ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ تۇركولوگيا جانە التايتانۋ ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ماقسۇتحان جاقىپتىڭ بۇگىنگى 1-ءساۋىر كۇلكى كۇنىنە وراي قۇراستىرعان “عالىم-تىلشىلەردىڭ ءازiل-قالجىڭدارى ” اتتى ايدارمەن بىرنەشە جازباسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
كۇلىپ جۇرەيىك، كۇلكى سىيلايىق اعايىن. كۇلكى كۇنى قۇتتى بولسىن.
ماكەڭ مەن سەكەڭ قاعىتپالارى
قازاق ءتىلىنىڭ قوس تارلانى (ماۋلەن بالاقاەۆ پەن ىسمەت كەڭەسباەۆ) ايتتى دەگەن اڭگىمەنىڭ كوبى بۇل كۇندە اڭىزعا اينالىپ كەتتى. بۇل ادامداردىڭ عالىم رەتىندەگى ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا دا، ادام رەتىندەگى اڭگىمەلەرى ەكىنشى ءبىر قىزىقتى سالا
بۇگىنگى عىلىمي كەڭەس كوڭىلدى ءوتىپ جاتىر
مۇنداي وتىرىستاردىڭ ءتۇيىنى كوبىنەسە سەكەڭە بايلانىستى. بۇگىن ول كىسىنىڭ كوڭىل-كۇيى كوتەرىڭكى ەكەن. اركىمگە جىلى ءسوز ايتىپ، قالجىڭ تاستاپ، ارا-اراسىندا قارقىلداپ كۇلىپ تە الادى. كەڭەستە ىزدەنۋشى س.ءتولەكوۆانىڭ “العىس-قارعىس ءماندى فرازەولوگيزمدەر” دەپ اتالاتىن ديسسەرتاتسياسى تالقىلانىپ جاتقان. سەكەڭ ىزدەنۋشىگە قاراپ:
– قازاق ءتىلى مۇنداي سوزدەرگە دە باي عوي، سونىڭ ءبىرازىن سەن دە جيناعان ەكەنسىڭ، ءجون دەلىك. ال بۇلاردىڭ ايەلدەر مەن ەركەكتەرگە ءتان تۇرلەرىن تاۋىپ، جىكتەدىڭ بە؟ –دەپ سۇراق قويدى.
– سوندا ماكەڭ ديسسەرتانتتان بۇرىن الگىلەردى جىميىپ تەرگىشتەي باستادى. سەكەڭ سۇراعىن ودان ارى ناقتىلاي ءتۇستى.
– ماسەلەن، ەركەكتەر ايتپايتىن، تەك ايەلدەرگە ءتان قارعىستار بار، سولاردى ايتام!
–ەركەكتەر “قىرعىن تيگىر!” دەپ تە ايتا بەرەدى – دەپ سەكەڭدى قالجىڭعا تارتىپ ەدى. سوندا سەكەڭ جۇلىپ العانداي:
–مۇنى ماكەڭنەن باسقا ەركەكتىڭ ايتقانىن ەستىگەن ەمەسپىن! – دەپ سارت ەتكىزدى. جۇرت دۋ كۇلدى. سەكەڭ مۇنىمەن تىنعان جوق، ديسسەرتاتسيا ماتەريالىن پايدالانا وتىرىپ، ماكەڭدى تاعى ءبىر ءتۇرتىپ كەتتى. ول س.تولەكوۆاعا قاراپ:
– ال ەندى بار عوي شىراعىم، مىنا جۇمىستى زەرتتەگەندە اشقان جاڭالىعىڭ قايسى؟ مۇنى مەن عانا ەمەس، وسىدان 20-30 جىل وتكەن سوڭ مىنا وتىرعان اعالارىڭ دا سۇرايدى. ارينە، ول كەزدە مىنا ماۋلەن مەن عاينيدەن بولا قويماس، ال مەنىڭ بولاتىنىم انىق – دەپ قۋلانا ءتۇستى. سوندا ماناعى ۇتىلىستىڭ ەسەسىن قايىرۋدىڭ جولىن ىزدەپ، اڭىسىن اڭدىپ وتىرعان ماكەڭ، ءوزى قۇرعان قاقپانعا اڭداماي ءوزى كەپ تۇسكەن قۇرداسىنا:
– و، جاعىڭ قارىسقىر! – دەدى اقىرىن عانا. ماناعى ماناعى ما، جۇرت قىران-توپالاڭ كۇلكى قۇشاعىنا ەندى. اسىرەسە، العىس-قارعىس ءماندى سوزدەر تالقىعا ءتۇسىپ جاتقاندا، مىناداي قالجىڭ ءتىپتى جاراسىم تاۋىپ كەتكەندەي ەدى.
و دۇنيەگە الفاۆيت تارتىبىمەن باراسىڭ
…ەلگە الدەقاشان اڭىز بوپ تاراپ كەتكەن مىنا ءبىر قالجىڭدى قالاي ۇمىتارسىڭ؟!
بىردە ىسمەت كەڭەسبايۇلى قاتتى ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتىپ قالادى. ەجەلگى دوسىنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا ماۋلەن بالاقاەۆ بارىپ: «ءا، سابازىم، ول جاقتان دا امان قايتقانبىسىڭ؟»، - دەيتىن كورىنەدى. سەكەڭ: «قۇلاعىڭدى جاقىندات، - دەيدى دە. – كەتىپ-اق قالاتىن رەت بولعان ەدى. بىراق ول جاقتا دا ادامدى الفاۆيت تارتىبىمەن الادى ەكەن.ك-ءنىڭ ازىرگە كەرەگى جوق، بىزگە ب كەرەك دەپ ساعان مەنى شاقىرتۋعا جىبەردى، بالاقاەۆ»، - دەپ جايلاپ ەزۋ تارتقان ەكەن.
جارىقتىقتار قيسىنى كەلگەن جەردە قالجىڭ سوزدەن ەكەۋى دە باس تارتپاعان. ءتىپتى قانىش يمانتايۇلى قايتىس بولىپ، ول كىسىنىڭ ءمايىتى سالىنعان تابىتتى بۇكىل ەل ورتالىق بەيىتكە دەيىن جاياۋ اپارعانى جادىمىزدا. سول قارالى شەرۋدىڭ ءبىر تۇسىندا سەكەڭ ماكەڭدى نۇسقاپ، ەجەلگى ادەتىنە باسىپ: «قاشانعى قازاق قىرىلا بەرەدى وسى؟ سەنىڭ دە كەزەگىڭ كەلگەن جوق پا ءوزى؟»، -دەيدى جايلاپ. سوندا ماكەڭ قولىن جوعارى نۇسقاپ: «ىسمەت، ول بىزگە بايلانىستى ەمەس، ونىڭ بيلىگى جوعارىدا، ول كىسى ءبارىن بىلەدى. ءازىر كىلەڭ يگى جاقسىلاردى الىپ جاتىر. ەندىگى يگى جاقسىمىز سەن دەپ ءجۇرمىز عوي»، - دەپتى. جۇرت اشىق كۇلە الماي، ىشتەن بۋلىعىپتى.
ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە قيماستىق سەزىمى تەرەڭ بولعانىن ىسمەت كەڭەسبايۇلى قايتىس بولعاندا كوردىم. ماكەڭ ەسكى دوسىنىڭ باسىندا وتىرىپ ەگىل-تەگىل جىلادى. ول كىسىنىڭ جىلاعانىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم. وپاسىز، جالعان، دۇنيە-اي!
ومىرزاق ايتباەۆ. تىلعۇمىرلار (قازاق لينگۆيستەرى مەن ءتىل جاناشىرلارى) اتتى كىتاپتان» ، 4-توم. 243-244 ب. – الماتى:«ابزال-اي» باسپاسى، 2014.
تۇركولوگيانىڭ كوكساقالى
قىرعىز كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى كونستانتين كۋزميچ يۋداحين قىرعىز ءتىلىن تاماشا بىلەتىن كىسى ەدى. الپىسىنشى جىلدارى تۇركى تىلدەرىندە ءبىرىنشى بالىپ ەكى تومدىق “قىرعىزشا ورىسشا” سوزدىك شىعارىپ، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان. 1976 جىلى الماتىدا وتكەن تۇركولوگيالىق كونفەرەنتسياسىنىڭ ءبىر ءماجىلىسىن ىسمەت كەڭەسباەۆ اشىپ: ء“ماجىلىستى ودان ءارى جۇرگىزۋدى تۇركولوگياسىنىڭ اقساقالى كونستانتين كۋزميچ يۋداحيننەن سۇرايمىن”، - دەدى. ول ءوز كەزەگىندە: “بايانداما جاساۋ ءۇشىن ءسوزدى تۇركولوگيانىڭ كوكساقالى ىسمەت كەڭەسبايۇلىنا بەرەمىن”، - دەگەنى. جۇرت اقساقال سوزىنە وراي “كوكساقالدى” تاپقانىنا كۇلىپ ءماز بولدى. سول كونستانتين كۋزميچ ءحال جاعدايىن سۇراعان ارىپتەسىنە: “ساقالىمىزعا تۇكىرىپ ءجۇرىپ جاتىرمىز”، - دەگەندە ءبىز تۇسىنبەي قالعانبىز، كەيىن ويلاساق: “كۇش قۋات ازايدى”، - دەگەن ءسوز ەكەن عوي.
تۇركمەندەر باسقا قازاقتى بىلمەيدى
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا الماتىدا ءتىل ءبىلىمى جونىندە ۇلكەن جيىن وتەدى. وداقتىڭ جان-جاعىنان بەلگىلى ءتىل عالىمدارى كەلگەن. وعان ارينە، ەجەلگى تۇركى جازۋلارىنىڭ بىلگىرى رۋى اداي عۇبايدوللا ايداروۆ قاتىسادى. ول ءوزىنىڭ كوپتەن تانىس-ءبىلىس ارىپتەستەرىن قوناققا شاقىرادى. ىشىندە ىسمەت كەڭەسباەۆ جانە تۇرىكمەنستاننان كەلگەن پاعام ازىموۆ دەگەن عالىمدار بار.
ءشايدان كەيىن ءبىراز قوناقتار تەمەكى تارتۋعا تىسقا شىققاندا، وسى ۇشەۋى وڭاشا قالعان. ازىلدەسىپ سويلەسىپ وتىرادى. اسىرەسە، عۇبەكەڭنىڭ ءسوزى وتكىر، ىسمەتتى ازىلدەڭكىرەپ جىبەرەدى. سوندا تۇرىكمەن عالىمى پاعام ىسمەتكە بىلاي دەپتى:
– ىسمەت، ءبىز ادايلاردى ۇلى حالىق سانايمىز، كەرەمەت سىيلاسامىز. ءتىپتى قازاقتا وسى ادايدان باسقا ەل بار دەپ بىلمەيمىز. ۇشەۋى دە كۇلىپ جىبەرگەن. پاعامنىڭ ايتقانى ادايلاردىڭ تۇرىكمەندەرگە وتە جاقىن كورشى ەتەنە ارالاس ەكەنى.
– مەن جورتا ايتىپ ەدىم، مىنا عۇبايدوللامەن ازىلدەسەتىنىمىز بار، - دەپ ىسمەت اقتالا سويلەپتى.
“بالاقاەۆ اۋىرىپ قالدى”
سول كازمۋ-دە 1- كۋرس ستۋدەنتتەرى العاشقى قازاق ءتىلى ساباعىندا ماۋلەن بالاقاەۆتى كۇتىپ وتىرسا، اۋديتورياعا ءتۇر-ءتۇسى وزگە ۇلت وكىلى كىرىپ كەلەدى. ستۋدەنتتەر: “بىزگە قازىر قازاق ءتىلى، بالاقاەۆتىڭ ساباعى بولادى”، - دەپ شۋلاپ قويا بەرىپتى. ماكەڭ: “بالاقاەۆ - مەن” دەمەي، “ول كىسى اۋىرىپ قالىپتى، ورنىنا مەن وتكىزەمىن”، - دەپتى. بالالار بالاقاەۆتى تانىماي قالعاندارىنا كەيىن ءبىراز ۇيالىپ ءجۇرىپتى.
كءوڭىلدى ءجۇرۋدى ۇناتاتىن
شورا شامعاليۇلىمەن جارتى عاسىردان استام قىزمەتتەس، ارالاس-قۇرالاس بولدىق. العاشقىدا اعا-ءىنى بولىپ جۇرگەنمەن، كەيىن زامانداس، دوس بولىپ كەتتىك. ينستيتۋت ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ شىققان كەزدە شوكەڭ «ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولاتىن. جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن جيناپ جۇرگەن جىگىتتەر كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ ديالەكتولوتاردىڭ سانى كوبەيىپ كەتتى دە ءوز الدىنا ءبولىم بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. شوكەڭنىڭ جەتەكشىلىگى، كەڭەسشىلىگىمەن كوپتەگەن كانديدات، دوكتورلار ءار جەردە وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەدى. ديالەكتولوگيانىڭ جەكە عىلىم سالاسى رەتىندە دامۋىنا جول اشىلدى، سوزدىكتەر شىقتى، مونوگرافيالار جارىق كوردى. ءبولىمنىڭ جابىلۋىمەن بايلانىستى 1990 جىلدارى بۇل سالاداعى زەرتتەۋ قوجىرادى. وكىنىشتىسى قازىر ينستيتۋتتا بىردە-ءبىر ديالەكتولوگ عالىم قالمادى. شورا اعامىزدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى كوپ ەدى. ونىڭ جۇرگەن جەرى ءازىل-قالجىڭعا تولى بولاتىن. ءوزى كۇلمەسە دە جۇرتتى كۇلدىرتىپ وتىراتىن. شوكەڭ ءسال نارسەدەن كۇلكىلى اڭگىمە قۇراستىرا الاتىن. ماسەلەن ءوزىنىڭ كىتابىن مەنىڭ اسپيرانتىم شارا ماجىتاەۆاعا بەرگەندە «شارە وت شوري» دەپ جازىپ بەرىپ جۇرتتى كۇلدىرگەنى بار.
ول كوڭىلدى ءجۇرۋدى ۇناتاتىن، توي-جيىندارعا باراردا ءان ءماتىنىن ماشينكاعا كوبەيتىپ الىپ باراتىن. وتىرىستا ءاندى ءوزى باستاپ، ءماتىنىن بىلمەيمىن دەگەندەرگە قاعازعا شىعارىپ تاراتىپ بەرۋشى ەدى. شوكەڭنىڭ ايتاتىن سايقىمازاقتارى (انەكدوتتارى) تۋرالى ءار جەردە كوپ جازىلدى عوي دەيمىن. مەن سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن ەسكە تۇسىرسەم دەيمىن.
شوكەڭ ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇرگەندە، اۋرۋىنىڭ ونشاقتى ءتۇرىن ايتىپ «مەنى جۇمىستان بوساتۋىڭدى سۇرايمىن» دەپ ارىزىن اپارىپتى. ءابدۋالي وعان «بۇنداي اۋرۋلارمەن جۇمىس جاساي بەرۋگە بولادى» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. شوكەڭ تاعىدا ەكىنشى رەت «ەندى بۇرىنعى اۋرۋلاردىڭ ۇستىنە وزىممەن ءوزىم سويلەسەتىن بولدىم» دەپ ارىز اپارىپ بەرسە، ءابدۋالي بۇل ارىزعا «مىنا اۋرۋ الجاسۋدىڭ الدى ەكەن، دەمەك جۇمىستان بوساتۋ كەرەك» دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قۇرداستىق قالجىڭ بولاتىن. سول ورىنباسار كەزىندە ءابدۋاليدى ۆيتسە-پرەزيدەنت تولەپباەۆ شاقىرىپ، ءابدۋالي ورنىندا بولماعاسىن شورا بارىپتى. تولەپباەۆ امانداسقاننان كەيىن شورادان «نە جاڭالىق بار؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا شوكەڭ «جۇرت اۋزىندا مىناداي جاڭالىق پايدا بولىپتى. ءسىز تسك-عا كەتەدى ەكەنسىز. ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا زاكي احمەتوۆ كەلەدى ەكەن، زاكيدىڭ ورنىنا ءابدۋالي بارادى دا، ءابدۋاليدىڭ ورنىنا مەن ديرەكتور بولادى ەكەم» – دەگەندە، بۇعان تولەپباەۆ كۇلۋدىڭ ورنىنا جالما-جان ابدۋاليگە دەرەۋ تەلەفون سوعىپ «مىنا ورىنباسارىڭدى جۇمىستان بوساتۋ كەرەك» دەپتى.
شوكەڭنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى جيناعىشتىق بولاتىن. كەزىندە شوقان، ابىلاي تۋرالى دەرەكتەر جيناپ جۇرەتىن، «قايرات» فۋتبول كومانداسى تۋرالى كىتاپتا شىعاردى، بالاسىنىن اتىن قايرات قويدى. توسبەلگى مەدالداردى دا جيناپ جۇرەتىن، ءتىپتى ءارتۇرلى باسىلىمداردان دارىگەرلىك كەڭەستى دە جينادى. «بۇل نەگە كەرەك؟» دەپ ويلاپ ءجۇرۋشى ەدىم، ءبىر كەزدە وزىمە پايداسى ءتيدى. مەنىڭ اياعىما «شپور» دەگەن اۋرۋ پايدا بولىپ دارىگەردەن دارىگەر قويماي جازا الماي ءجۇر ەدىم، سونى شوكەڭە ايتقانىمدا، سول جيناعىنان دارىگەرلىك كەڭەس تاۋىپ بەردى، سول كەڭەس بويىنشا ءبىر اپتادا اياعىمدى جازىپ الدىم. بۇل جيناقتى مەديتسينالىق مۇراجاي سۇراسا دا، بەرمەگەن ەكەن.
مەنىڭ شوكەڭ تۋرالى كوبىرەك بىلۋىمە ەكەۋىمىزدىڭ بىشكەكتەگى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ كەڭەسىنىڭ ون جىلداي مۇشەسى بولۋىمىز بولدى. ءبىزدى ايىنا ەكى رەت كەڭەسكە شاقىرىپ، وزدەرى الىپ كەتەدى. شوكەڭ ماشينانىڭ الدىنا وتىرىپ الىپ بارعانشا، كەلگەنشە جۇرگىزۋشىگە انەكدوت ايتادى. ارتىندا وتىرعان مەنى قايتا-قايتا ايتىلعان انەكدوت جالىقتىرادى. «بۇنى كەشە دە ايتتىڭىز عوي دەسەم، «ول باسقا جۇرگىزۋشى عوي» – دەيتىن.
بىشكەككە بارعاندا مىندەتتى تۇردە «اي – شۋرەك» دۇكەنىنە سوقپاي كەتپەيدى، ەشتەڭە الماسا دا ءبىر قاراپ شىعادى. جالپى شوكەڭنىڭ كاسىپكەرلىككە ءتان قىلىق بولاتىن. «قىزمەتتەن بوس ۋاقىتىڭىزدا قايدا دەمالاسىز؟» دەپ سۇراعاندا، «كوك بازارعا بارامىن» دەگەندە تاڭ قالعانىم بار. وندا دا تاۋارلاردىڭ باعاسىن قاراپ، باسقا جەردەگى تاۋارلارمەن سالىستىرۋدى ۇناتادى ەكەن. ونى ول ناعاشىلارىنىڭ تاتار، باشقۇرت ساۋداگەرلەرى بولعانىنان كورەدى.
(ب.ابىلقاسىمۇلى فيلول. ع. د.، پروفەسسور. ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى. ۇلى دالا تۇلعالارى: اكادەميك شورا سارىباەۆ جانە ۇلتتىق ءتىلتانىم تاعىلىمى // حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى. – الماتى: «قازاق كىتابى» باسپاسى، 2020. 4-5- ب).
«تەرەزە مەن فورتوچكا»
ءتىل بىلىمىندە سول كەزدەگى جالعىز اكادەميك ءا.قايداروۆ بولاتىن. كەيىن ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن كوررەسپوندەنت مۇشەلەرى اكادەميك بولىپ جاريالاندى. سودان كەيىن-اق ابەكەڭنىڭ قۇرداسى ش. سارىباەۆ:
– ءاي، ءابدۋالي، سەن اكادەميكپىن دەپ، كەۋدەڭدى قاعا بەرمە، ءبىز دە اكادەميك بولدىق مىنە. تەرەزەمىز تەڭەلدى - دەپتى.
سوندا ابەكەڭ:
– يا، شورا، سەن دە اكادەميكسىڭ، تەرەزەمىز تەڭەلدى. بىراق مەن – تەرەزەمىن، ال سەن بولساڭ – «فورتوچكاسىڭ»، - دەپتى.
كوڭىل ايتۋ
قازاق كسر-ءى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «قازاق تىلىندەگى سينونيمدەر»، «اباي ءتىلى سوزدىگى» مەن «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن» قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، عالىم، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ققر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن اسەت بولعانباەۆ ارىپتەسىنىڭ اناسى قايتىس بولعاندا ايتقان ءسوزى.
كەڭەس زامانىندا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مەن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءبىر شاڭىراق كوپ جىلدار بىرگە جۇمىس ىستەدى. ادەبيەتتانۋشى-عالىم نينا سەرگەەۆنا سميرنوۆا دەگەن كىسىنىڭ شەشەسى قايتىس بولىپ، ءبىر توپ تىلشىلەر ۇيىنە كوڭىل ايتۋعا بارادى. ىشىندەگى ۇلكەنى اسەت بولعانباەۆ بولسا كەرەك. باسقالارى كوڭىل ايتۋدى سوعان جۇكتەپتى. ورىسشا كوڭىل ايتۋدى بىلە بەرمەيتىن اسەكەڭ قازاقشا ءسوز باستايدى عوي.
– نينا سەرگەەۆنا، سمەرت ۆسەم پريسۋششا. سەگودنيا ماما ۋمەرلا، زاۆترا ۆى ۋمرەتە، پوسلە زاۆترا – مى، - دەپتى. سوندا ن.س.سميرنوۆا: «لۋچشە زاۆترا تى ۋمري»، - دەگەن ەكەن.
