تۇركى ەكونوميكالىق وداعى قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟

2346
Adyrna.kz Telegram

باكۋدە وتكەن تۇركىتىلدەس ەلدەر ەكونوميكا مينيسترلەرىنىڭ VI وتىرىسىندا تۇركيا ەكونوميكا ءمينيسترى نيحات زەيبەكچي: «تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر اراسىنداعى ارىپتەستىكتى نىعايتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەكونوميكالىق وداق قۇرىپ، ەركىن ساۋدا كەڭىستىگىن كەڭەيتۋ جانە كەدەن سالىقتارىن كەمىتۋ كەرەك» دەگەن باستاما كوتەردى.
تۇرىك ءمينيسترىنىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى وتە وڭدى. راس، بۇعان دەيىن دە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ وداعىن قۇرۋ جونىندە ءبىر­نە­شە رەت ماسەلە قوزعالعان. ءبىرىنشى رەت تۇرىك پرەزيدەنتى تۇرعىت وزال، ودان كەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كوتەر­گەن ەدى. الايدا كەيبىر ساياسي ماسەلەلەر ءبو­گەت بولدى ما، وداق قۇرىلا قويعان جوق. ءبى­راق مادەني-رۋحاني ىنتىماقتاستىق ورناپ، قازىر جۇمىس ىستەپ تۇر.
تۇركىلەردىڭ بۇگىنگى سانى – 200 ميل­ليونعا تارتا. ولاردى ءدىل، ءتىل، تاريح، ادە­بيەت، رۋحاني جانە ماتەريالدىق ءما­دە­نيەت، تۇرمىس سالتى مەن ادەت-عۇرىپتار، سالت-سانا ورتاقتىعى بىرىكتىرىپ وتىرعانى انىق. ارينە، مادەني بايلانىس ءوز الدىنا. ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورنى بولەك. ودان ۇركەتىن ەشتەڭە جوق. ويتكەنى ەكونوميكالىق وداق بەلگىلى ءبىر ەلگە قارسى قۇرىلىپ جاتقان اسكەري-ساياسي وداق ەمەس. «تۇرىك كەڭەسىنە كىرەتىن ەلدەردە تۇراتىن ادامداردىڭ سانى – 115 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا. سونداي-اق بۇل ەلدەردىڭ ۇلتتىق كىرىسىنىڭ جيىنتىعى – 1,2 تريلليون كولەمىندە. وكىنىشكە قاراي، سولاي بولا تۇرسا دا، تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ سىرتقى ساۋدا اينالى­مىنىڭ جيىنتىعى نەبارى 600 ميلليارد دوللاردىڭ كولەمىندە قالۋدا. ءوز ىشىمىزدە ول 2 پايىز بولىپ وتىر. الداعى ماقسات، ونى 5-10 پايىزعا دەيىن كوتەرۋ. ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەكونوميكالىق وداق قاجەت» دەيدى نيحات زەيبەكچي. باستاما جاقسى. بىراق ونى ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى كوپ. ماماندار نە دەيدى؟ تىڭداپ كورەلىك.

احمەت الياز، قازاق-تۇرىك كاسىپكەرلەر وداعىنىڭ باس حاتشىسى:

– ارينە، ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا اسا قاجەت. بۇل تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ قارىم-قاتىناسىن، ىنتىماعىن ارتتىرا تۇسەدى. دەگەنمەن ەكونوميكالىق وداق قۇرىلا قويۋى ەكىتالاي. ونىڭ سەبەپتەرى جەتكىلىكتى. ماسەلەن، قازاقستان – ەۋرازيالىق ەكونو­ميكالىق وداقتىڭ مۇشەسى. سوعان ساي، سول وداقتىڭ الدىندا العان جاۋاپكەرشىلىگى بار. ودان باس تارتا قويۋى نەعايبىل. سوندىقتان ەكىجاقتى ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ارتتىرا بەرگەن دۇرىس. تاعى ءبىر ماسەلە، ءتۇر­كىتەكتەس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق كورسەت­كىشتەرى ءارتۇرلى. ايماقتىق ەرەكشەلىكتەرى تاعى بار. بۇل دا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بوگەت. ارينە، قازاقستان، وزبەكستان، تۇركى­مەنستان، ازەربايجان – كومىرسۋتەگى وتىن­دارىمەن قاتار وزگە دە تابيعي بايلىققا اسا باي ەلدەر. بىراق ونى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن تەڭىز جولدارى كەرەك. وسى ورايدا ءتورت تە­ڭىز­­دىڭ ورتاسىندا جاتقان تۇركيانى پاي­دا­لا­نۋلارىنا بولادى. بۇل ەلدەر تۇركيا ار­قىلى ونىمدەرىن ەۋروپاعا، ودان ءارى امەريكا قۇرلىعىنا شىعارۋعا مۇمكىندىك الار ەدى. سونداي-اق ءبىر ەلدە جوق ءونىمدى ءوز ىشىندە ەكىنشى ەلگە ساۋدالاپ-اق ساۋدا-ساتتىق كو­رى­گىن قىزدىرۋعا بولادى. وسى جەردە ايتا كە­تەت­ىن تاعى ءبىر ماسەلە – ءۇشىنشى ءبىر ەل­دەردىڭ تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ وداق قۇرۋىنا قارسىلىعى. ولار تۇركىتىلدەس ەلدەر وداقتاسىپ كەتەتىن بولسا، ۇلكەن كۇشكە اينالادى دەپ قورقاسوقتايدى. سوندىقتان ءبو­گەت بولۋعا تىرىسارى انىق. وسىنىڭ ءبا­رىن تارازىعا تارتا وتىرىپ، تۇركىتىلدەس ەلدەر وداق قۇرۋعا تالپىنباي-اق، ەكى جاقتى ساۋدا-ساتتىق، ەكونوميكالىق قارىم-قا­تى­ناس­تى كۇشەيتە بەرگەنى ءجون.

ورازالى سابدەن، قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك:

– يدەيا وتە دۇرىس. قازىرگىدەي الەمدىك داعدارىس تۇسىندا، مەملەكەتتەردى تىعىرىق­تان الىپ شىعاتىن مۇنداي ەكونوميكالىق ين­­تەگراتسيالىق جوبالار قاجەت. سوندىقتان تۇركيا ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ باستاماسىن قولداۋعا بولادى. مىناداي جاھاندانۋ زامانىندا ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ بىرگە بولۋى شارت. كەزىندە اتىشۋلى تۇرىك قاعاناتتارىن قۇردىق. قازىر دە سول ماسەلەگە اينالىپ سوعىپ، تۇركىتىلدەس ەلدەر جۇمىلعان جۇدى­رىق­تاي بولىپ جاتسا – ۇتقانىمىز. ساياسات ءوز الدىنا. باستى ماسەلە – رۋحاني بايلا­نىس­­­پەن قاتار، ەكونوميكالىق قارىم-قا­تى­ناس­تى رەتتەۋ. ەكونوميكاسى مىعىم ەلدەر­دىڭ، وداقتاردىڭ عانا شوقتىعى بيىك بولماق. ماسەلەن، مەنىڭ تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ باسىن ءبى­رىكتىرەتىن ۇلى جىبەك جولى بويىندا ءجۇ­زەگە اسىرىلۋى ءتيىس «تۇركىستاننىڭ ەكو­نو­مي­كالىق بەلدەۋى» دەگەن جوبام بار. سونى باس­تى نىسان رەتىندە الا وتىرىپ، اتالمىش ماسەلەنى اقىرىن-اقىرىن جۇزەگە اسىرۋعا بولار ەدى. قىسقاسى، تۇركى جۇرتى سوزدەن گورى ناقتى ىستەرمەن اينالىسقانى ءجون. بۇدان قاي-قايسىسىمىزدىڭ دا ۇتارىمىز مول بول­ماق. ەكونوميكا – دامۋدىڭ تەگەرشىگى. ونى سا­ۋاتتى تۇردە پايدالانا الساق، تۇركى حالقى الەمدە ىرگەلى كۇشكە اينالارى حاق. دەمەك، ەكو­نوميكالىق وداقتى قولداۋ اسا قاجەت.


سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى

پىكىرلەر