledı. Osylaişa, mäjılıs soŋynda pıkırsaiysty tudyrǧan tarihşylar toby A.M. Pankratova aldynda jıbıp sala berdı. Nätijesınde: «Qazaq SSR tarihy» ırgelı zerttelgen, ony Odaqtyŋ basqa respublikalar tarihyn jazuda ülgı retınde qoldanuǧa bolady jäne taiau arada būl kıtaptyŋ tüzetılgen, ekınşı basylymyn daiarlaudy äzırleu qajettıgı turaly pıkırler aitylyp, tarasady. Bıraq, mūnymen ıs bıtpeidı. 1943 jyly şyqqan «Qazaq SSR tarihy» basylymynyŋ avtorlaryn qudalau maqsatynda, BK(b)P OK ügıt-nasihat bölımınıŋ bastyǧy G.F. Aleksandrov Anna Pankratovany «mäjılıstıŋ qūpiia materialdaryn jariia ettı, sondai-aq ony öz studentterı arasynda taratty jäne top qūrdy» dep kınä taǧady. 1944 jyldyŋ kyrküiek aiynda arnaiy şaqyrtylǧan A.M. Pankratova, A.A. Jdanov pen A.S. Şerbakovtıŋ qabyldauynda bolady jäne sol joly, Tarih institutynyŋ direktorynyŋ orynbasary qyzmetınen bosatylady. Onyŋ 1945 jyldyŋ 20 şıldesı künı A.V. Piaskovskiige jazǧan hatynda özınıŋ ötken ömırıne köz tastaidy: «Qyzyǧy sol, özım üşın bır mezet ömır süre almaimyn. Asyǧys, aptyǧyspen, jūmysqa berılumen barlyq ömırım öttı. ...Menıŋ qyzym Maia jäidan jäi aitpaidy: «Mama, men sen siiaqty bolǧym kelmeidı. Senıŋ ömırıŋnıŋ qyzyǧy joq – tek eŋbek». Men oǧan bylaişa jauap berdım: «İä, sebebı men sosializmde – senıŋ jäne keiıngı jas ūrpaqtyŋ qyzyqty da köŋıldı eŋbek etuın qalaimyn». Aita ketetın jait, ǧylymdy naqty qoǧamdyq-saiasi jaǧdaidan, stalinşıldık dogmadan bölıp qarastyruǧa ūmtyluşylyq, zertteu jūmysynda ǧylymi basymdylyqqa män beru mäselesınde, Anna jäne onyŋ qyzy Maia Pankratovalar ortaq pıkırde bolǧandyǧy. Marksisterdıŋ alǧaşqy ūrpaǧy partiia jäne onyŋ ǧylymi zertteudegı partiialyq basymdylyǧyna bas ūryp kettı dese de bolady. Mūndaida A. Pankratova özı jäne özınıŋ ärıptesterı turaly bylaişa bıldırgen: «tovarişi schitali, chto vypolniaiut svoi partiinyi bolşevistskii dolg, kogda oni v izvestnoi mere prikraşivaiut istoriiu». Bır anyǧy, ol eŋbek ettı, bolaşaq elınıŋ güldenuın oilady, jan-jaǧyndaǧy ärıptesterıne qamqor bola bıldı, tek alǧa ūmtyldy, keleşekke sendı. Öz ǧūmyrynda öz baqyty ǧana emes, el baqytyn oilaǧan aŋǧal boijetkennen aqiqat jolyndaǧy küresker tūlǧaǧa ainalǧan, qarapaiym äiel, süiıktı jar, ana, käsıbi tarihşy-ǧalym bola bıldı. A. Pankratova – tarihi kezeŋderde özıne qarsy soqqan jeldı, tık tūryp qarsy ala, käsıbilıgın joǧaltpaǧan bıregei tūlǧa. Anna Mihailqyzy Resei jūmysşy tabynyŋ 1917 jylǧa deiıngı qalyptasuy jäne damuy, qoǧamdyq-saiasi qozǧalystar mäselesı, diplomatiia tarihy, Resei, Germaniia, İtaliia, Fransiia käsıpodaq qozǧalysynyŋ tarihyn zerttedı. Soǧystan keiın ǧalym resei jūmysşy tabynyŋ tarihy boiynşa ırgelı zertteu jūmysyn qaita qolǧa alady jäne ol eŋbektıŋ tört tomdyq kölemın de josparlaidy [5, 105-b.]. 1950 jyly 26 jeltoqsanda «Pravda» gazetınde H. Aidarova, T. Şoiynbaev, A. Iаkuninnıŋ «Za marksistko-leninskoe osveşenie voprosov istorii Kazahstana» maqalasynan bastalǧan aiyptaular men äsıre sılteuler nätijesınde, 1952 jyldyŋ 5 qazany künı qamauǧa alynǧan A. Pankratovanyŋ şäkırtı E. Bekmahanov «burjuaziialyq-ūlttyq közqarastary jäne ıs-äreketı üşın» 25 jylǧa sottalady. İ.V. Stalin qaitys bolǧannan keiın, A.M. Pankratova onyŋ tezırek bosatyluyna sebepşı boldy. 1952 jyly onyŋ «Reseide proletariattyŋ qalyptasuy (XVII-XVIIIǧǧ.)» atty bırınşı tomynyŋ qoljazbasy talqylandy jäne basylymǧa ūsynyldy. Bıraq monografiia ǧalym qaitys bolǧannan keiın, 1963 jyly jaryq kördı. Osylaişa, avtordyŋ 1930 jyldardan talpynys jasaǧan jūmysşy taby tarihy boiynşa tolyqtai zerdelenetın eŋbek jasau oiy oryndalmai qaldy. Kompartiianyŋ 1953 jylǧy qyrküiektegı plenumynda N.S. Hruşev KOKP OK bırınşı hatşylyǧyna sailandy. KSRO-ǧy «Jylymyq» kezeŋınde tarihşylar arasyn «stalinşılder» jäne «stalindı terıske şyǧaruşylar» tobyna jıktelıp, soŋǧylary tarihşylardyŋ jas ūrpaǧymen bırıguıne äserın tigızdı. Bilık basyna jaŋa kelgen N.S. Hruşev partiialyq jäne memlekettık qyzmetınıŋ bır salasy retınde ǧalymdar, öner, ädebiet qairatkerlerımen jiı kezdesu jasaityn. Osy sättı paidalanǧan Anna Mihailqyzy onyŋ qabyldauyna jazylady. Ärine, KSRO-nyŋ jetekşı tarihşysy, KOKP OK müşesın N.S. Hruşev qabyldaidy. Özımen bırge ūjymdyq ötınış hatty alyp kıredı. Ol KSRO Bas prokurory R. Rudenkomen tıkelei bailanysqa tüsedı: – Roman, qazır menıŋ qabyldauymda tanymal tarihşy, akademik Pankratova, senıŋ jäne menıŋ balalarym onyŋ «KSRO tarihy» oqulyǧy boiynşa oqydy. Anna Mihailovnanyŋ aituynşa, onyŋ tärbielegen, Qazaqstan tarihşysy künäsı bolmasa da sottalǧan. Osy ıs boiynşa, Mäskeu tarihşylarynyŋ hatyna men būryştama qoidym: «Tekserılsın, nätijesın aitatyn bolyŋdar!» Sen osy hatty özıŋnıŋ baqylauyŋda ūsta! Tüsınıktı me? Jalpy bızge saiasi sottalǧandardyŋ barlyq ısterın qaita qarau kerek. Roman, būl mäselenı ünemı közıŋnen tasa qylma, eger sen naqty ūsynys berseŋ, onda ony jalpy men, prezidiumda qoldaimyn!...» dep sözın aiaqtaidy. OK bırınşı hatşysynyŋ auzynan estıgen mūndai lebızdı Anna Mihailovna şyn köŋılden maqūldap, quanyşyn jasyra almaidy: – Nikita Sergeevich, būl keremet oi, eger sız milliondaǧan jazyqsyzdan japa şekkenderdı bosatsaŋyz, onda olardyŋ ǧana emes, jyldar boiy köz jasyn tögıp jürgen olardyŋ otbasynyŋ ūly rizalyǧyna ie bolasyz. Būl däuırlık, tarihi oqiǧa, ekınşı revoliusiia dep aituǧa da bolady! Tarihşy jäne OK müşesı retınde, men būl adamgerşılık aksiiasyn qoldaimyn jäne būl baqytsyzdardyŋ sot ısın qaita qarau boiynşa qūrylǧan qandai qoǧamdyq komissiia bolsa da qūramynda jūmys jasauǧa daiynmyn. Nikita Sergeevich, men sızden ötınemın ısterdı qaita qarudy bastaudy neǧūrlym tezdetıŋızşı. Jaŋa Rudenkoǧa aitqan sızdıŋ sözıŋız, menı qatty tolǧandyrdy, rahmet sızge! 1954 jyldyŋ säuır aiynda NS. Hruşevtıŋ bastamasymen köpten kütken komissiia qūrylyp, jüzdegen myŋ jäbır körgen adamdar bosatylyp, qaitys bolǧandary da aqtalady. 1953 jyly Anna Mihailqyzy N.M. Drujinin, M.N. Tihomirov jäne basqa da ǧalymdarmen bırge KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ tolyqqandy müşelıgıne sailandy. Osydan keiın «Voprosy istorii» jurnalynyŋ bas redaktorlyǧyna taǧaiyndaldy. Jurnal Stalindık jeke basqa tabynudy synau baǧyty jelısınde, tarihi mäselelerge bailanysty qatyp qalǧan közqarastardan alşaqtap, erkın zertteu jūmysy qajettılıgın kün tärtıbıne qoidy. A. Pankratova ǧalymdardyŋ ūjymdyq jūmysyn basqardy. Halyqaralyq deŋgeide köptegen konferensiialar men kongrester jūmystaryna qatysty, keŋes tarihşylarynyŋ Ūlttyq komitetın basqardy, 1955 jyly Tarih ǧylymdarynyŋ Halyqaralyq kongresı biurosy (MKİN) müşelıgıne sailandy. Beibıtşılık üşın küres, keŋestık beibıtşılık Komitetınıŋ, şetelmen mädeni bailanystardyŋ Jalpyreseilık qoǧamynyŋ müşesı, BŪŪ yqpaldasu assosiasiiasynyŋ Bükılälemdık federasiiasynyŋ vise-prezidentı retınde belsendılık tanytty. Tarihi şyndyqty qalpyna keltıru, tarihty zertteudıŋ obektivtılıgıne şaqyrudy köptegen tarihşylar zor yqylaspen qarsy aldy. Erkın oi almasu, şyǧarmaşylyq pıkırtalastar jäne mändı ırgelı zertteulerdı negızge alǧan «Voprosy istorii» jurnaly, tarih pen saiasat arasyndaǧy yŋǧaily partiialyq nūsqaular men «direktivalyq» maqalalar jasaityn «dästürlı» jelını būzdy [6]. Bıraq mūndai özgerısterge ǧalymdardyŋ barlyǧy qosyla qoidy dei almaimyz. 1956 jylǧy aqpan aiyndaǧy KOKP HH sezınen keiın, şyǧarmaşylyq ızdenısterde jaŋa serpın paida boldy. Būl tarihi sezde söz alǧan Anna Pankratova keŋestık qoǧam tarihynyŋ zerttelu jaǧdaiy, V.İ. Lenin şyǧarmalarynyŋ tolyq akademiialyq jinaǧy men ǧylymi ömırbaianyn baspadan şyǧaru qajettılıgı, ǧylymi mamandardy daiarlau, zertteu jūmystaryn ūiymdastyru mäselelerın alǧa tartty. Alda ırı özgerıster bolatyndai halyq keŋ tynys alǧandai boldy. Anna Mihailqyzy «söz jüzınde emes, ıs jüzınde qaita özgerıster jasauǧa», iaǧni nätijelı ıske şaqyrdy. Mūny aituǧa onyŋ ötken tarihi mezgıldegı ömır täjıribesı alǧyşart bolǧan edı. Köptegen jinalystardyŋ bırınde ol bylaişa aǧynan jarylǧan edı: «...Konechno, v selom my idem vpered... No ia dumaiu, chto odnoi iz osnovnyh opasnostei seichas iavliaetsia to, chto my opiat mojem stat na put formalnyh perestroek» [7]. «El qūlaǧy elu» degendei, endı A. Pankratovaǧa ǧalym retınde ǧana emes, KSRO Joǧarǧy Keŋesı deputaty, KOKP OK müşesı retınde de quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar, olardyŋ otbasy müşelerı, esımderın qalpyna keltıruge kömek beru turaly ötınışter köbeie tüstı. Ol KSRO-nyŋ Bas prokurory R.A. Rudenkoǧa tarihşylar tobynyŋ ısın (olardyŋ ışınde S.S. Bantke, S.A. Gusev, L.M. Zaharova, S.D. Kunisskii, F.G. Fridliand jäne t.b.) qaraudy jedeldetu jönınde ötınış bıldıredı. Hruşev «jylymyǧy», Stalinnıŋ jeke basyna tabynuynyŋ äşkerlenuı jaǧdaiynda taǧy da tarih ǧylymynda şielenısken küres bastaldy. Būl boiynşa da A. Pankratovanyŋ «Voprosy istorii» jurnalynyŋ negızgı ūstanǧan baǧytyn mümkındıgınşe qorǧauyna tura keldı. Degenmen, totalitarlyq jüienıŋ būǧauy tym tereŋge tamyr jaiǧan-dy. Osy kezeŋde marksizm-leninizmge adaldyq ūranymen saiasi aiyp taǧular, dästürlı ideologiialyq qudalaudyŋ aşyq körınısterı nauqanǧa ainaldy. 1957 jyldyŋ 6 nauryzynda KOKP OK Hatşylyǧynyŋ otyrysyna şaqyrylǧan Anna Pankratovaǧa özı basqaratyn «Voprosy istorii» jurnalynyŋ «burjuaziialyq baǧyt» ūstanǧany, partiia közqarasynan alşaqtaǧany üşın, ǧalymnyŋ tüsınıkteme bergısı kelgen jeke pıkırın de tyŋdamastan aiyp taǧyldy. Nätijesınde, Anna Mihailqyzyna jurnaldyŋ jıbergen «qatelıkterın» moiyndauyna tura keldı. Totalitarizm qyspaǧynda basqaşa bolu mümkın emes edı. Säikesınşe, jurnal turaly partiia qaulysy qabyldanady. 1957 jyldyŋ 21 mamyry künı jurnaldyŋ üşınşı nömırıne soŋǧy ret Anna Mihailqyzy qol qoiady. Onda tarmaq tarmaǧymen «burjuaziialyq obektivizm» jönındegı, «partiia saiasatyn liberaldyq baǧytta tüsındırgenı», «menşevikter pozisiiasyn aqtaǧany» turaly jäne basqa da jurnal basylymyna taǧylǧan aiyptar moiyndaldy. Būl jolǧy synnyŋ basynda Kompartiianyŋ Ortalyq komitetınıŋ boluy, osynşama saiasi aiyptyŋ taǧyluy ǧalymǧa soqqy bolyp tidı. Ol bükıl ömırın partiianyŋ basty baǧytyna arnap, adal qyzmet atqarǧan edı. Bükıl ǧūmyrynyŋ mänı – tarih ǧylymyna adal qyzmetı edı. Sol üşın köp närseden bas tartqan-dy. Kommunistık partiia onyŋ ömırlık qaǧidatynan bas tartqyzdy. Köp ūzamai, 25 mamyr künı «ortalyq komitettıŋ» şipajaiynda därıgerlerdıŋ nemqūrailyǧy nätijesınde Anna Mihailqyzy Pankratova jürek talmasynan köz jūmady. Anna Pankratova qazaqstandyq ǧalymdardyŋ şyŋdaluyna jol aşty. Ünemı şyǧarmaşylyq bailanysta boldy. Qazaq halqynyŋ ūly tūlǧalarymen (Q.İ. Sätpaev, M.O. Äuezov, B. Momyşūly) erekşe dostyq, özara pıkırlestık qarym-qatynas jasady.
Keiın akademik N.M. Drujinin: «onyŋ ömırınıŋ naǧyz qaiǧysy – zertteuşınıŋ, özınıŋ ışkı düniesınıŋ ruhani sūranysyna jauap bere almauy» [8] dep eske alady. Bügıngı äŋgıme ǧalymnyŋ jürıp ötken joly, onyŋ qyzyǧy men qiyndyǧynyŋ bır ǧana tūsy. Aitpaǧymyz, Anna Mihailqyzy Pankratovanyŋ ömırlık mūraty – adam jäne onyŋ taǧdyryna qatysty mäselelerdı aqiqat şeŋberınde şeşkısı kelgenınde. Tarihi sananyŋ möldırlıgın jeke müddesınen joǧary qoiuynda. «Tūlǧalardy tūlǧa tanidy» demekşı, Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ Anna Pankratovany ülgı tūtuyn, özınen keiıngı ǧylym jolyndaǧy öskeleŋ ūrpaqqa baǧyt sılteuı dep ūǧyndyq. Men de 1993-2007 aralyǧynda ǧylymi jūmysymnyŋ taqyryby Keŋes aǧanyŋ bölımınde bekıtıldı, talqylandy. 2007 jyly qazan aiynyŋ aiaǧyndaǧy Dissertasiialyq keŋeste qorǧadym. Būl asqar taudai aǧamyzdyŋ qatysqan soŋǧy Keŋesı edı. Köp ūzamai ömırden ozdy. Ol sabyrly qalypta talailarǧa jol sıltegep, janaşyrlyqpen qaraityn. Onyŋ adami bolmysy men qaisar mınezdı käsıbilıgı jönınde älı talai söz qozǧalar. Keŋes aǧanyŋ 2000 jyly «Jetısu» gazetınde «Söz qozǧalmai, oi qozǧalmaidy» degen maqalasy da oqyrmanyna köp ǧibrat bergen-dı. Akademik Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ mändı ǧūmyryndaǧy maŋyzdy ısı – sözınıŋ ūlttyq ruh, batyrlyq, tektılık aiasynda örnektelgenınde. Ol ǧylymdaǧy adaldyq qaǧidatyn keleşek ūrpaqqa mūra ettı. Zamanaui kezeŋmen sabaqtasqan, alaş häm tektıler Ordasy örkenın jaia bergei! Qūndyzai ERIMBETOVA, t.ǧ.k., QR BǦM ǦK Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
Jastar komitetınde, nasihatşylar tobynda qyzu jūmys atqarady jäne A. İmanov atyndaǧy stipendiiasynyŋ jüldegerı bolady. Ony fakultet dekany M. Aqynjanov joǧary baǧalaǧan. «NATO-nyŋ agressivtık mänı» taqyrybynda diplom jūmysyn üzdık baǧaǧa qorǧaidy. Oquyn aiaqtaǧan soŋ universitette oqytuşylyq qyzmette qalady. Onyŋ ǧylymǧa degen talpynysy joǧary buyn ǧalymdar tarapynan baǧalanady. 1958 jyldyŋ 19 aqpanynan Qazaq SSR ǦA Tarih, arheologiia jäne etnografiia institutynyŋ «Oktiabr revoliusiiasy jäne azamat soǧysy» bölımıne kışı ǧylymi qyzmetker retınde (bölım jetekşısı, t.ǧ.k. Täjen Eleuovtıŋ ūsynysymen) qabyldanady. Ol kezeŋde ǧylymi-zertteu instituty qyzmetıne Qazaq SSR ǦA Qoǧamdyq ǧylymdar bölımınıŋ biuro mäjılısınıŋ şeşımımen ǧana qabyldanatyn. Būl jas mamannyŋ tarih ǧylymyna qanat qaqqan alǧaşqy qadamy edı. Qazaqta «Qadamyŋ oŋ bolsyn!» degen qanatty söz bar ǧoi. Däl solai. Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ alǧaşqy qadamy, bolaşaqqa talpynysy tabiǧi küiınde örıs alǧan. Ǧalym ömırınıŋ alǧaşqy aiaq alysyna toqtauymyzdyŋ mänı osynda. Baǧyna qarai, Qanyş Sätbaev, Mūhtar Äuezov, Ismet Keŋesbaev, Ahmet Jūbanov, Qajym Jūmaliev, Älkei Marǧūlan, Aqai Nüsıpbekov, G.F. Dahşleiger, B. Äbışeva, P.G. Galuzo siiaqty tūlǧalardy körıp östı. Manaş Qozybaev, Ramazan Süleimenovterdıŋ dästürın jalǧastyrǧan tūlǧa. 1982 jyly Qazaq KSR Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty atandy. Özınıŋ ǧylymi mektebın qūrdy.
Keŋes Nūrpeiısūlyn bırtuar ǧalym retınde qalyptastyrǧan onyŋ azamattyq qasietterın jäne alaş arystary mūrasyna adaldyǧyn qanattas aǧalary (akademikter S.Zimanov, Ä. Qaidar, M.H. Asylbek) baǧalai bıldı. Artynan ılesken ınılerı – Z. Qinaiatūly, N. Orazalin, M. Qoigeldiev, Q. Aldajūmanov, B. Aiaǧan, H. Äbjanov, J. Abylqojin, S. Äjıǧali, A. Toqtabai jäne basqa da ärıptesterı, şäkırtterı onyŋ tūlǧalyq qasietın qasterlep keledı. Onyŋ zerdeleu auqymy Qazaqstandaǧy ūlt-azattyq qoǧalystar tarihy, ūlttyq memlekettık qūrylys tarihy, 20-ynşy jyldardaǧy qazaq auylynyŋ jaǧdaiy, jeke tarihi tūlǧalar qyzmetı jäne t.b. taqyryptaryn qamtydy. Akademiktıŋ H. Dosmūhamedov, Ä. Ermekov, A. Baitūrsynov, M. Tynyşbaev, T. Rysqūlov, O. Jandosov, S. Qojanov, M. Dulatov jäne basqa tūlǧalar jönınde jazǧan eŋbekterı orys, aǧylşyn, türık jäne basqa tılderde jaryq kördı. «Alaş qozǧalysy» bes tomdyq qūjattar men materialdar jinaǧynyŋ üşınşı tomyn daiarlauǧa belsene qatysty. Osylaişa ǧalym bükıl ǧūmyryn (50 jyldan asa) Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia ǧylymi-zertteu institutyndaǧy jūmysyna arnady. Ziialy degen el azamattarynyŋ ystyq yqylasyna bölendı.
Eger el tarihyn tūlǧalar tarihy qūraitynyn eskeretın bolsaq, Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ tūlǧalyq tarihyn aşu älı de köp eŋbektenudı qajet etedı. Sebebı ol «Alaş» mäselesıne 1990 jyldary keldı desek, qatelesken bolar edık. Ol diplom jūmysynyŋ taqyrybynan bastap, 1960-1970 jyldardaǧy jariialynymdarynda «keŋestık röldıŋ» astarymen qanşama ūlt jäne ūlttyq saiasat, jalpy halyqtyq (onyŋ ışınde Alaşorda, ūlt-azattyq köterılıs, jergılıktendıru) mäselelerdı köterdı. Būl kezdeisoq baǧyt emes-tı. Keŋes Nūrpeiıstıŋ qarapaiym ǧylymi qyzmetkerden «Altyn adamǧa» deiıngı sanaly ǧūmyry – akademiktıŋ altyn däuırı. Demek, mūnyŋ barlyǧy tolyqtai saraptamalyq ǧylymi-zertteudı qajet etedı degen söz. Zamana sūraǧy: Ǧalymdy asqaraly asuǧa jetkızgen qandai küş? Būl – qarapaiym ärı kürdelı mäsele. Anyǧy, onyŋ jan-jaǧyndaǧy ǧylymi qauymǧa syi-qūrmetı, tälımı, olardy baǧalauy, bırıktıruı. Aqiqatty – ar ısı sanauy. «Alaş» mäselesınde de ol, sabyrdy basty mäsele dep tüsındı. Ol alaştyŋ ūldary men qyzdaryn tuǧanyndai, özge jūrtty özındei körıp, adami asyl qasietterdı baǧalauǧa üirettı. Alaş mäselesı – halyq mäselesı. Ol özınıŋ ǧylymi tūjyrymdarynda «alaştanuşylardan» bastap, basqa da ǧylymi taqyryptaǧy tanuşylardyŋ syŋarjaqty bolyp ketpeuın baisaldylyqpen ūǧyndyrdy. Qazaq tarihy – halyqtyŋ tarihy. Tarihty jasauǧa atsalysqandardyŋ barlyǧy – el tarihyn jasauşylar. Maqaladaǧy qozǧalatyn mäsele «tarihi şyndyqty attap kete almaǧan» ǧalym jönındegı, akademik K. Nūrpeiıstıŋ «Akademik Anna Mihailovna Pankratova i istoricheskaia nauka Kazahstana» maqalasynan tuyndaǧan oi töŋıregınde bolmaq.
Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ paiymdauy boiynşa, 1937-1938 jyldardaǧy quǧyn-sürgınnen keiın Qazaqstan, Mäskeu, Leningrad ǧalymdarynyŋ bırıgıp, «Qazaq SSR tarihy» ǧylymi jobasyn qolǧa aluyn, respublikanyŋ ruhani ömırındegı naǧyz internasionalizmnıŋ körınıs beruımen sabaqtastyrady. Ony ǧylymdaǧy erlık dep baǧalaidy.
Sonymen qatar, sol kezeŋdegı tarihşylar arasyndaǧy talas-tartysqa qatysty tuyndaǧan mäsele töŋıregındegı professor A. Pankratovanyŋ adami qarym-qabıletıne bylaişa baǧa beredı: «...Nujno bylo byt Pankratovoi, chtoby v gody tiajeloi voiny po suşestvu «zastavit» SK VKP(b) sozvat eto soveşanie. V ego rabote prinimali uchastie vidnye istoriki strany: K.S. Buşuev, A.M. Pankratova, M.V. Nechkina, S.V. Bahruşin, İ.İ. Mins, B.D. Grekov i drugie. Soveşaniem rukovodil sekretar» SK VKP(b) A.S. Şerbakov. V ego rabote prinimali takje epizoticheskoe uchastie A.A. Jdanov, G.M. Malenkov». Keŋes Nūrpeiısūly Anna Mihailqyzy Pankratovanyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn saralai kele, onyŋ käsıbi tarihşy tūlǧasyn «ǧylymǧa adal qyzmet etudıŋ ülgısı» dep tūjyrymdaidy. Anna Pankratova bolsa, odaqtaǧy ūlt aimaqtarynyŋ tarihi şynaiylyǧyn, onyŋ aqiqat tūstarynyŋ aşyluyn qoldady jäne sol üşın kürestı. Ol 1920-1930 jyldary ūstazy «M.N. Pokrovskii mektebıne» qatysty saiasi nauqannyŋ şielenısterı arqyly pısıp-jetıldı. Sürındı, qūlady, qaita tūrdy, belın budy. Onyŋ boiynda küreskerlık ruh Ūly Otan soǧysy kezeŋıne deiın-aq qalyptasqan-dy. Keŋes Nūrpeiısūly süisıngen Anna qandai joldan ötken edı? Ol jol san-salaly edı. Degenmen, käsıbi tarihşynyŋ soǧystan keiıngı Qazaq tarihyna qatysty örbıgen oqiǧalarǧa qysqaşa toqtaludy jön kördık.
1943 jyly «Qazaq SSR tarihy (erte zamannan bügınge deiın)» baspadan şyǧarylady. 1944 jyly tarihşy-ǧalymdardyŋ eŋbegı eskerılıp «Stalin syilyǧyna» ümıtkerler qataryna ūsynylady. Bıraq būl quanyşty habardyŋ artynan basqa habar kelıp, avtorlardyŋ köŋılın su sepkendei tüsıredı. Memlekettık syilyqty belgıleu Komitetınıŋ otyrysynyŋ mäjılısınde basty sarapşylardyŋ bırı (ol ūstazy V. O. Kliuchevskiidı pır tūtqan, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor A.İ. Iаkovlev) – A.İ. Iаkovlev arnaiy söz alyp, «Komitettıŋ komissiia müşelerınıŋ bırınşı otyrysta qate şeşım qabyldaǧanyn jariialai kele», «Qazaq SSR tarihynyŋ» negızgı mazmūny orys halqyna qarsy jazylǧandyqtan, mūndai qauıptı kıtapty joǧary syilyqpen marapattaudyŋ aiaǧy, basqa da halyqtyŋ ūlttyq sana-sezım talpynysynyŋ jetıluıne itermeleitının jetkızedı. Tıptı ol, Kenesary bastaǧan köterılıske bır tarau arnalǧanyn, ony halyq batyry deŋgeiıne kötergendıgı jönınde aşyna söileidı. Būl pıkırge otyrys müşelerınıŋ bırde-bırı qarsy kelmeidı. Mūndai pıkırlerdıŋ artynda akademik E.V. Tarle, professorlar A.V. Efimov, S.K. Buşuev (KSRO tarihyn qaita jazudy ūsyndy), KSRO ǦA korrespondent-müşesı İ.İ. Mins tūrǧan-dy. Mümkın däl osyndai «ruhani küşter» keiıngı «Qazaq SSR tarihynyŋ» taǧdyryn aiqynduǧa da negız boldy. Desek te, professor A.İ. Iаkovlev pıkırınde bır aqiqat bar. Sol kezeŋnıŋ özınde, tarih ǧylymynda on bes jyl ǧylym doktory lauazymyndaǧy, tıkelei V.İ. Leninmen jüzdesken jäne pıkırles bolǧan [2]. Odaqtyŋ maŋdaialdy käsıbi professorynyŋ Kenesaryny – halyq batyry retınde ışkı tüisıgı qabyldamasa da, tanymynyŋ qabyldauynda. Onyŋ sözımen aitqanda: «Kenesaryny halyq batyry därejesıne deiın kötergen». Demek, qazırgı közqaraspen qaraǧanda, avtorlar ūjymynyŋ dıttegen ǧylymi nätijege jetkenın körsetedı.
Būl tarihşy-ǧalymdar arasyndaǧy tarihi aqiqat jolyndaǧy tartystyŋ bastamasy ǧana edı. Sol kezeŋde alpysty alqymdaǧan aqsaqal A.İ. Iаkovlevtyŋ holoptar turaly ırgelı ǧylymi-zertteu jūmysy qoljazba türınde «Stalin syilyǧyna» ūsynylyp, 1943 jyldyŋ basynda (jüz myŋ som kölemındegı) ekınşı därejelı syilyqty ielenedı. Osy jyly «Holopstvo i holopy v Moskovskom gosudarstve XVII v.» monografiiasynyŋ bırınşı tomy jaryq köredı. Būl kıtap 1944 jyly BKP (b) OK tarihşylar otyrysynda V. İ. Pichety, B. İ. Syromiatnikova, S. V. Bahruşina, A. M. Pankratova tarapynan synǧa ūşyraidy. Professor A.M. Pankratova bylaişa sipattama beredı: «Ego kniga «Holopy»... ne tolko ne iavliaetsia marksistskoi, no i ne iavliaetsia patrioticheskoi knigoi».
Olar A.İ. Iаkovlevtyŋ «nemıs tarihşylarynyŋ reaksiialyq ideialaryna» jäne «ūltşyldyq ideologiiany qaita oraltu» äserıne elıktegendıgın alǧa tartady. S. B. Veselovskii bolsa, «Holop», «Slavianin» ūǧymdaryn bailanystyru men mūraǧat qūjattaryn paidalanuyndaǧy kemşılıkterı jönındegı naqtylyqtyŋ saqtalmaǧany turaly pıkırın bıldıredı. Mūndai pıkırler 1945-1946 jyldary jalǧasyn tapty. S. V. Bahruşin bolsa avtordyŋ markstık qaǧidadan auytqyǧanyn aita kele, «avtor şyǧys slaviandarda qūl ielenuşılık formasiiasynyŋ bolǧanyn joqqa şyǧarady, bıraq Kiev Rusıne arnalǧan tarauynda qūl ielenuşı el turaly» bergenın alǧa tartady jäne būl pıkırın 1945 jyly «Bolşevik» jurnalyna jariialaidy.
1944 jyly 16 tamyzda A.İ. Iаkovlev V.P. Potemkinge jazǧan hatynda: «...v sviazi s atakoi na «Holopstvo» pogovarivaiut o kakih-to dalneişih vypadah protiv menia. Eto vse, konechno, za Kazahstan» dep körsetedı. Tarihşy A.İ. Iаkovlevtıŋ būl sözınıŋ de jany bar. Sebebı 1944 jyldyŋ basyna qarai, patşalyq ökımettıŋ türlı kezeŋderındegı «ūlt aimaqtarynyŋ» Reseige qosyluyna qatysty baǧa berude keŋestık tarihşylar arasy ekı jıkke bölıngen-dı. Bırınşı toptyŋ ökılderınıŋ pıkırınşe, qosylǧan halyqtar üşın Reseige qosylu – «şyŋyna jetken qatıgezdık (absoliutnym zlom)» degen közqarastaǧylar KSRO ǦA Tarih institutynyŋ direktor orynbasary A.M. Pankratovanyŋ ainalasyna (M.P. Viatkin, N.M. Drujinin jäne t.b.) keŋestık internasionalist-tarihşylar bırıktı.
Ekınşı toptyŋ ökılderı akademik E.V. Tarle (A.İ. Iаkovlev, A.V. Efimov, S.K. Buşuev, P.P. Smirnov jäne t.b.) basşylyǧymen joǧarydaǧy «qatıgezdık» teoriiasyn qaita qarastyru ǧana emes, keŋestık tarih ǧylymyn ūlttyq-patriottyq baǧytyna tüpkılıktı qaitaru qajettıgın aitumen bolǧan, ūlyderjavalyq-şovinistık baǧytty ūstanǧandar [3]. Būl kezeŋde akademik B.D. Grekovtyŋ Reseidıŋ äleumettık-ekonomikalyq evoliusiiasy qaǧidasymen, A.İ. Iаkovlevtyŋ «Holoptyq instituttan kreposnoilyqtyŋ şyǧuy turaly» tezisı tıptı de janaspaityn edı. Mäselenıŋ örşıgenın baiqaǧan Anna Mihailqyzy professor N.M. Drujininge «Qazaq SSR tarihy» avtorlyq ūjymynyŋ közqarasyn bıldıretın jäne patşa ökımetınıŋ otarlyq saiasatynyŋ sipattamasyn qamtityn baiandau hat jazudy tapsyrady.
Osymen qatar bır mezgılde qazaq jäne orys tarihşylarynyŋ qatysymen jergılıktı jerlerdegı otarşyldyqqa qarsy qozǧalystar mäselesın qaita saraptau şeşımın qabyldaidy. Būl talqylau 1943 jyldyŋ küzınde Mäskeu qalasyndaǧy Tarih institutynda jürgızıldı. Talqylau qorytyndysy boiynşa negızınen, «Qazaq SSR» kıtabyn qūrastyruşylar közqarastary dūrys dep tanyldy, tek jekelegen oqiǧalarǧa qatysty ǧana pıkırtalastar bolǧanmen, oqu qūralyn jazudaǧy bastamalyq qaǧidalary maqūldandy. Anna Mihailqyzy avtorlyq ūjymǧa taŋylǧan ösek pen jaladan arylu maqsatynda būl mäselenı BK(b)P Ortalyq komitetınde qarastyrudy ötınıp, Ortalyq Komitet hatşylyǧy arqyly İ.V. Stalinge, A.A. Jdanovqa, G.M. Malenkovqa, A.S. Şerbakovke 1944 jyly aqpan aiynda, 26 säuırde jäne 12 mamyrda üş ret hat jazady. Ol A.A. Jdanovqa jazǧan hatynda «soŋǧy kezderı ideologiialyq maidan qyzmetkerlerı arasynda patriotizm tuy astynda marksizm-leninizmdı bürkemeleuşı, naǧyz reaksiialyq jäne artta qalǧan teoriiamen qarulanǧandar üderısterı beleŋ alǧanyn aitady. «Soǧys aşyqtyqty, maqsatkerlık pen naqtylyqty talap etedı, sol siiaqty nasihatta da, al soŋǧy uaqytta soǧys jaǧdaiyndaǧy tarihta da, sondai talaptardyŋ orny maŋyzdy». Negızsız taǧylǧan kınäǧa Anna Pankratova taǧy da qarap otyra almady. Ol A.A. Jdanovqa taǧy da hat jazdy. Hattan üzındı tüpnūsqada berudı jön kördık: «...Obvinenie Aleksandrova ni na chem ne osnovany. Pravda, my ne traktovali i ne mogli traktovat kazahskii narod, kak narod bez istorii, tem bolee, chto nad bogateişei istoriei etogo naroda trudilis tri krupnyh nauchnyh instituta, sozdavşie bolşoi tom, kotoryi mojno prochest v oproverjenie staryh predstavlenii o kolonialno-ugnetennyh narodah kak narodah «neistoricheskih». Chto kasaetsia obvineniia v tom, chto «kniga antirusskaia», to ia schitaiu ego rezultatom libo nedobrosovestnyh, libo malokompetentnyh resenzii, poslujivşih osnovaniem tov. Aleksandrovu dlia podobnogo zakliucheniia. Stoit prochest etu knigu bez pristrastiia, chtoby uvidet, chto ot pervoi do poslednei stranisy ona pronizana stremleniem pokazat glubokuiu istoricheskuiu sviaz russkogo i kazahskogo narodov, sovmestnuiu osvoboditelnuiu borbu protiv sarizma velikogo russkogo naroda, v lise ego luchşih predstavitelei, i peredovyh predstavitelei kazahskogo naroda. (...) Chto kasaetsia osenki itogov kolonizasii, to my ishodili iz polojeniia Lenina o tom, chto kapitalizm, razvivaias vşir, vovlek Kazahstan v ruslo progressivnogo razvitiia, kotoroe my konkretno pokazali» [4]. Anna Pankratovanyŋ osy qatynas hattarynan keiın, KSRO ǦA Tarih institutynda Mäskeudegı jetekşı tarihşylardyŋ qatysuymen 1944 jyldyŋ 29 mamyrynan 8 şılde aralyǧynda aşyq keŋeitılgen talqylau jürgızıldı. Qazaqstan tarapynan ökılder qatystyrylǧan joq. Mäjılıske qatysuşylar künde tüsten keiın jinalyp, tün ortasyna deiın jalǧasqan talqylau, BK(b)P OK hatşysy A.S. Şerbakovtyŋ töraǧalyǧymen bes künge sozyldy. Al, prezidiumda Saiasi biuro müşelerı A.A. Andreev, G.M. Malenkovtyŋ otyruy kürdelengen mäselenıŋ joǧary deŋgeide künı būryn nüktesı qoiylǧanyn aŋǧartsa kerek. Bıraq, aŋǧal Annanyŋ oiyna eşteŋe kelmegenı aiqyn. Talqylauda 21 tarihşy belsendılık körsettı. Keiın būl pıkırtalastar jönınde A.M. Pankratova özınıŋ jazbasynda bylaişa beredı: «syrttai qaraǧanda pıkırtalasqa syltau bolǧan Qazaq SSR tarihy» kıtaby boldy, bıraq ol būrynǧy tarihşylar arasynda oqşau aitylǧan dünienı, aşyq aituǧa mäjbür ettı». Mäjılıstıŋ soŋǧy künı akademik Tarle: «eger Sızge qajet bolsa Anna Mihailovna, özımnıŋ keibır tūjyrymdarymnan tüpkılıktı bas tarta alamyn!...» dese, professor A.İ. Iаkovlev: «Qūdai üşın ötınemın, maǧan renjımeŋız «Qazaq SSR tarihyna» kölemı on bettei özgerıs engızıŋız. Jalpy alǧanda, kıtap jaqsy jazylǧan!...», professor A.V. Efimov te osy baǧytta söiledı. Osylaişa, mäjılıs soŋynda pıkırsaiysty tudyrǧan tarihşylar toby A.M. Pankratova aldynda jıbıp sala berdı. Nätijesınde: «Qazaq SSR tarihy» ırgelı zerttelgen, ony Odaqtyŋ basqa respublikalar tarihyn jazuda ülgı retınde qoldanuǧa bolady jäne taiau arada būl kıtaptyŋ tüzetılgen, ekınşı basylymyn daiarlaudy äzırleu qajettıgı turaly pıkırler aitylyp, tarasady. Bıraq, mūnymen ıs bıtpeidı. 1943 jyly şyqqan «Qazaq SSR tarihy» basylymynyŋ avtorlaryn qudalau maqsatynda, BK(b)P OK ügıt-nasihat bölımınıŋ bastyǧy G.F. Aleksandrov Anna Pankratovany «mäjılıstıŋ qūpiia materialdaryn jariia ettı, sondai-aq ony öz studentterı arasynda taratty jäne top qūrdy» dep kınä taǧady. 1944 jyldyŋ kyrküiek aiynda arnaiy şaqyrtylǧan A.M. Pankratova, A.A. Jdanov pen A.S. Şerbakovtıŋ qabyldauynda bolady jäne sol joly, Tarih institutynyŋ direktorynyŋ orynbasary qyzmetınen bosatylady. Onyŋ 1945 jyldyŋ 20 şıldesı künı A.V. Piaskovskiige jazǧan hatynda özınıŋ ötken ömırıne köz tastaidy: «Qyzyǧy sol, özım üşın bır mezet ömır süre almaimyn. Asyǧys, aptyǧyspen, jūmysqa berılumen barlyq ömırım öttı. ...Menıŋ qyzym Maia jäidan jäi aitpaidy: «Mama, men sen siiaqty bolǧym kelmeidı. Senıŋ ömırıŋnıŋ qyzyǧy joq – tek eŋbek». Men oǧan bylaişa jauap berdım: «İä, sebebı men sosializmde – senıŋ jäne keiıngı jas ūrpaqtyŋ qyzyqty da köŋıldı eŋbek etuın qalaimyn». Aita ketetın jait, ǧylymdy naqty qoǧamdyq-saiasi jaǧdaidan, stalinşıldık dogmadan bölıp qarastyruǧa ūmtyluşylyq, zertteu jūmysynda ǧylymi basymdylyqqa män beru mäselesınde, Anna jäne onyŋ qyzy Maia Pankratovalar ortaq pıkırde bolǧandyǧy. Marksisterdıŋ alǧaşqy ūrpaǧy partiia jäne onyŋ ǧylymi zertteudegı partiialyq basymdylyǧyna bas ūryp kettı dese de bolady. Mūndaida A. Pankratova özı jäne özınıŋ ärıptesterı turaly bylaişa bıldırgen: «tovarişi schitali, chto vypolniaiut svoi partiinyi bolşevistskii dolg, kogda oni v izvestnoi mere prikraşivaiut istoriiu». Bır anyǧy, ol eŋbek ettı, bolaşaq elınıŋ güldenuın oilady, jan-jaǧyndaǧy ärıptesterıne qamqor bola bıldı, tek alǧa ūmtyldy, keleşekke sendı. Öz ǧūmyrynda öz baqyty ǧana emes, el baqytyn oilaǧan aŋǧal boijetkennen aqiqat jolyndaǧy küresker tūlǧaǧa ainalǧan, qarapaiym äiel, süiıktı jar, ana, käsıbi tarihşy-ǧalym bola bıldı. A. Pankratova – tarihi kezeŋderde özıne qarsy soqqan jeldı, tık tūryp qarsy ala, käsıbilıgın joǧaltpaǧan bıregei tūlǧa. Anna Mihailqyzy Resei jūmysşy tabynyŋ 1917 jylǧa deiıngı qalyptasuy jäne damuy, qoǧamdyq-saiasi qozǧalystar mäselesı, diplomatiia tarihy, Resei, Germaniia, İtaliia, Fransiia käsıpodaq qozǧalysynyŋ tarihyn zerttedı. Soǧystan keiın ǧalym resei jūmysşy tabynyŋ tarihy boiynşa ırgelı zertteu jūmysyn qaita qolǧa alady jäne ol eŋbektıŋ tört tomdyq kölemın de josparlaidy [5, 105-b.]. 1950 jyly 26 jeltoqsanda «Pravda» gazetınde H. Aidarova, T. Şoiynbaev, A. Iаkuninnıŋ «Za marksistko-leninskoe osveşenie voprosov istorii Kazahstana» maqalasynan bastalǧan aiyptaular men äsıre sılteuler nätijesınde, 1952 jyldyŋ 5 qazany künı qamauǧa alynǧan A. Pankratovanyŋ şäkırtı E. Bekmahanov «burjuaziialyq-ūlttyq közqarastary jäne ıs-äreketı üşın» 25 jylǧa sottalady. İ.V. Stalin qaitys bolǧannan keiın, A.M. Pankratova onyŋ tezırek bosatyluyna sebepşı boldy. 1952 jyly onyŋ «Reseide proletariattyŋ qalyptasuy (XVII-XVIIIǧǧ.)» atty bırınşı tomynyŋ qoljazbasy talqylandy jäne basylymǧa ūsynyldy. Bıraq monografiia ǧalym qaitys bolǧannan keiın, 1963 jyly jaryq kördı. Osylaişa, avtordyŋ 1930 jyldardan talpynys jasaǧan jūmysşy taby tarihy boiynşa tolyqtai zerdelenetın eŋbek jasau oiy oryndalmai qaldy. Kompartiianyŋ 1953 jylǧy qyrküiektegı plenumynda N.S. Hruşev KOKP OK bırınşı hatşylyǧyna sailandy. KSRO-ǧy «Jylymyq» kezeŋınde tarihşylar arasyn «stalinşılder» jäne «stalindı terıske şyǧaruşylar» tobyna jıktelıp, soŋǧylary tarihşylardyŋ jas ūrpaǧymen bırıguıne äserın tigızdı. Bilık basyna jaŋa kelgen N.S. Hruşev partiialyq jäne memlekettık qyzmetınıŋ bır salasy retınde ǧalymdar, öner, ädebiet qairatkerlerımen jiı kezdesu jasaityn. Osy sättı paidalanǧan Anna Mihailqyzy onyŋ qabyldauyna jazylady. Ärine, KSRO-nyŋ jetekşı tarihşysy, KOKP OK müşesın N.S. Hruşev qabyldaidy. Özımen bırge ūjymdyq ötınış hatty alyp kıredı. Ol KSRO Bas prokurory R. Rudenkomen tıkelei bailanysqa tüsedı: – Roman, qazır menıŋ qabyldauymda tanymal tarihşy, akademik Pankratova, senıŋ jäne menıŋ balalarym onyŋ «KSRO tarihy» oqulyǧy boiynşa oqydy. Anna Mihailovnanyŋ aituynşa, onyŋ tärbielegen, Qazaqstan tarihşysy künäsı bolmasa da sottalǧan. Osy ıs boiynşa, Mäskeu tarihşylarynyŋ hatyna men būryştama qoidym: «Tekserılsın, nätijesın aitatyn bolyŋdar!» Sen osy hatty özıŋnıŋ baqylauyŋda ūsta! Tüsınıktı me? Jalpy bızge saiasi sottalǧandardyŋ barlyq ısterın qaita qarau kerek. Roman, būl mäselenı ünemı közıŋnen tasa qylma, eger sen naqty ūsynys berseŋ, onda ony jalpy men, prezidiumda qoldaimyn!...» dep sözın aiaqtaidy. OK bırınşı hatşysynyŋ auzynan estıgen mūndai lebızdı Anna Mihailovna şyn köŋılden maqūldap, quanyşyn jasyra almaidy: – Nikita Sergeevich, būl keremet oi, eger sız milliondaǧan jazyqsyzdan japa şekkenderdı bosatsaŋyz, onda olardyŋ ǧana emes, jyldar boiy köz jasyn tögıp jürgen olardyŋ otbasynyŋ ūly rizalyǧyna ie bolasyz. Būl däuırlık, tarihi oqiǧa, ekınşı revoliusiia dep aituǧa da bolady! Tarihşy jäne OK müşesı retınde, men būl adamgerşılık aksiiasyn qoldaimyn jäne būl baqytsyzdardyŋ sot ısın qaita qarau boiynşa qūrylǧan qandai qoǧamdyq komissiia bolsa da qūramynda jūmys jasauǧa daiynmyn. Nikita Sergeevich, men sızden ötınemın ısterdı qaita qarudy bastaudy neǧūrlym tezdetıŋızşı. Jaŋa Rudenkoǧa aitqan sızdıŋ sözıŋız, menı qatty tolǧandyrdy, rahmet sızge! 1954 jyldyŋ säuır aiynda NS. Hruşevtıŋ bastamasymen köpten kütken komissiia qūrylyp, jüzdegen myŋ jäbır körgen adamdar bosatylyp, qaitys bolǧandary da aqtalady. 1953 jyly Anna Mihailqyzy N.M. Drujinin, M.N. Tihomirov jäne basqa da ǧalymdarmen bırge KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ tolyqqandy müşelıgıne sailandy. Osydan keiın «Voprosy istorii» jurnalynyŋ bas redaktorlyǧyna taǧaiyndaldy. Jurnal Stalindık jeke basqa tabynudy synau baǧyty jelısınde, tarihi mäselelerge bailanysty qatyp qalǧan közqarastardan alşaqtap, erkın zertteu jūmysy qajettılıgın kün tärtıbıne qoidy. A. Pankratova ǧalymdardyŋ ūjymdyq jūmysyn basqardy. Halyqaralyq deŋgeide köptegen konferensiialar men kongrester jūmystaryna qatysty, keŋes tarihşylarynyŋ Ūlttyq komitetın basqardy, 1955 jyly Tarih ǧylymdarynyŋ Halyqaralyq kongresı biurosy (MKİN) müşelıgıne sailandy. Beibıtşılık üşın küres, keŋestık beibıtşılık Komitetınıŋ, şetelmen mädeni bailanystardyŋ Jalpyreseilık qoǧamynyŋ müşesı, BŪŪ yqpaldasu assosiasiiasynyŋ Bükılälemdık federasiiasynyŋ vise-prezidentı retınde belsendılık tanytty. Tarihi şyndyqty qalpyna keltıru, tarihty zertteudıŋ obektivtılıgıne şaqyrudy köptegen tarihşylar zor yqylaspen qarsy aldy. Erkın oi almasu, şyǧarmaşylyq pıkırtalastar jäne mändı ırgelı zertteulerdı negızge alǧan «Voprosy istorii» jurnaly, tarih pen saiasat arasyndaǧy yŋǧaily partiialyq nūsqaular men «direktivalyq» maqalalar jasaityn «dästürlı» jelını būzdy [6]. Bıraq mūndai özgerısterge ǧalymdardyŋ barlyǧy qosyla qoidy dei almaimyz. 1956 jylǧy aqpan aiyndaǧy KOKP HH sezınen keiın, şyǧarmaşylyq ızdenısterde jaŋa serpın paida boldy. Būl tarihi sezde söz alǧan Anna Pankratova keŋestık qoǧam tarihynyŋ zerttelu jaǧdaiy, V.İ. Lenin şyǧarmalarynyŋ tolyq akademiialyq jinaǧy men ǧylymi ömırbaianyn baspadan şyǧaru qajettılıgı, ǧylymi mamandardy daiarlau, zertteu jūmystaryn ūiymdastyru mäselelerın alǧa tartty. Alda ırı özgerıster bolatyndai halyq keŋ tynys alǧandai boldy. Anna Mihailqyzy «söz jüzınde emes, ıs jüzınde qaita özgerıster jasauǧa», iaǧni nätijelı ıske şaqyrdy. Mūny aituǧa onyŋ ötken tarihi mezgıldegı ömır täjıribesı alǧyşart bolǧan edı. Köptegen jinalystardyŋ bırınde ol bylaişa aǧynan jarylǧan edı: «...Konechno, v selom my idem vpered... No ia dumaiu, chto odnoi iz osnovnyh opasnostei seichas iavliaetsia to, chto my opiat mojem stat na put formalnyh perestroek» [7]. «El qūlaǧy elu» degendei, endı A. Pankratovaǧa ǧalym retınde ǧana emes, KSRO Joǧarǧy Keŋesı deputaty, KOKP OK müşesı retınde de quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar, olardyŋ otbasy müşelerı, esımderın qalpyna keltıruge kömek beru turaly ötınışter köbeie tüstı. Ol KSRO-nyŋ Bas prokurory R.A. Rudenkoǧa tarihşylar tobynyŋ ısın (olardyŋ ışınde S.S. Bantke, S.A. Gusev, L.M. Zaharova, S.D. Kunisskii, F.G. Fridliand jäne t.b.) qaraudy jedeldetu jönınde ötınış bıldıredı. Hruşev «jylymyǧy», Stalinnıŋ jeke basyna tabynuynyŋ äşkerlenuı jaǧdaiynda taǧy da tarih ǧylymynda şielenısken küres bastaldy. Būl boiynşa da A. Pankratovanyŋ «Voprosy istorii» jurnalynyŋ negızgı ūstanǧan baǧytyn mümkındıgınşe qorǧauyna tura keldı. Degenmen, totalitarlyq jüienıŋ būǧauy tym tereŋge tamyr jaiǧan-dy. Osy kezeŋde marksizm-leninizmge adaldyq ūranymen saiasi aiyp taǧular, dästürlı ideologiialyq qudalaudyŋ aşyq körınısterı nauqanǧa ainaldy. 1957 jyldyŋ 6 nauryzynda KOKP OK Hatşylyǧynyŋ otyrysyna şaqyrylǧan Anna Pankratovaǧa özı basqaratyn «Voprosy istorii» jurnalynyŋ «burjuaziialyq baǧyt» ūstanǧany, partiia közqarasynan alşaqtaǧany üşın, ǧalymnyŋ tüsınıkteme bergısı kelgen jeke pıkırın de tyŋdamastan aiyp taǧyldy. Nätijesınde, Anna Mihailqyzyna jurnaldyŋ jıbergen «qatelıkterın» moiyndauyna tura keldı. Totalitarizm qyspaǧynda basqaşa bolu mümkın emes edı. Säikesınşe, jurnal turaly partiia qaulysy qabyldanady. 1957 jyldyŋ 21 mamyry künı jurnaldyŋ üşınşı nömırıne soŋǧy ret Anna Mihailqyzy qol qoiady. Onda tarmaq tarmaǧymen «burjuaziialyq obektivizm» jönındegı, «partiia saiasatyn liberaldyq baǧytta tüsındırgenı», «menşevikter pozisiiasyn aqtaǧany» turaly jäne basqa da jurnal basylymyna taǧylǧan aiyptar moiyndaldy. Būl jolǧy synnyŋ basynda Kompartiianyŋ Ortalyq komitetınıŋ boluy, osynşama saiasi aiyptyŋ taǧyluy ǧalymǧa soqqy bolyp tidı. Ol bükıl ömırın partiianyŋ basty baǧytyna arnap, adal qyzmet atqarǧan edı. Bükıl ǧūmyrynyŋ mänı – tarih ǧylymyna adal qyzmetı edı. Sol üşın köp närseden bas tartqan-dy. Kommunistık partiia onyŋ ömırlık qaǧidatynan bas tartqyzdy. Köp ūzamai, 25 mamyr künı «ortalyq komitettıŋ» şipajaiynda därıgerlerdıŋ nemqūrailyǧy nätijesınde Anna Mihailqyzy Pankratova jürek talmasynan köz jūmady. Anna Pankratova qazaqstandyq ǧalymdardyŋ şyŋdaluyna jol aşty. Ünemı şyǧarmaşylyq bailanysta boldy. Qazaq halqynyŋ ūly tūlǧalarymen (Q.İ. Sätpaev, M.O. Äuezov, B. Momyşūly) erekşe dostyq, özara pıkırlestık qarym-qatynas jasady.
Keiın akademik N.M. Drujinin: «onyŋ ömırınıŋ naǧyz qaiǧysy – zertteuşınıŋ, özınıŋ ışkı düniesınıŋ ruhani sūranysyna jauap bere almauy» [8] dep eske alady. Bügıngı äŋgıme ǧalymnyŋ jürıp ötken joly, onyŋ qyzyǧy men qiyndyǧynyŋ bır ǧana tūsy. Aitpaǧymyz, Anna Mihailqyzy Pankratovanyŋ ömırlık mūraty – adam jäne onyŋ taǧdyryna qatysty mäselelerdı aqiqat şeŋberınde şeşkısı kelgenınde. Tarihi sananyŋ möldırlıgın jeke müddesınen joǧary qoiuynda. «Tūlǧalardy tūlǧa tanidy» demekşı, Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ Anna Pankratovany ülgı tūtuyn, özınen keiıngı ǧylym jolyndaǧy öskeleŋ ūrpaqqa baǧyt sılteuı dep ūǧyndyq. Men de 1993-2007 aralyǧynda ǧylymi jūmysymnyŋ taqyryby Keŋes aǧanyŋ bölımınde bekıtıldı, talqylandy. 2007 jyly qazan aiynyŋ aiaǧyndaǧy Dissertasiialyq keŋeste qorǧadym. Būl asqar taudai aǧamyzdyŋ qatysqan soŋǧy Keŋesı edı. Köp ūzamai ömırden ozdy. Ol sabyrly qalypta talailarǧa jol sıltegep, janaşyrlyqpen qaraityn. Onyŋ adami bolmysy men qaisar mınezdı käsıbilıgı jönınde älı talai söz qozǧalar. Keŋes aǧanyŋ 2000 jyly «Jetısu» gazetınde «Söz qozǧalmai, oi qozǧalmaidy» degen maqalasy da oqyrmanyna köp ǧibrat bergen-dı. Akademik Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ mändı ǧūmyryndaǧy maŋyzdy ısı – sözınıŋ ūlttyq ruh, batyrlyq, tektılık aiasynda örnektelgenınde. Ol ǧylymdaǧy adaldyq qaǧidatyn keleşek ūrpaqqa mūra ettı. Zamanaui kezeŋmen sabaqtasqan, alaş häm tektıler Ordasy örkenın jaia bergei! Qūndyzai ERIMBETOVA, t.ǧ.k., QR BǦM ǦK Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
"history".kz
Paidalanylǧan ädebietter: Qozybaev M.Q. Keŋes şyqqan beles// «Egemen Qazaqstan» gazetı, 14 nauryz 1995 jyl. Iаkovlev A. İ. Chetyre vstrechi s V. İ. Leninym // İstoricheskii jurnal, 1944. - N 1 - .; Stenogramma soveşaniia po voprosam istorii SSSR v SK VKP(b) v 1944 godu // Voprosy istorii. 1996. N 2.; Novye dokumenty o soveşanii istorikov v SK VKP (b) (1944 g.) // Voprosy istorii. 1991. N 1. - S. 191, 203.[http://library.by]. .Sinisyn F.L. Problema nasionalnogo i internasionalnogo v nasionalnoi politike i propagande v SSSR v 1944-pervoi polovine 1945 goda// Rossiiskaia istoriia.-2009.-№6.-S.42. Qaraŋyz: Nūrpeis K. Akademik Anna Pankratova i istorichekaia nauka// Qazaqstannyŋ tarih ǧylymy.-Almaty: «MerSal» baspa üiı, 2005.-238-244bb.; Sarseke Medeu. Ermūhan Bekmahanov. qūjattyq roman-esse.-Astana: Foliant, 2010.-712s.; Asylbekov M.-A.H. Akademik Pankratova jäne Qazaqstan tarih ǧylymy.//Qazaq tarihy, 2012. № 3 (114), 2-6bb. Badia L.V. A.M. Pankratova – istorik rabochego klassa/ Otv. Red. L.V. Gorodeskii.-M.: Nauka, 1979. -160s. http://library.by. [10.12.2014]. Voprosy istorii. 1956. №3 S.12. RǦA mūraǧaty. q.697, 2-tızım, 70-ıs, 112-113pp.; 3-tızım, 13-ıs, 1p; 109-ıs, 1-3pp. // Sidorova L.A. Anna Mihailovna Pankratova (1897-1957)// İstoriki Rossii. Biografii. M.:ROSSPEN. 2001. S. 685-690. Drujinin N.M. Vospominaniia ob Anne Mihailovne Pankratovoi // Drujinin N.M. İzbrannye trudy. Kn.4. Vospominaniia, mysli, opyt istorika. M., 1990. S.241.// )// İstoriki Rossii. Biografii. M.:ROSSPEN. 2001. S. 685-690.
