A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ türkologiia jäne altaitanu bölımınıŋ ǧylymi qyzmetkerı Maqsūthan Jaqyptyŋ bügıngı 1-säuır külkı künıne orai qūrastyrǧan “Ǧalym-tılşılerdıŋ äzil-qaljyŋdary ” atty aidarmen bırneşe jazbasyn ūsynyp otyrmyz.
Külıp jüreiık, külkı syilaiyq aǧaiyn. Külkı künı qūtty bolsyn.
Mäkeŋ men Sekeŋ qaǧytpalary
Qazaq tılınıŋ qos tarlany (Mäulen Balaqaev pen Ismet Keŋesbaev) aitty degen äŋgımenıŋ köbı būl künde aŋyzǧa ainalyp kettı. Būl adamdardyŋ ǧalym retındegı eŋbekterı öz aldyna da, adam retındegı äŋgımelerı ekınşı bır qyzyqty salaBügıngı ǧylymi keŋes köŋıldı ötıp jatyr
Mūndai otyrystardyŋ tüiını köbınese Sekeŋe bailanysty. Bügın ol kısınıŋ köŋıl-küiı köterıŋkı eken. Ärkımge jyly söz aityp, qaljyŋ tastap, ara-arasynda qarqyldap külıp te alady. Keŋeste ızdenuşı S.Tölekovanyŋ “Alǧys-qarǧys mändı frazeologizmder” dep atalatyn dissertasiiasy talqylanyp jatqan. Sekeŋ ızdenuşıge qarap:
– Qazaq tılı mūndai sözderge de bai ǧoi, sonyŋ bırazyn sen de jinaǧan ekensıŋ, jön delık. Al būlardyŋ äielder men erkekterge tän türlerın tauyp, jıktedıŋ be? –dep sūraq qoidy. – Sonda Mäkeŋ dissertanttan būryn älgılerdı jymiyp tergıştei bastady. Sekeŋ sūraǧyn odan ary naqtylai tüstı. – Mäselen, erkekter aitpaityn, tek äielderge tän qarǧystar bar, solardy aitam! –Erkekter “Qyrǧyn tigır!” dep te aita beredı – dep Sekeŋdı qaljyŋǧa tartyp edı. Sonda Sekeŋ jūlyp alǧandai: –Mūny Mäkeŋnen basqa erkektıŋ aitqanyn estıgen emespın! – dep sart etkızdı. Jūrt du küldı. Sekeŋ mūnymen tynǧan joq, dissertasiia materialyn paidalana otyryp, Mäkeŋdı taǧy bır türtıp kettı. Ol S.Tölekovaǧa qarap: – Al endı bar ǧoi şyraǧym, myna jūmysty zerttegende aşqan jaŋalyǧyŋ qaisy? Mūny men ǧana emes, osydan 20-30 jyl ötken soŋ myna otyrǧan aǧalaryŋ da sūraidy. Ärine, ol kezde myna Mäulen men Ǧainiden bola qoimas, al menıŋ bolatynym anyq – dep qulana tüstı. Sonda manaǧy ūtylystyŋ esesın qaiyrudyŋ jolyn ızdep, aŋysyn aŋdyp otyrǧan Mäkeŋ, özı qūrǧan qaqpanǧa aŋdamai özı kep tüsken qūrdasyna: – O, jaǧyŋ qarysqyr! – dedı aqyryn ǧana. Manaǧy manaǧy ma, jūrt qyran-topalaŋ külkı qūşaǧyna endı. Äsırese, alǧys-qarǧys mändı sözder talqyǧa tüsıp jatqanda, mynadai qaljyŋ tıptı jarasym tauyp ketkendei edı.O düniege alfavit tärtıbımen barasyŋ
…Elge äldeqaşan aŋyz bop tarap ketken myna bır qaljyŋdy qalai ūmytarsyŋ?! Bırde Ismet Keŋesbaiūly qatty nauqastanyp auruhanada jatyp qalady. Ejelgı dosynyŋ köŋılın sūrauǧa Mäulen Balaqaev baryp: «Ä, sabazym, ol jaqtan da aman qaitqanbysyŋ?», - deitın körınedı. Sekeŋ: «Qūlaǧyŋdy jaqyndat, - deidı de. – Ketıp-aq qalatyn ret bolǧan edı. Bıraq ol jaqta da adamdy alfavit tärtıbımen alady eken.K-nıŋ äzırge keregı joq, bızge B kerek dep saǧan menı şaqyrtuǧa jıberdı, Balaqaev», - dep jailap ezu tartqan eken. Jaryqtyqtar qisyny kelgen jerde qaljyŋ sözden ekeuı de bas tartpaǧan. Tıptı Qanyş İmantaiūly qaitys bolyp, ol kısınıŋ mäiıtı salynǧan tabytty bükıl el ortalyq beiıtke deiın jaiau aparǧany jadymyzda. Sol qaraly şerudıŋ bır tūsynda Sekeŋ Mäkeŋdı nūsqap, ejelgı ädetıne basyp: «Qaşanǧy qazaq qyryla beredı osy? Senıŋ de kezegıŋ kelgen joq pa özı?», -deidı jailap. Sonda Mäkeŋ qolyn joǧary nūsqap: «Ismet, ol bızge bailanysty emes, Onyŋ bilıgı joǧaryda, ol kısı bärın bıledı. Äzır kıleŋ igı jaqsylardy alyp jatyr. Endıgı igı jaqsymyz Sen dep jürmız ǧoi», - deptı. Jūrt aşyq küle almai, ışten bulyǧypty. Ekeuınıŋ bır-bırıne qimastyq sezımı tereŋ bolǧanyn Ismet Keŋesbaiūly qaitys bolǧanda kördım. Mäkeŋ eskı dosynyŋ basynda otyryp egıl-tegıl jylady. Ol kısınıŋ jylaǧanyn bırınşı ret köruım. Opasyz, jalǧan, dünie-ai! Ömırzaq Aitbaev. Tılǧūmyrlar (Qazaq lingvisterı men tıl janaşyrlary) atty kıtaptan» , 4-tom. 243-244 b. – Almaty:«Abzal-Ai» baspasy, 2014.Türkologiianyŋ köksaqaly
Qyrǧyz KSR Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Konstantin Kuzmich Iýdahin qyrǧyz tılın tamaşa bıletın kısı edı. Alpysynşy jyldary türkı tılderınde bırınşı balyp ekı tomdyq “Qyrǧyzşa orysşa” sözdık şyǧaryp, KSRO Memlekettık syilyǧyn alǧan. 1976 jyly Almatyda ötken türkologiialyq konferensiiasynyŋ bır mäjılısın Ismet Keŋesbaev aşyp: “Mäjılıstı odan ärı jürgızudı türkologiiasynyŋ aqsaqaly Konstantin Kuzmich Iýdahinnen sūraimyn”, - dedı. Ol öz kezegınde: “Baiandama jasau üşın sözdı türkologiianyŋ köksaqaly Ismet Keŋesbaiūlyna beremın”, - degenı. Jūrt aqsaqal sözıne orai “köksaqaldy” tapqanyna külıp mäz boldy. Sol Konstantin Kuzmich häl jaǧdaiyn sūraǧan ärıptesıne: “Saqalymyzǧa tükırıp jürıp jatyrmyz”, - degende bız tüsınbei qalǧanbyz, keiın oilasaq: “Küş quat azaidy”, - degen söz eken ǧoi.Türkmender basqa qazaqty bılmeidı
Ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldarynda Almatyda tıl bılımı jönınde ülken jiyn ötedı. Odaqtyŋ jan-jaǧynan belgılı tıl ǧalymdary kelgen. Oǧan ärine, ejelgı türkı jazularynyŋ bılgırı ruy adai Ǧūbaidolla Aidarov qatysady. Ol özınıŋ köpten tanys-bılıs ärıptesterın qonaqqa şaqyrady. Işınde Ismet Keŋesbaev jäne Türıkmenstannan kelgen Paǧam Azymov degen ǧalymdar bar. Şäidan keiın bıraz qonaqtar temekı tartuǧa tysqa şyqqanda, osy üşeuı oŋaşa qalǧan. Äzıldesıp söilesıp otyrady. Äsırese, Ǧūbekeŋnıŋ sözı ötkır, Ismettı äzıldeŋkırep jıberedı. Sonda türıkmen ǧalymy Paǧam Ismetke bylai deptı: – Ismet, bız adailardy ūly halyq sanaimyz, keremet syilasamyz. Tıptı qazaqta osy adaidan basqa el bar dep bılmeimız. Üşeuı de külıp jıbergen. Paǧamnyŋ aitqany adailardyŋ türıkmenderge öte jaqyn körşı etene aralas ekenı. – Men jorta aityp edım, myna Ǧūbaidollamen äzıldesetınımız bar, - dep Ismet aqtala söileptı.“Balaqaev auyryp qaldy”
Sol KazMU-de 1- kurs studentterı alǧaşqy qazaq tılı sabaǧynda Mäulen Balaqaevty kütıp otyrsa, auditoriiaǧa tür-tüsı özge ūlt ökılı kırıp keledı. Studentter: “Bızge qazır qazaq tılı, Balaqaevtyŋ sabaǧy bolady”, - dep şulap qoia berıptı. Mäkeŋ: “Balaqaev - men” demei, “Ol kısı auyryp qalypty, ornyna men ötkızemın”, - deptı. Balalar Balaqaevty tanymai qalǧandaryna keiın bıraz ūialyp jürıptı.Köŋıldı jürudı ūnatatyn
Şora Şamǧaliūlymen jarty ǧasyrdan astam qyzmettes, aralas-qūralas boldyq. Alǧaşqyda aǧa-ını bolyp jürgenmen, keiın zamandas, dos bolyp kettık. İnstitut öz aldyna şaŋyraq köterıp şyqqan kezde Şökeŋ «Tıl tarihy jäne dialektologiia» bölımınıŋ meŋgeruşısı bolatyn. Jergılıktı tıl erekşelıkterın jinap jürgen jıgıtter kandidattyq dissertasiia qorǧap dialektolotardyŋ sany köbeiıp kettı de öz aldyna bölım boluyna mümkındık jasady. Şökeŋnıŋ jetekşılıgı, keŋesşılıgımen köptegen kandidat, doktorlar är jerde oqu oryndarynda jūmys ıstedı. Dialektologiianyŋ jeke ǧylym salasy retınde damuyna jol aşyldy, sözdıkter şyqty, monografiialar jaryq kördı. Bölımnıŋ jabyluymen bailanysty 1990 jyldary būl saladaǧy zertteu qojyrady. Ökınıştısı qazır institutta bırde-bır dialektolog ǧalym qalmady. Şora aǧamyzdyŋ erekşe qasietterı köp edı. Onyŋ jürgen jerı äzıl-qaljyŋǧa toly bolatyn. Özı külmese de jūrtty küldırtıp otyratyn. Şökeŋ säl närseden külkılı äŋgıme qūrastyra alatyn. Mäselen özınıŋ kıtabyn menıŋ aspirantym Şara Mäjıtaevaǧa bergende «Şare ot Şori» dep jazyp berıp jūrtty küldırgenı bar. Ol köŋıldı jürudı ūnatatyn, toi-jiyndarǧa bararda än mätının maşinkaǧa köbeitıp alyp baratyn. Otyrysta ändı özı bastap, mätının bılmeimın degenderge qaǧazǧa şyǧaryp taratyp beruşı edı. Şökeŋnıŋ aitatyn saiqymazaqtary (anekdottary) turaly är jerde köp jazyldy ǧoi deimın. Men sonyŋ bır-ekeuın eske tüsırsem deimın. Şökeŋ İnstitut direktorynyŋ orynbasary bolyp jürgende, auruynyŋ onşaqty türın aityp «Menı jūmystan bosatuyŋdy sūraimyn» dep aryzyn aparypty. Äbduäli oǧan «Būndai aurularmen jūmys jasai beruge bolady» dep jauap berıptı. Şökeŋ taǧyda ekınşı ret «Endı būrynǧy aurulardyŋ üstıne özımmen özım söilesetın boldym» dep aryz aparyp berse, Äbduäli būl aryzǧa «Myna auru aljasudyŋ aldy eken, demek jūmystan bosatu kerek» dep jauap qaiyrypty. Būl ekeuınıŋ arasyndaǧy qūrdastyq qaljyŋ bolatyn. Sol orynbasar kezınde Äbduälidı Vise-prezident Tölepbaev şaqyryp, Äbduäli ornynda bolmaǧasyn Şora barypty. Tölepbaev amandasqannan keiın Şoradan «Ne jaŋalyq bar?» – dep sūrapty. Sonda Şökeŋ «Jūrt auzynda mynadai jaŋalyq paida bolypty. Sız SK-ǧa ketedı ekensız. Sızdıŋ ornyŋyzǧa Zäki Ahmetov keledı eken, Zäkidıŋ ornyna Äbduäli barady da, Äbduälidıŋ ornyna men direktor bolady ekem» – degende, būǧan Tölepbaev küludıŋ ornyna jalma-jan Äbduälige dereu telefon soǧyp «Myna orynbasaryŋdy jūmystan bosatu kerek» deptı. Şökeŋnıŋ taǧy bır qasietı jinaǧyştyq bolatyn. Kezınde Şoqan, Abylai turaly derekter jinap jüretın, «Qairat» futbol komandasy turaly kıtapta şyǧardy, balasynyn atyn Qairat qoidy. Tösbelgı medaldardy da jinap jüretın, tıptı ärtürlı basylymdardan därıgerlık keŋestı de jinady. «Būl nege kerek?» dep oilap jüruşı edım, bır kezde özıme paidasy tidı. Menıŋ aiaǧyma «şpor» degen auru paida bolyp därıgerden därıger qoimai jaza almai jür edım, sony Şökeŋe aitqanymda, sol jinaǧynan därıgerlık keŋes tauyp berdı, sol keŋes boiynşa bır aptada aiaǧymdy jazyp aldym. Būl jinaqty medisinalyq mūrajai sūrasa da, bermegen eken. Menıŋ Şökeŋ turaly köbırek bıluıme ekeuımızdıŋ Bışkektegı doktorlyq dissertasiia qorǧau keŋesınıŋ on jyldai müşesı boluymyz boldy. Bızdı aiyna ekı ret keŋeske şaqyryp, özderı alyp ketedı. Şökeŋ maşinanyŋ aldyna otyryp alyp barǧanşa, kelgenşe jürgızuşıge anekdot aitady. Artynda otyrǧan menı qaita-qaita aitylǧan anekdot jalyqtyrady. «Būny keşe de aittyŋyz ǧoi desem, «Ol basqa jürgızuşı ǧoi» – deitın. Bışkekke barǧanda mındettı türde «Ai – Şurek» dükenıne soqpai ketpeidı, eşteŋe almasa da bır qarap şyǧady. Jalpy Şökeŋnıŋ käsıpkerlıkke tän qylyq bolatyn. «Qyzmetten bos uaqytyŋyzda qaida demalasyz?» dep sūraǧanda, «Kök bazarǧa baramyn» degende taŋ qalǧanym bar. Onda da tauarlardyŋ baǧasyn qarap, basqa jerdegı tauarlarmen salystyrudy ūnatady eken. Ony ol naǧaşylarynyŋ tatar, başqūrt saudagerlerı bolǧanynan köredı. (B.Äbılqasymūly filol. ǧ. d., professor. A. Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı. Ūly dala tūlǧalary: akademik Şora Sarybaev jäne ūlttyq tıltanym taǧylymy // Halyqaralyq ǧylymi-teoriialyq konferensiia materialdary. – Almaty: «Qazaq kıtaby» baspasy, 2020. 4-5- b).«Tereze men förtöchkä»
Tıl bılımınde sol kezdegı jalǧyz akademik Ä.Qaidarov bolatyn. Keiın Elbasynyŋ jarlyǧymen korrespondent müşelerı akademik bolyp jarialandy. Sodan keiın-aq Äbekeŋnıŋ qūrdasy Ş. Sarybaev: – Äi, Äbduali, sen akademikpın dep, keudeŋdı qaǧa berme, bız de akademik boldyq mıne. terezemız teŋeldı - deptı. Sonda Äbekeŋ: – İia, Şora, sen de akademiksıŋ, terezemız teŋeldı. Bıraq men – terezemın, al sen bolsaŋ – «förtöchkäsıŋ», - deptı.Köŋıl aitu
Qazaq KSR-ı Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, «Qazaq tılındegı sinonimder», «Abai tılı sözdıgı» men «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgın» qūrastyruşylardyŋ bırı, ǧalym, ömırınıŋ soŋyna deiın QQR Ǧylym Akademiiasynyŋ Tıl bılımı institutynda qyzmet etken Äset Bolǧanbaev ärıptesınıŋ anasy qaitys bolǧanda aitqan sözı. Keŋes zamanynda Ädebiet jäne öner instituty men Tıl bılımı instituty bır şaŋyraq köp jyldar bırge jūmys ıstedı. Ädebiettanuşy-ǧalym Nina Sergeevna Smirnova degen kısınıŋ şeşesı qaitys bolyp, bır top tılşıler üiıne köŋıl aituǧa barady. Işındegı ülkenı Äset Bolǧanbaev bolsa kerek. Basqalary köŋıl aitudy soǧan jükteptı. Orysşa köŋıl aitudy bıle bermeitın Äsekeŋ qazaqşa söz bastaidy ǧoi. – Nina Sergeevna, smert vsem prisuşa. Segodnia mama umerla, zavtra vy umrete, posle zavtra – my, - deptı. Sonda N.S.Smirnova: «Luchşe zavtra ty umri», - degen eken.
