Bakýde ótken túrkitildes elder ekonomıka mınıstrleriniń VI otyrysynda Túrkııa ekonomıka mınıstri Nıhat Zeıbekchı: «Túrkitildes memleketter arasyndaǵy áriptestikti nyǵaıtý úshin mindetti túrde ekonomıkalyq odaq quryp, erkin saýda keńistigin keńeıtý jáne keden salyqtaryn kemitý kerek» degen bastama kóterdi.
Túrik mınıstriniń kótergen máselesi óte ońdy. Ras, buǵan deıin de túrkitildes memleketterdiń odaǵyn qurý jóninde birneshe ret másele qozǵalǵan. Birinshi ret túrik prezıdenti Turǵyt Ozal, odan keıin Elbasy Nursultan Nazarbaev kótergen edi. Alaıda keıbir saıası máseleler bóget boldy ma, odaq quryla qoıǵan joq. Biraq mádenı-rýhanı yntymaqtastyq ornap, qazir jumys istep tur.
Túrkilerdiń búgingi sany – 200 mıllıonǵa tarta. Olardy dil, til, tarıh, ádebıet, rýhanı jáne materıaldyq mádenıet, turmys salty men ádet-ǵuryptar, salt-sana ortaqtyǵy biriktirip otyrǵany anyq. Árıne, mádenı baılanys óz aldyna. Ekonomıkalyq odaqtyń orny bólek. Odan úrketin eshteńe joq. Óıtkeni ekonomıkalyq odaq belgili bir elge qarsy qurylyp jatqan áskerı-saıası odaq emes. «Túrik keńesine kiretin elderde turatyn adamdardyń sany – 115 mıllıonnyń ar jaq-ber jaǵynda. Sondaı-aq bul elderdiń Ulttyq kirisiniń jıyntyǵy – 1,2 trıllıon kóleminde. Ókinishke qaraı, solaı bola tursa da, túrkitildes elderdiń syrtqy saýda aınalymynyń jıyntyǵy nebári 600 mıllıard dollardyń kóleminde qalýda. Óz ishimizde ol 2 paıyz bolyp otyr. Aldaǵy maqsat, ony 5-10 paıyzǵa deıin kóterý. Ol úshin mindetti túrde ekonomıkalyq odaq qajet» deıdi Nıhat Zeıbekchı. Bastama jaqsy. Biraq ony iske asyrý ońaı emes. Sebebi kóp. Mamandar ne deıdi? Tyńdap kórelik.
Ahmet ALIaZ, Qazaq-túrik kásipkerler odaǵynyń bas hatshysy:
– Árıne, ekonomıkalyq ıntegraııa asa qajet. Bul túrkitildes elderdiń qarym-qatynasyn, yntymaǵyn arttyra túsedi. Degenmen ekonomıkalyq odaq quryla qoıýy ekitalaı. Onyń sebepteri jetkilikti. Máselen, Qazaqstan – Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń múshesi. Soǵan saı, sol odaqtyń aldynda alǵan jaýapkershiligi bar. Odan bas tarta qoıýy neǵaıbil. Sondyqtan ekijaqty ekonomıkalyq baılanystardy arttyra bergen durys. Taǵy bir másele, túrkitektes elderdiń ekonomıkalyq kórsetkishteri ártúrli. Aımaqtyq erekshelikteri taǵy bar. Bul da belgili bir deńgeıde bóget. Árıne, Qazaqstan, Ózbekstan, Túrkimenstan, Ázerbaıjan – kómirsýtegi otyndarymen qatar ózge de tabıǵı baılyqqa asa baı elder. Biraq ony syrtqa shyǵarý úshin teńiz joldary kerek. Osy oraıda tórt teńizdiń ortasynda jatqan Túrkııany paıdalanýlaryna bolady. Bul elder Túrkııa arqyly ónimderin Eýropaǵa, odan ári Amerıka qurlyǵyna shyǵarýǵa múmkindik alar edi. Sondaı-aq bir elde joq ónimdi óz ishinde ekinshi elge saýdalap-aq saýda-sattyq kórigin qyzdyrýǵa bolady. Osy jerde aıta ketetin taǵy bir másele – úshinshi bir elderdiń túrkitildes memleketterdiń odaq qurýyna qarsylyǵy. Olar túrkitildes elder odaqtasyp ketetin bolsa, úlken kúshke aınalady dep qorqasoqtaıdy. Sondyqtan bóget bolýǵa tyrysary anyq. Osynyń bárin tarazyǵa tarta otyryp, túrkitildes elder odaq qurýǵa talpynbaı-aq, eki jaqty saýda-sattyq, ekonomıkalyq qarym-qatynasty kúsheıte bergeni jón.
Orazaly SÁBDEN, Qazaqstan ǵalymdar odaǵynyń prezıdenti, akademık:
– Ideıa óte durys. Qazirgideı álemdik daǵdarys tusynda, memleketterdi tyǵyryqtan alyp shyǵatyn mundaı ekonomıkalyq ıntegraııalyq jobalar qajet. Sondyqtan Túrkııa ekonomıka mınıstriniń bastamasyn qoldaýǵa bolady. Mynadaı jahandaný zamanynda túbi bir túrkiniń birge bolýy shart. Kezinde atyshýly túrik qaǵanattaryn qurdyq. Qazir de sol máselege aınalyp soǵyp, túrkitildes elder jumylǵan judyryqtaı bolyp jatsa – utqanymyz. Saıasat óz aldyna. Basty másele – rýhanı baılanyspen qatar, ekonomıkalyq qarym-qatynasty retteý. Ekonomıkasy myǵym elderdiń, odaqtardyń ǵana shoqtyǵy bıik bolmaq. Máselen, meniń túrkitildes elderdiń basyn biriktiretin Uly Jibek joly boıynda júzege asyrylýy tıis «Túrkistannyń ekonomıkalyq beldeýi» degen jobam bar. Sony basty nysan retinde ala otyryp, atalmysh máseleni aqyryn-aqyryn júzege asyrýǵa bolar edi. Qysqasy, túrki jurty sózden góri naqty istermen aınalysqany jón. Budan qaı-qaısysymyzdyń da utarymyz mol bolmaq. Ekonomıka – damýdyń tegershigi. Ony saýatty túrde paıdalana alsaq, túrki halqy álemde irgeli kúshke aınalary haq. Demek, ekonomıkalyq odaqty qoldaý asa qajet.
Seısen ÁMIRBEKULY
"Aıqyn" gazeti
