ء(سوز بەن سۋرەت)
جالپىادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى – تاراس گريگورەۆيچ شەۆچەنكو. اسىرەسە، ونىڭ شىعارمالارى ءبىزدىڭ حالقىمىزعا وتە جاقسى تانىس. ءومىرىنىڭ ءبىراز بولىگىن قازاق جەرىندە وتكىزگەن ول بۇل ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، سالت-داستۇرلەرىن ءوز شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتتى. كوبزار اقىن رەتىندە دە، سۋرەتشى رەتىندە دە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ احۋالىن كوركەم ونەر تۋىندىلارىندا شىنايى بەينەلەپ، رۋحانيات تاريحىندا قالدىردى.
قازاق قالامگەرلەرىنىڭ دە شەۆچەنكوعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە بولدى. ءار جىلداردا وعان ارنالىپ بىرقاتار شىعارمالار جازىلدى. ادەبيەتىمىزدىڭ كورنەكتى وكىلدەرى ءسابيت مۇقانوۆ، قاسىم امانجولوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، تايىر جاروكوۆ، اسقار توقماعامبەتوۆ، ديحان ابىلەۆ، ساپارعالي بەگالين، قاليجان بەكقوجين، عافۋ قايىربەكوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ءشامىل مۇحامەدجانوۆ، ءىزتاي مامبەتوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، قايرات جۇماعاليەۆ، ساكەن يماناسوۆ، قۇلانباي كوپىشەۆ، تىلەگەن شوپاشەۆ، ەركەش يبراھيم، اۋباكىر نىلىباەۆ، ءداۋىتالى ستامبەكوۆ، اسقار ەگەۋباەۆ جانە باسقا اقىن-جازۋشىلار شەۆچەنكونىڭ ادەبي شىعارمالارىن ءوز تىلىمىزگە اۋداردى.
كوبزاردىڭ ءومىربايانىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن جانە ەڭ كوپ اتالاتىن ەلدى مەكەننىڭ ءبىرى – قوسارال. سىرداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار جەرىنە جاقىن ورنالاسقان قوسارالدى مەكەن ەتكەن اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرى مەن سۋرەتتەرى ارقىلى ارالدىڭ بۇكىل بولمىسىن كورسەتە العان. ءبىر كەزدە قوسارال تۇرعان ايماقتا قازىر قاراتەرەڭ ەلدى مەكەنى ورنالاسقان. وسى قاراتەرەڭدەگى ورتا مەكتەپ ۇزاق جىلدار بويى ت.گ.شەۆچەنكونىڭ اتىمەن اتالدى. حح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بۇل جەردە شەۆچەنكو اتىنداعى بالىق كولحوزى بولدى. سوندىقتان بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى كوبزاردىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە جاقسى حاباردار.
ونىڭ ۇستىنە اۋىل شەتىندە «تاراس شەۆچەنكو 1848-1849 جىلداردا قوسارالدا بولعان كەزىندە وتىرعىزعان اعاش» دەگەن جازۋى بار تاقتايشا ىلىنگەن جيدە اعاشىنىڭ ءوسىپ تۇرۋى ەلدىڭ اقىنعا دەگەن ايرىقشا قۇرمەتىنىڭ بەلگىسىندەي ەدى. ءوز باسىم وسى اۋىلدا تۋىپ-ءوسىپ، سول مەكتەپتە وقىعاندىقتان، مۇعالىمدەردىڭ وسى جيدە اعاشىنا وقۋشىلاردى ەرتىپ اپارىپ، ارنايى شارالار وتكىزگەنىنە بىرنەشە رەت كۋا بولدىم.
ت.گ.شەۆچەنكونىڭ قوسارالداعى ءومىرىن زەرتتەۋمەن ارال قالاسىنداعى №14 ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمى ل.ساپوجنيكوۆا، №199 ورتا مەكتەپتىڭ مۇعالىمى ج.دىلماعامبەتوۆ اينالىستى. اسىرەسە، №14 ورتا مەكتەپتىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ليۋدميلا ساپوجنيكوۆانىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز.
كەڭەستىك داۋىردە ۋكراينالىق قالامگەرلەر قوسارالدىقتارمەن تۇراقتى بايلانىس ورناتتى. 1960 جىلداردا «ۆەچەرني كيەۆ» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى پەتر شكليارۋك قاراتەرەڭ (بۇرىنعى قوسارال) ورتا مەكتەبىنە حات جازىپ، مالىمەت الماسىپ تۇردى. ال شەۆچەنكو ءومىرىن زەرتتەگەن ۋكراينالىق جازۋشى اناتولي كوستەنكو 1983 جىلى ارالعا ارنايى كەلىپ، قوسارالداعى تاراس ەككەن جيدە اعاشىن كورىپ قايتتى.
ت.گ.شەۆچەنكو ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ا.ي.بۋتاكوۆ ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا بولعان كەزدەگى سالعان سۋرەتتەرىن حرونولوگيالىق تۇرعىدان توپتاپ، بەس كەزەڭگە بولەدى. سونىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى «قوسارالدى قىستاپ شىعۋ» («زيموۆكا نا كوس-ارالە») دەپ اتالادى. بۇل مەزگىلدەگى تۋىندىلار 6.ح.1848 ج. – 6.V.1849 ج. (№32-43 سۋرەتتەر جانە №173-177 سۋرەتتەر) ارالىعىن قامتيدى.
ايگىلى اقىننىڭ قارىنداشپەن سالعان «قوسارال بەكىنىسى الدىنداعى شحۋنالار» («شحۋنى ۆوزلە ۋكرەپلەنيا كوس-ارال»), «قوسارالداعى باعدار بەلگىسى» («ماياك نا كوس-ارالە»), «قوسارال بەكىنىسى جانە باستىڭ كەسكىندەمەلەرى» («ۋكرەپلەنيە كوس-ارال ي نابروسكي گولوۆ»), «بارساكەلمەس ارالى» («وستروۆ بارسا-كەلمەس») اكۆارەلمەن بەينەلەگەن «قوسارالداعى ايلى ءتۇن» («لۋننايا نوچ نا كوس-ارالە»), «قوسارالداعى قازاق بەكەتى» («كازاحسكايا ستويانكا نا كوس-ارالە»), «ارالدىڭ تىك جار جاعالاۋى» («كرۋتوي بەرەگ ارالسكوگو موريا»، «ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا» («نا بەرەگۋ ارالسكوگو موريا»، «كوكارال ارالى» («وستروۆ كۋگ-ارال»), سەپيا ءتاسىلىن قولدانعان «قوسارال بەكىنىسىنىڭ قىسقى كەيپى» («ۋكرەپلەنيە كوس-ارال زيموي») (ەكى سۋرەت), «ا.بۋتاكوۆ پەن ا.ءيستوميننىڭ قوسارالدى قىستاپ جاتقان كەزى» («ا.بۋتاكوۆ ي ا.يستومين ۆو ۆرەميا زيموۆكي نا كوس-ارالە»), تاعى باسقا سۋرەتتەرى ءبىر كەزدە ونىڭ ءوزى تۇراقتاعان ەلدى مەكەننىڭ تابيعاتىن، ادامدارىن، اۋىل اينالاسىنداعى وزەن-كولدەردىڭ كورىنىستەرىن شىنايى بەدەرلەگەنىمەن قۇندى.
ارال دالاسىنىڭ بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىنعى بەينەسى مەن بۇگىنگى كەيپىنىڭ اراسىندا ۇقساستىق پەن ساباقتاستىق بار ەكەنىن انىق اڭعاراسىڭ. بۇل ۇقساستىق تەك كوركەم پەيزاجداردان عانا بايقالمايدى، سۋرەتشى كەيىپكەرلەرىنىڭ سىرتقى سيپاتىنان، مىنەز-قۇلقىنان دا سەزىلەدى. اسىرەسە، «قوسارالداعى ايلى ءتۇن» كارتيناسىنداعى كوكجيەكتەن كورىنگەن تولعان اي، ونىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، جارقىراپ جاتقان كول، سۋ بەتىندە تۇنگى جەلمەن تەربەلگەن قامىس پەن قوعا، جاعالاۋعا جاقىن كەلىپ دامىلداپ تۇرعان شحۋنالار عالامات اسەرگە بولەيدى. جوعارعى جاعى ءتۇيىلىپ، ەتەك تۇسى قازباۋىرلانىپ، تۇتاسا تۇسكەن قويۋ بۇلتتار اپپاق ايدىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇر. ايدىڭ ءوزى بەتىن بۇركەمەلەۋگە تىرىسقان بۇلت اراسىنان سىعالاپ، كول بەتىن ايناداي جالتىراتىپ، الىس كوكجيەكتە دوڭگەلەپ بارادى. مۇنىڭ ءبارى ءبىر كەزدەگى ارال مەن قازىرگى ارالدىڭ ءبارىبىر كىندىگى ءبىر ەكەنىن، ارالدى قورشاعان تابيعات پەن ونىڭ توبەسىندەگى اسپاننىڭ قانشا ۋاقىت وتسە دە وزگەرە قويمايتىنىن سول ولكەنىڭ پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىنە سالادى. ۋاقىت بەدەرىندە قوسارالدىڭ ادامدارى عانا وزگەرگەنى بارشاعا تۇسىنىكتى. ايتسەدە، ولاردىڭ شەۆچەنكو سيپاتتاعان بولمىس-ءبىتىمى، مىنەز-قۇلقى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن. مۇنىڭ ءوزى بۇگىندە وزىندىك مەنتاليتەتى قالىپتاسقان ۇرپاقتىڭ باياعى بابالارىنا تارتقانىن داۋسىز ايعاقتايدى.
ءبىر كەزدە ارال ماڭىنداعى قالىڭ قامىستىڭ اراسىندا جورتقان جولبارىس تا شەۆچەنكونىڭ قىل قالامىنا ىلىنگەن. ول ءتۇز تاعىسىنىڭ ءوزىن دە، ونىڭ تۋ سىرتىنا تۇسكەن كولەڭكەسىن دە مەيلىنشە ايباتتى ەتىپ كەيىپتەگەن. «ا.بۋتاكوۆ پەن ا.ءيستوميننىڭ قوسارالدى قىستاپ جاتقان كەزى» دەگەن سۋرەتتە ساياحاتشىلاردىڭ وزدەرى اتىپ العان جولبارىستىڭ باس سۇيەگىن ءۇيدىڭ جوعارعى جاعىنا ءىلىپ قويعانى كورسەتىلگەن.
1848-1849 جىلداردا ارال ايماعىن زەرتتەيتىن ەكسپەديتسياعا باسشىلىق ەتكەن ا.ي.بۋتاكوۆتىڭ ەسىمى ت.گ.شەۆچەنكونىڭ كەيبىر شىعارمالارىندا (كۇندەلىكتەرى مەن ەستەلىكتەرىندە) اتالىپ وتىرادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتىنشە، ول كوبزارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان. ەكسپەديتسيادان سوڭ ون جىلداي ۋاقىت وتكەن كەزەڭدە، 1858 جىلعى 10 ناۋرىز كۇنى اقىن كۇندەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ۆلاديميردەگى پوشتا ستانساسىندا مەن الەكساندر يۆانوۆيچ بۋتاكوۆتى جولىقتىردىم. بۇل كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن 1848-49 جىلداردا ارال تەڭىزىندە ەكى جاز بويى جۇزگەنىمىز بار. سودان بەرى ونى كورگەن جوق ەدىم. ەندى مىنە ايەلىمەن بىرگە ورىنبور جاققا كەتىپ بارادى، ءارى قاراي سىرداريا جاعالاۋىنا اتتانباق. مەن ول جاقتى ەسكە السام، تۇلا بويىم مۇزداپ كەتەدى. ال ول بولسا، سول جەردە ماڭگى قونىستانىپ قالۋعا بار».
اقىن كورگەن قيىندىعىن ەسكە الىپ، كوڭىلى تۇسسە دە، الەكسەي بۋتاكوۆتىڭ ارالعا دەگەن ىنتازارلىعىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. شىنىندا دا، بۇگىنگى ارال تۋرالى زەرتتەۋلەردە ا.بۋتاكوۆتىڭ ماتەريالدارى ءالى كۇنگە دەيىن كەڭىنەن قولدانىل اتىنى راس. ونىڭ ۇستىنە قازىرگىدەي ارالدىڭ الەم كارتاسىنداعى بەت-بەينەسى وزگەرىپ كەتكەن كەزەڭدە ەسكى مالىمەتتەردى ناقتىلاۋ ءۇشىن سول ەكسپەديتسيانىڭ دەرەكتەرىنە ۇنەمى نازار اۋدارىلادى. بۋتاكوۆ جازبالارى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردىڭ، تەڭىز توسىندەگى ارالداردىڭ، تەڭىز قولتىعىنداعى تۇبەكتەردىڭ بۇرىنعى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ەكسپەديانىڭ جۇمىسىنا كوبزاردىڭ دا ۇلكەن ۇلەس قوسقانى انىق. تاراس شەۆچەنكونىڭ ەكى جىلدىڭ وقيعاسىن قامتيتىن بۇل كۇندەلىگىندە ونىڭ ومىرىندەگى قوسارال كەزەڭى بىرنەشە رەت ەسكە الىنادى.
ت.گ.شەۆچەنكونىڭ كۇندەلىگىندەگى دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى ناقتىلاعان س.شەستەريكوۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە اقىننىڭ ارال ايماعىنا كەلۋىنىڭ جاي-جاپسارى ايتىلادى، اقىننىڭ بۇل قۇرامدا اتقارعان مىندەتى جونىندە باياندالادى: «بۇكىل توپقا جەتەكشىلىك ەتكەن كاپيتان-لەيتەنانت شەشىندەگى بۋتاكوۆ ارال تەڭىزىن زەرتتەۋ جانە سيپاتتاماسىن جاساۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن ەكسپەديتسياعا سولدات شەۆچەنكونى سۋرەتشى رەتىندە قابىلدادى. شەۆچەنكونىڭ بۇل جورىققا قاتىسۋى بۋتاكوۆقا كەيىننەن جايسىزدىق اكەلدى. اقىن 1950 جىلى ەكىنشى رەت ايداۋعا جىبەرىلىپ، اۋىرتپالىقتىڭ ازابىن مولىنان تارتتى. ويتكەنى وعان پاتشا ۇكىمەتى جازۋ مەن سۋرەت سالۋعا مۇلدە تيىم سالعان ەدى. ارال تەڭىزىنىڭ سيپاتتاماسىن جاساعانى ءۇشىن بۋتاكوۆ بەرلين گيدروگرافيكالىق عىلىمي قوعامىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلاندى. سوڭىنا كوپتەگەن ارناۋلى ەڭبەكتەر قالدىرىپ، كونتر-ادميرال شەنىن يەلەنگەن ول 1869 جىلى قايتىس بولدى».
اقىننىڭ كۇندەلىگىندەگى فاكتىلەرگە وراي بەرىلگەن تۇسىندىرمەلەرگە جۇگىنسەك، كەيىنىرەك ەكسپەديتسيا باسشىسى كاپيتان-لەيتەنات ا.ي.بۋتاكوۆ پەن كورپۋس كومانديرى وبرۋچەۆتىڭ جازۋ مەن سۋرەت سالۋعا تيىم سالىنعان شەۆچەنكونى توپقا قوسقانى ءۇشىن جازالانعانى تۋرالى ايتىلادى. وبرۋچەۆ پەتەربۋرگتەن سوگىس الادى. بۋتاكوۆ تا جازاسىز قالمايدى. بۋتاكوۆتىڭ ءتيىستى ورىندارعا بەرگەن رەسمي اقپارىندا (دونەسەنيە) «سولدات شەۆچەنكو ارال تەڭىزى جاعالاۋىنداعى جانە ونىڭ ماڭايىنداعى كورىنىستەردى سۋرەتكە تارتۋ ءۇشىن كورپۋس كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى» دەلىنگەن.
ت.گ.شەۆچەنكونىڭ قازاق تىلىندە بىرنەشە رەت شىققان كىتاپتارىنا ونىڭ قوسارال ەلدى مەكەنىندە تۇرىپ جازعان ولەڭدەرى مولىنان ەنگىزىلدى. 1848-1849 جىلدارى سوڭىنا «قوسارال» دەپ قول قويعان مۇنداي ولەڭدەرىنىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى جيىرما شاقتى عانا. ال ت.گ.شەۆچەنكونىڭ ءوز وتانىندا، كيەۆتە ۋكراين تىلىندە شىققان «كوبزار» دەگەن كىتاپتان ونىڭ «قوسارال» دەپ قول قويعان ەلۋدەن استام ولەڭى جاريالانعانىن كورەمىز. دەمەك، ونىڭ ومىرىندەگى قوسارال كەزەڭى – شىعارماشىلىعىنداعى جەمىستى كەزەڭ. بۇل جونىندە 1961 جىلى جارىق كورگەن تاراس شەۆچەنكونىڭ قازاق تىلىندەگى تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنا العى ءسوز جازعان ادەبيەت سىنشىسى قالجان نۇرماحانوۆ بىلاي دەيدى: «اقىن سول جىلدىڭ قىسىن ەكسپەديتسيامەن بىرگە قوسارالدا وتكىزەدى. اياق باسقان سايىن باقىلاۋدان بوسانعان كوبزار وسى قىستا تۆورچەستۆوعا بۇتىندەي بەرىلىپ، ءوزىنىڭ تاماشا ولەڭدەرىن جازادى... ولاردا ەشبىر ۋايىمنىڭ، ەشبىر وكىنىشتىڭ ءىزى دە، كولەڭكەسى دە جوق».
سونىمەن قاتار، ق.نۇرماحانوۆ شەۆچەنكونىڭ قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن ايداۋدان بۇرىن دا تانىس بولعانى ونىڭ 1847 جىلى جازعان «ءتۇس» اتتى پوەماسىنان بايقالاتىنىن ايتادى.
تاراس شەۆچەنكونىڭ جوعارىدا اتالعان كۇندەلىگىنەن ارالدىڭ ءبىر كەزدەگى بەت-بەينەسى جونىندە تولىق مالىمەت الۋعا بولادى. وندا اينالدىرعان ەكى جىل ىشىندەگى قوسارالدا بولعان وقيعالاردىڭ ءبارى مەيلىنشە كورىنىس تاپقان. بۋتاكوۆتىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ بارىسى تۇگەلدەي جازباعا تۇسكەن، ءارى شەۆچەنكونىڭ بارلىق شىعارمالارىنىڭ اياعىندا مەرزىمى كورسەتىلگەن. سوندىقتان بۇل مالىمەتتەردىڭ ءبارى ناقتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
وسى تۇرعىدان العاندا، كۇندەلىكتەگى «1848 جىلى ارال تەڭىزىندە ءۇش اي بويى جۇزگەننەن كەيىن سىرداريانىڭ ساعاسىنا قىستاپ شىعۋ ءۇشىن قايتىپ ورالدىق. قوسارال ارالىنداعى ورال كازاكتارى جايلاعان فورتتا ءبىز جاعالاۋعا شىقتىق»، – دەگەن جولداردىڭ دەرەكتىك ماڭىزى زور.
«ءى ستالا تما، ءى ود ۋرالۋ، تا دو تينگيزا، دو ارالۋ» دەپ جىرلاعان تاراس شەۆچەنكونىڭ قوسارال تۋرالى تولعانىستارىن اقىننىڭ انا ءتىلى – ۋكراين تىلىندە ساناعا ءسىڭىرۋدىڭ ءجونى بولەك. شەۆچەنكو شىعارمالارىنىڭ تۇپنۇسقاسى ءوز وقىرمانىنىڭ جۇرەگىنە الدىمەن جەتەدى. ونىڭ قوسارالداعى كوڭىل-كۇيى ءوز تىلىندە بىلايشا بەدەرلەنەدى:
موۆ زا پودۋشنە، وستۋپيلي،
وتسە مەنە نا ءچۋجينى
نۋدگا ءى ءوسىن. بوجە ميلي،
دە ج زاحوۆاتيسيا مەنى؟
ششو ءدىياتي؟ ۋجە ي گۋليايۋ
پو ءتسىم ارالۋ; ءى پيشۋ.
قازاق اقىندارى ت.گ.شەۆچەنكونىڭ ولەڭدەرىن ءسولى مەن مايەگىن ساقتاپ، وتە كوركەم اۋداردى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ تۇلعالى وكىلدەرى ونىڭ شىعارمالارىن تازا قازاقشا سويلەتتى. ولار تۇپنۇسقانىڭ باعاسىن كەمىتپەي، شەبەر تارجىمالاعانى سونشالىق، كوبزاردىڭ جىرلارى قازاق اقىنى جازعانداي بولىپ شىقتى. مىسالى، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءابدىلدا تاجىباەۆ تاراس ولەڭىن وتە اۋەزدى ەتىپ قازاقشالادى. بۇل اۋدارمادا ۋكراين اقىنىنىڭ ىشكى الەمى، جان-دۇنيەسى، قايعى-شەرى ايقىن كورىنەدى. سونىمەن قاتار، ۇشى-قيىرى جوق تەلەگەي تەڭىزدىڭ، سىلاڭ قاققان سىرداريانىڭ، شەۆچەنكومەن بىرگە مۇڭايعان قوسارالدىڭ بەينەسى كوز الدىڭا كەلەدى:
جەل شاتىرى جەلپىلدەگەن!
كوتەرىلدى كەڭ كەمەدەن.
قوعا ارالاپ سىردارياعا
جىلجىتتى كەڭ تولقىنمەنەن.
قوش بەيشارا، قوسارالىم!
بولدىڭ ورتاق تاپ ەكى جىل،
قارعىسىممەن، قايعىممەنەن.
تاراستىڭ تانىمىنداعى قوسارال ءوزى سەكىلدى مۇڭلىق، ءوزى سەكىلدى جۇپىنى، ءوزى سەكىلدى قايىرىمدى. اقىن ايدىندى ارالمەن سىرلاسادى، وعان ىشكى كۇيىنىشىن، قينالىسىن جەتكىزەدى. قوسارالعا باۋىر باسىپ قالعان اقىن كەتەردە ونىمەن قيماي قوشتاسادى. وسى كورىنىس ءشامىل مۇحامەدجانوۆ اۋدارماسىندا وتە ءساتتى شىققان.
«قوسارال، قوش بول، جۇپىنى،
قالپىڭدى سەنىڭ ۇناتتىم.
ەكى جىل بويى مۇڭىمدى،
ۇمىت قىپ، مەنى جۇباتتىڭ».
ال عافۋ قايىربەكوۆ اۋدارعان مىنا ءبىر ولەڭدى تاراس شەۆچەنكونىڭ «قوسارالداعى ايلى ءتۇن» كارتيناسىنىڭ جىرمەن بەينەلەنگەن نۇسقاسى دەۋگە بولار. اسپان مەن جەر، دالا مەن تەڭىز، كۇن مەن ءتۇن، بۇلت پەن اي ىمىرت ۇيىرىلگەن الاگەۋىم شاقتاعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ ارپالىسقا ءتۇسىپ جاتقانى سەكىلدى اسەر قالدىرادى.
كۇن كوزىندە بۇلتتار ءجۇزىپ بارادى،
قىزعىلت كۇرەڭ بوياۋ جاپتى دالانى.
ۇيىقتاۋعا شاقىرعانداي بەينە ءبىر،
تەڭىز كۇندى قۇشاعىنا الادى.
سۇڭگىگەن كۇن جاسىل تەڭىز قوينىنا،
ەلەستەتەر قۇنداقتاعى بالانى.
بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تۋىندىسىن سان ءتۇرلى بوياۋمەن اسپەتتەپ، ولمەيتىن، وشپەيتىن قۇندىلىقتار قالدىرعان تاراس شەۆچەنكو سوزبەن دە سۋرەت سالادى. ءسوزدىڭ بار بوياۋىن قولدانىپ، تابيعاتقا جان بىتىرەدى. كوركەم پەيزاجدىڭ شەبەرى تابيعاتتىڭ اسەم كورىنىسىن اق قاعازدىڭ بەتىنە كوشىرەدى. سودان سوڭ ولەڭىنە ءوزىنىڭ كوڭىل-كۇيىن دارىتادى. تارعىل اسپاندى، جۋاس تولقىندى، سۇلاعان وزەندى، بۇققان قامىستى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. كەڭ دالادا جۇرسە دە، ەركىندىك جەتپەي تىنىسى تارىلادى. ايدىنىن كەرىپ، الاڭسىز جاتقان تەڭىزگە كەلىپ، مۇڭىن ايتىپ شاعىنادى. تاراستىڭ سول ساتتەگى كوڭىل اۋەنىن قاپىسىز ۇققان قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى ءابدىلدا تاجىباەۆ وسى كورىنىستى اۋدارما تۇرىندە كوركەمدەپ بەينەلەيدى. بۇل ولەڭ دە ءابدىلدانىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قازاق ىشىنە اۋدارما ەكەنى بىلىنبەي، قازاقشا جازىلعانداي بولىپ جەتتى:
اسپان تارعىل، تولقىن جۋاس،
جاتىر وزەن سۇلاعان.
جەلسىز قامىس بۇعىپ باسىن،
بەينە ماستاي قۇلاعان.
ءتاڭىرىم نە كوپ جاتام با،
كەڭ تۇرمەدە دالادا.
ارالىندا سورى تەڭىز،
ءوتىپ ءومىرىم قالام با؟
وسىنداي كوركەم اۋدارمانىڭ مەترلەرى ارقاسىندا قازاق دالاسىنىڭ ءوز تاراسى بولدى. ول تازا قازاقشا سويلەدى، قازاقتىڭ جانىنا ءۇڭىلدى، قازاقتىڭ ۇلتتىق وي-ساناسىنىڭ دامۋىنا دا ۇلەس قوستى. تۇتاس ءبىر داۋىردەگى مەكتەپ وقۋشىلارى كوبزاردىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىدى، ونىڭ ءومىربايانىن ونەگە تۇتتى. ارينە، قازىر زامان وزگەردى، ۇرپاق اۋىستى، جاڭا قۇندىلىقتار پايدا بولدى. بىراق تاراس شەۆچەنكو قازاق جەرىنە، قازاق تاعدىرىنا قاتىسى بار تۇلعا رەتىندە باعالانا بەرمەك.
بۇل كەزەڭ ايدىندى ارالدىڭ شەرلى شەجىرەسىندە جانە كونە قاراتەرەڭنىڭ تولعاۋلى تاريحىندا «تاراس كەلگەن...» دەگەن اتپەن قالاتىن شىعار...
باۋىرجان ومارۇلى
