باكۋدە وتكەن تۇركىتىلدەس ەلدەر ەكونوميكا مينيسترلەرىنىڭ VI وتىرىسىندا تۇركيا ەكونوميكا ءمينيسترى نيحات زەيبەكچي: «تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر اراسىنداعى ارىپتەستىكتى نىعايتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ، ەركىن ساۋدا كەڭىستىگىن كەڭەيتۋ جانە كەدەن سالىقتارىن كەمىتۋ كەرەك» دەگەن باستاما كوتەردى.
تۇرىك ءمينيسترىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى وتە وڭدى. راس، بۇعان دەيىن دە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ وداعىن قۇرۋ جونىندە ءبىرنەشە رەت ماسەلە قوزعالعان. ءبىرىنشى رەت تۇرىك پرەزيدەنتى تۇرعىت وزال، ودان كەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوتەرگەن ەدى. الايدا كەيبىر ساياسي ماسەلەلەر ءبوگەت بولدى ما، وداق قۇرىلا قويعان جوق. ءبىراق مادەني-رۋحاني ىنتىماقتاستىق ورناپ، قازىر جۇمىس ىستەپ تۇر.
تۇركىلەردىڭ بۇگىنگى سانى – 200 ميلليونعا تارتا. ولاردى ءدىل، ءتىل، تاريح، ادەبيەت، رۋحاني جانە ماتەريالدىق ءمادەنيەت، تۇرمىس سالتى مەن ادەت-عۇرىپتار، سالت-سانا ورتاقتىعى بىرىكتىرىپ وتىرعانى انىق. ارينە، مادەني بايلانىس ءوز الدىنا. ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورنى بولەك. ودان ۇركەتىن ەشتەڭە جوق. ويتكەنى ەكونوميكالىق وداق بەلگىلى ءبىر ەلگە قارسى قۇرىلىپ جاتقان اسكەري-ساياسي وداق ەمەس. «تۇرىك كەڭەسىنە كىرەتىن ەلدەردە تۇراتىن ادامداردىڭ سانى – 115 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا. سونداي-اق بۇل ەلدەردىڭ ۇلتتىق كىرىسىنىڭ جيىنتىعى – 1,2 تريلليون كولەمىندە. وكىنىشكە قاراي، سولاي بولا تۇرسا دا، تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ جيىنتىعى نەبارى 600 ميلليارد دوللاردىڭ كولەمىندە قالۋدا. ءوز ىشىمىزدە ول 2 پايىز بولىپ وتىر. الداعى ماقسات، ونى 5-10 پايىزعا دەيىن كوتەرۋ. ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەكونوميكالىق وداق قاجەت» دەيدى نيحات زەيبەكچي. باستاما جاقسى. بىراق ونى ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى كوپ. ماماندار نە دەيدى؟ تىڭداپ كورەلىك.
احمەت الياز، قازاق-تۇرىك كاسىپكەرلەر وداعىنىڭ باس حاتشىسى:
– ارينە، ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا اسا قاجەت. بۇل تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ قارىم-قاتىناسىن، ىنتىماعىن ارتتىرا تۇسەدى. دەگەنمەن ەكونوميكالىق وداق قۇرىلا قويۋى ەكىتالاي. ونىڭ سەبەپتەرى جەتكىلىكتى. ماسەلەن، قازاقستان – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇشەسى. سوعان ساي، سول وداقتىڭ الدىندا العان جاۋاپكەرشىلىگى بار. ودان باس تارتا قويۋى نەعايبىل. سوندىقتان ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ارتتىرا بەرگەن دۇرىس. تاعى ءبىر ماسەلە، ءتۇركىتەكتەس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى ءارتۇرلى. ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى تاعى بار. بۇل دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بوگەت. ارينە، قازاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ازەربايجان – كومىرسۋتەگى وتىندارىمەن قاتار وزگە دە تابيعي بايلىققا اسا باي ەلدەر. بىراق ونى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن تەڭىز جولدارى كەرەك. وسى ورايدا ءتورت تەڭىزدىڭ ورتاسىندا جاتقان تۇركيانى پايدالانۋلارىنا بولادى. بۇل ەلدەر تۇركيا ارقىلى ونىمدەرىن ەۋروپاعا، ودان ءارى امەريكا قۇرلىعىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك الار ەدى. سونداي-اق ءبىر ەلدە جوق ءونىمدى ءوز ىشىندە ەكىنشى ەلگە ساۋدالاپ-اق ساۋدا-ساتتىق كورىگىن قىزدىرۋعا بولادى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە – ءۇشىنشى ءبىر ەلدەردىڭ تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ وداق قۇرۋىنا قارسىلىعى. ولار تۇركىتىلدەس ەلدەر وداقتاسىپ كەتەتىن بولسا، ۇلكەن كۇشكە اينالادى دەپ قورقاسوقتايدى. سوندىقتان ءبوگەت بولۋعا تىرىسارى انىق. وسىنىڭ ءبارىن تارازىعا تارتا وتىرىپ، تۇركىتىلدەس ەلدەر وداق قۇرۋعا تالپىنباي-اق، ەكى جاقتى ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى كۇشەيتە بەرگەنى ءجون.
ورازالى سابدەن، قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك:
– يدەيا وتە دۇرىس. قازىرگىدەي الەمدىك داعدارىس تۇسىندا، مەملەكەتتەردى تىعىرىقتان الىپ شىعاتىن مۇنداي ەكونوميكالىق ينتەگراتسيالىق جوبالار قاجەت. سوندىقتان تۇركيا ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ باستاماسىن قولداۋعا بولادى. مىناداي جاھاندانۋ زامانىندا ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ بىرگە بولۋى شارت. كەزىندە اتىشۋلى تۇرىك قاعاناتتارىن قۇردىق. قازىر دە سول ماسەلەگە اينالىپ سوعىپ، تۇركىتىلدەس ەلدەر جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ جاتسا – ۇتقانىمىز. ساياسات ءوز الدىنا. باستى ماسەلە – رۋحاني بايلانىسپەن قاتار، ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ. ەكونوميكاسى مىعىم ەلدەردىڭ، وداقتاردىڭ عانا شوقتىعى بيىك بولماق. ماسەلەن، مەنىڭ تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ باسىن ءبىرىكتىرەتىن ۇلى جىبەك جولى بويىندا ءجۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس «تۇركىستاننىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» دەگەن جوبام بار. سونى باستى نىسان رەتىندە الا وتىرىپ، اتالمىش ماسەلەنى اقىرىن-اقىرىن جۇزەگە اسىرۋعا بولار ەدى. قىسقاسى، تۇركى جۇرتى سوزدەن گورى ناقتى ىستەرمەن اينالىسقانى ءجون. بۇدان قاي-قايسىسىمىزدىڭ دا ۇتارىمىز مول بولماق. ەكونوميكا – دامۋدىڭ تەگەرشىگى. ونى ساۋاتتى تۇردە پايدالانا الساق، تۇركى حالقى الەمدە ىرگەلى كۇشكە اينالارى حاق. دەمەك، ەكونوميكالىق وداقتى قولداۋ اسا قاجەت.
سەيسەن امىربەكۇلى
"ايقىن" گازەتى
