«ۇلىتاۋعا باردىڭ با؟»

5984
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ كوپتەگەن قاسيەتتى، تاريحي، تابيعي كوركەم جەرلەرىن، سونىڭ ىشىندە، ۇلىتاۋ ءوڭىرىن ارالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بەلگىلى كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمباەۆ باستاپ، ۇيىتقى بولعان "Nomad explorer" جوباسى اياسىنداعى "ۇلىتاۋ مۇراسى" ەكسپەديتسياسىنا ءا دەگەننەن-اق قوسىلعىمىز كەلگەن-اق ەدى. ەكسپەديتسياعا ەرىكتىلەر توبى ءوز قاراجاتىمەن، كولىگىمەن، قاجەتتى ازىق-تۇلىك، جابدىعىمەن شىعۋعا مىندەتتى بولاتىن. ارينە، ەڭ باستىسى ماسەلە كولىك بولاتىن. الماتىدا شاعىن كولەمدە كاسىپپەن اينالىساتىن، ءتۇبى جەزقازعاندىق ءسابيت بۇكىروۆ ەسىمدى ازامات مەنى ءوز كولىگىمەن الىپ جۇرۋگە كەلىسىمىن بەرگەندە قۋانىشىمدا شەك بولمادى.

sddefault

سونىمەن، ءسابيت بۇكىروۆ باستاعان توبىمىزدىڭ قۇرامىندا گۇلجانات بۇكىروۆا، نۇرجان بۇكىروۆ، اباي اۋەزوۆ، باقىت اڭداعۇلوۆ، دۋلات حاسەنوۆ جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى جەزقازعاندا باس قوسىپ، جولعا شىقتى. ءبىز ەكى دجيپ ماشيناسىمەن قالانىڭ ساكەن سەيفۋللين ەسكەرتكىشى ورنالاسقان الاڭعا ەڭ العاشقى بولىپ جەتكەن ەكەنبىز. سوسىن الماتى، استانا، اتىراۋ، اقتوبە تاعى باسقا قالالاردان كولىكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلە باستادى. جالپى كولەمى 15-16 كولىكتەي جينالدى. توپ باسشىمىز مارعۇلان سەيسەمباەۆ پەن «ۇلىتاۋ» مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى باقتيار قوجاحمەتوۆ ەسكەرتكىشتەردى بۇلدىرمەۋدى، قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ەرەجەلەرىن ءتۇسىندىردى.

1462962268_l

تەرەكتى اۋليە

العاشقى باعىت تەرەكتى اۋليە كەشەنى بولدى. كەشەندە ءبىزدى تىزبەكتەلىپ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ەرگەن جىلقى بەينەلى پەتروگليفتەر تاڭ قالدىردى. مۇندا ودان وزگە ءتۇرلى تاڭبالار مەن جارتاس سۋرەتتەرى كوپ كەزدەسەدى ەكەن. تەرەكتى اۋليەنىڭ استىنان ادامدار ءوتىپ، كۇناسىنەن ارىلاتىن جۇرەك تاسى، تيىن تاستاپ تىلەك تىلەيتىن قۇدىعى، قۇدايدان تاعدىردىڭ تارتۋىن سۇرايتىن ورىندىق تاسى، اڭساعان ارماندارىڭىزدى سىرعاناپ بارا جاتىپ تىلەيتىن سىرعاناق تاسى جانە تاعى باسقا زيارات جاسايتىن ورىندارى ەنەرگەتيكالىق كۇش-قۋاتى مول جەر رەتىندە قاراپايىم حالىققا بۇرىننان بەلگىلى. تەرەكتى اۋليە كەشەنىنىڭ اينالاسى قول داۋىرىنەن باستاپ كەيىنگى زامانعا دەيىن جالعاسقان ەسكى قورىمدار مول ۇشىراسادى. وسىنىڭ ءوزى بۇل جەردىڭ ەجەلدەن كيەلى رۋحتارعا تابىنۋ وشاعى بولعاندىعىن ايگىلەپ تۇرعانداي. سوندا تۇستەنىپ الىپ، جوشى حان مەن دومباۋىل كەسەنەلەرىنە جول تارتتىق.

13131351_884828254996333_3460653575698670480_o

جوشى حان مازارى مەن دومباۋىل دىڭى

جوشى حان مازارى مەن دومباۋىل دىڭى كەشەندەرىن كەشكى مەزگىلدە ارالادىق. شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى جەرلەنگەن مازاردىڭ تاريحى تۋرالى جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى، تاريحشى ايدار ىسقاقوۆ اڭگىمەلەپ بەردى. كوك كۇمبەزدى مازار جاقتاۋلارىن ورنەكتى كىرپىشپەن بەزەندىرىپ، كيىز ءۇيدىڭ باسقۇرىنا ۇقساتقان ەكەن. مازاردا ەكى ءمايىت جەرلەنگەن. ءبىرىنشى قابىر ىشىنەن تاقتاي تابىتقا جەرلەنگەن ادامنىڭ سۇيەگى شىققان. الگى سۇيەكتىڭ وڭ قولى جوق ەكەندىگى انىقتالعان. ونىڭ ۇستىنە قابىر ىشىنەن سالتاناتتى كيىم جۇرناقتارى، قىزىل سافيان ەتىكتىڭ قالدىعى، تۇت جىبەگىنىڭ ءشىرىپ جاتقان سىلەمدەرى، اڭ سۇيەكتەرى مەن تۇيەنىڭ باس سۇيەگى، تەمىر قارۋدىڭ سىنىقتارى تابىلعان. بۇل “جوشىنى اڭ اۋلاپ جۇرگەندە قۇلاننىڭ ايعىرى شايناپ ءولتىردى” دەگەن حالىق اڭىزىنا ۇندەس كەلەدى. حالىق اڭىزىندا “جوشىنى جەرلەگەندە ءبىر قولى جوق بولعان” نەمەسە “جوشىنىڭ تەك ءبىر قولىن تاۋىپ قويعان”، كەيدە ء“بىر شىناشاعىن عانا تاپقان” دەگەن ءار ءتۇرلى جورامالدار بار.

dsc02992

image_l

ەكىنشى كەشەن – دومباۋىل دىڭى. ونىڭ دا اينالاسىنان كوپتەگەن مولالار ورىن تاپقان. وعىز-قىپشاق ۇلگىسىندە سالىنعان قۇرىلىس تۋرالى دا اڭىزدار كوپ. سونداي اڭىزداردىڭ بىرىندە دومباۋىلدى نايماننان شىققان ايگىلى كەتبۇعى جىراۋدىڭ اكەسىنە سالىنعان مازار دەپ قاراستىرادى ەكەن.

dsc02981

dsc02968

dsc03127جوشى حان مازارى ماڭىنداعى قارا كەڭگىر وزەنى جاعالاۋىندا پالاتكالار تىگىپ، وت جاعىپ، ازىق-تۇلىك، اس-سۋىمىزدى قامداپ، قونىپ شىقتىق. ەكسپەديتسيانىڭ العاشقى كۇنى ءبىزدىڭ توپ وت جاعىپ، قۋىرداق ءپىسىردى. تابيعات اياسىندا، جالىنداعان وتقا پىسكەن تاماقتىڭ ءدامى ءتىل ۇيىرەدى، شىركىن! ارمەن قاراي، جاستار جاعى "تۇران-تۆ" تەلەارناسىنىڭ ءجۋرناليستى ەرلان اعامىزدىڭ تىلسىمعا تولى اڭگىمەسىن تامسانا تىڭداپ، استانالىق قۇرالاي اپكەمىزدىڭ ەتنوگرافيالىق جۇمباقتارىن شەشەمىن دەپ باس قاتىرىپ، وتە كەش جاتتى. لاۋلاپ جانعان وشاقتىڭ تۇبىندە كەز كەلگەن اڭگىمە دە ءدامدى بولا تۇسەدى ەمەس پە؟! ەرتەسىنە ەرتە تۇرىپ، اس-اۋقات قامىنا كىرىستىك. از ۋاقىتتا ۇيقى دا قانىپ قالعان ەكەن. ەندىگى باعىت - الاشا حان كەسەنەسى.

الاشا حان كەسەنەسى

20160429_201218_1جول باسشىمىز مارعۇلان سەيسەمباەۆ كەمەرىنەن اسىپ، تاسىپ جاتقان قارا كەڭگىر وزەنىڭ توتەلەپ كەشىپ وتەتىن قىسقا جولدى تاڭداعان ەكەن. ساقتىق ءۇشىن كولىكتەردى وزەننەن سۇيرەپ وتەتىن كاماز كولىگىن دايىنداپ تا قويعان ەكەن. دەگەنمەن، بارلىق جول تالعامايتىن كولىكتەر وزدىگىنەن سۋدان ءوتتى. تەك ىشىندە ءبىر-ەكەۋى عانا سۋدان وتكەن سوڭ ءوشىپ قالدى... ودان كەيىن دە وزەننىڭ باتپاقتى-سازدى سالالارىنان ءوتۋ وڭايعا سوقپادى. ءبىر-ءبىرىن سۇيرەگەن دجيپتەر، كاماز-دار. مۇنىڭ ءوزى تەلەكانال تىلشىلەرى مەن فوتوگرافتارعا قىزىقتى ماتەريال، قاسىمىزداعى ەڭ كىشكەنتاي سەرىگىمىز التى جاسار نۇرجانعا ماڭگى ەستە قالار قىزىقتى ەستەلىكتەر تارتۋ ەتتى.

dsc03107

dsc03227

dsc03240 نە كەرەك، الاشا حان كەسەنەسىنە دە جەتتىك. بۇل بيىكتىگى 10 مەترگە جەتەتىن مۇنارالى تاريحي نىسان ۇلكەندەگى جاعىنان وسى ماڭداعى ەڭ ۇلكەن عۇرىپتىق كەشەن بولىپ سانالادى. كىرەبەرىسىندە ءۇش ءجۇزدىڭ رۋلارىنىڭ تاڭبالارى سالىنعان. اڭىز بويىنشا الاشا حان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ەڭ العاشقى حان رەتىندە اتالادى. ەندى بىرەۋلەر قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ اقىلشىسى رەتىندە دە تىلگە تيەك ەتەدى. الاشا حان كەسەنەسىنىڭ اينالاسىنداعى كونە قورىمدار بۇل جەردىڭ كيەلى دە قاسيەتتى ەكەندىگىن ايگىلەي تۇسەدى. ءبىزدى الاشا حان كەسەنەسىندەگى اڭ-قۇس اياقتارىنىڭ ىزدەرى تاڭبالانعانى قىزىقتىردى. مۇنارا باسىنا كوتەرىلىپ جازيرالى كەڭ القاپقا كوز جۇگىرتىپ، دارحان دالاعا ىشتەي تاعزىم جاسادىق. ودان شىعىپ، جەزدى كەنتىنىڭ ماڭىنداعى كورىكتى شاتقالدا تۇسكى اس قامىن ويلاستىردىق. شاتقالداعى اق قايىڭدار، قولمەن قويىپ، قالاعانداي جۇمىر تاستاردان ورىلگەن جارقاباق كوڭىلگە كوركەم كورىنىستەر سىيلايدى.

dsc03248

جول بويى مارعۇلان سەيسەمباەۆ ءوز بالالىق شاعىن وتكىزگەن مالشىباي اۋىلىنا سوقتىق. ءوزى تۇرعان ۇيگە، بۇرىنعى مادەنيەت سارايى عيماراتىنا سوعىپ، بالالىق شاعىنداعى قىزىقتى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. ەستەلىكتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قىزىعى، بوزبالا ماحابباتىمەن كىرپىش استىنا حات جاسىرىپ، حابار الماسقانى بولدى. ادەمى ەستەلىكتەر جاستاردىڭ كوڭىلىن ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى. dsc03370

ارمەن قاراي، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تاۋ-كەڭ جانە بالقىتۋ ءىسى مۇراجايىنا سوقتى. مۋزەي ديرەكتورى قازاقستانداعى كەڭ يگەرۋ ءىسىنىڭ تاريحى سوناۋ قولا داۋىرىنەن باستالاتىندىعىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، قىزىقتى دەرەكتەرمەن ءبولىستى.

dsc03467 ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، ۇلىتاۋ وڭىرىنەن قولا داۋىرىنە ءتان 20-عا جۋىق كەڭ يگەرۋ، بالقىتۋ وشاقتارى تابىلعان. بۇل جەرلەردە قولا ءداۋىرى زامانىندا 2 مىڭعا جۋىق ادام مەتالل بۇيىمدار ءوڭدىرۋ ىسىمەن شۇعىلدانعان دەپ بولجانادى. مۋزەيدە قولا داۋىرىندەگى رۋدالاردى سۇرىپتاۋ، بالقىتۋ، ونى قالىپتارعا قۇيۋ كورىنىستەرى كورسەتىلدى.وسى ماقساتتا سول زاماننىڭ قۇرالدارى مەن بالقىتۋ پەشتەرى قولدانىلدى.

dsc03501

اۋليە تاۋ

ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىك تە، كوركەم شىڭدارىنىڭ ءبىرى "اۋليە تاۋ" دەپ اتالادى. اۋەلدە كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ ىستىقتاپ تەرلەدىك، سوسىن ەكپىنى الاپات جەلدەن تەرىمىز قاتا باستادى. سۋىقتاۋ بىلاي تۇرسىن، قۇيىنداي سوققان جەل ەكپىنىنەن ۇشىپ كەتە جازداپ ءزاۋ بيىككە ارەڭ ورلەدىك.

729058d7fca42a106d1dbe9c38d65e8f  اڭىز بويىنشا تاۋ باسىندا جەتى اۋليە جەرلەنگەن دەپ سانالادى. تاۋ باسىنا كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ تىلەگەن تىلەكتەرىڭىز قابىل بولادى دەپ سەندىرەدى اۋليە تاۋ شىراقشىسى ءابدىراحمان اعامىز. بيىكتەگەن سايىن تاستاردىڭ ۇيىندىسىنەن جينالعان وبالاردى كوزىمىز شالادى. مۇنداي وبالاردى موڭعولياداعى قاسيەتتىگە بالاناتىن حانعاي تاۋىنان دا ءجيى كەزدەستىرگەن بولاتىنبىز. شىراقشى اقساقال اۋليە-باقسىلاردىڭ ەسىمى جازىلعان ءتورت بۇرىشتى بارىقتارعا قۇران وقىپ، دۇعا تىلەپ وتىردى. اۋليە تاۋدىڭ شىڭىندا تەمىردەن جاسالعان كيىز ۇيگە كىرىپ، شىراقشى الىپ شىققان شەلپەكتەن اۋىز تيدىك. بۇل كۇن، ياعني 1 مامىر مارقۇم انامىز ساعريا رىسبايقىزىنىڭ تۋعان كۇنى بولاتىن. شىراقشىعا انامىزعا ارناپ دۇعا ەتۋىن وتىندىك. ءسويتىپ، اۋليە تاۋ شىڭىندا مارقۇم انامىزدى قۇرمەتپەن ەسكە الدىق. بۇل تاۋدىڭ بۇلاعى شيپالى، ۇشار باسىنا كوتەرىلگەن ادامنىڭ بويىنا كۇش-قۋات بىتەدى دەسەدى جەرگىلىكتى جۇرت. تومەن قاراي قۇلديلاپ كەلە جاتىپ بويىمىزدان ءبىر بەلگىسىز كۇش-قۋات سەزىندىك...

«تەرىساققان كوكتەمى» فەستيۆالى 

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تەرىساققان اۋىلىنا كەشكىسىن جەتتى. اۋىل مەكتەبىنىڭ اۋلاسىنا قاز-قاتار تىزىلگەن كيىز ۇيلەر تىگىلىپتى. مارە-سارە بولىپ بالالار ويناپ ءجۇر، اۋىل ادامدارى دا ابىر-سابىر. ۇلكەن مەرەكەگە دايىندىق ءجۇرىپ جاتقانى بىردەن سەزىلەدى. اۋىل تۇرعىندارى ءبىزدى وتە جىلى قارسى الدى. تاڭەرتەڭگىلىك بيە بايلاۋ، ۇيىرگە ايعىر قوسۋ راسىمدەرى كورسەتىلدى.

24doenie

جالپى اۋىلدا 25 ۇيىردەي جىلقى بار دەسەدى. ءاربىر وتباسى قوناقتارعا داستارحان جايىپ، بىلتىردان ساقتالعان قىمىزدارىن، سۇرلەنگەن ەتتەرىن، قۇرت-ىرىمشىكتەرىن تاعى باسقا ۇلتتىق تاعامدارىن ۇسىنىپ جاتتى. ءوز كەزەگىندە بەرىك ابدىعالي، مارعۇلان سەيسەمباەۆ ءتارىزدى ازاماتتار بيە بايلاعان وتباسىلارعا شاعىن سىيلىقتارىن تارتۋ ەتتى. اۋەلى كەلىنشەكتەر قۇلىن بايلانعان جەلىنىڭ قازىقتارىن سارى مايمەن مايلاپ الادى. سوسىن قۇلىندى بيەگە جىبەرىپ، ەمشەكتەرىن ءيىتىپ الادى. ودان كەيىن عانا بارىپ بيەنى ساۋ جۇمىسىنا كىرىسەدى. العاشقى ساۋىلعان ءسۇتتى قوناقتار شەلەگىمەن قوتارىپ ءىشىپ، ءدامىن تاتىپ جاتتى.13227773_10209801295015627_5438255383864724966_o

كەلەسى شارا جانايدار باتىر ەسكەرتكىشىنىڭ اللەياسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ۇلگىسىندە جالعاستى. بۇدان سوڭ "تەرىساققان كوكتەمى" فەستيۆالىنىڭ سالتاناتتى شاراسى باستالدى. وندا ۇلىتاۋ اۋدانىنىڭ اكىمى حاميت ومار "ۇلىتاۋ مۇراسى" ەكسپەديتسياسىن باستاپ كەلگەن مارعۇلان سەيسەمباەۆ، ساكەن سەيفۋللين ەسىمدى كاسىپكەرلەردى العىس حاتتارمەن ماراپاتتادى. شاراعا يۋنەسكو-نىڭ وكىلى رەتىندە قاتىسقان احمەت توقتاباي "تەرىساققان كوكتەمى" فەستۆالىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن، يۋنەسكو تىزىمىندەگى تاريحي-مادەني شارالار ساناتىنا ەنگىزىلۋى ىقيمال ەكەندىگىن ايتىپ قۋانتتى. ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى مارعۇلان سەيسەمباەۆ اتىمتايداي جومارتتىق تانىتىپ "تەرىساققان كوكتەمى" ەتنوفەستيۆالىنە 500 000 تەڭگە قولما-قول بەرىپ، سونىمەن قاتار، "ۇلىتاۋ" قورىق-مۇراجايىن دامىتۋعا 1 000 000 تەڭگە قاراجات اۋدارۋعا ۋادە ەتتى.

dsc03803شارا اياسىندا ءبىز جالعا ات الىپ ءمىنىپ، ءبىر جاساپ قالدىق.

فەستيۆالدە قولونەر بۇيىمدارىنىڭ كورمەسى، ساداق اتۋ سايىستارى كورىنىس تاپتى. ال ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا ارمەن قاراي قوزعالىپ كەتتى.

تابيعات تىلسىمدارى  

13217054_1105684079490020_3794433254878426528_o

1463658356_lشەڭبەر اۋىلىنا جاقىن ماڭىنداعى اقجارعا (اقجال) تۇسكە قاراي جەتتىك. توبەسى قىزىل كۇرەڭ، جالدارى سارعىش ءتۇستى تابيعات جىنىسى كۇن كوزىمەن ءتۇرلى-ءتۇستى بولىپ قۇبىلا تۇسەدى. جالت-جۇلت ەتكەن شاقپاق تاستار دا كوزدىڭ جاۋىن الادى. ال توبەنىڭ تومەنگى جيەكتەرىندەگى جۇمىرتقاداي دوڭگەلەنىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى رەڭكپەن قۇبىلعان توبەشىكتەر تابيعات تىلسىمدارىنا ەرىكسىز تامساندىرادى، قيالدى باعىندىرادى. "تۇران-تۆ" تەلەارناسىنداعى ەرلان سىزدىق كيىكتىڭ ءمۇيىزىن تاۋىپ كەلىپتى. ساكەن ورىنبەكۇلى سەيفۋللين قىردىڭ ارعى جاعىنان 5-6 كيىك كورگەندىگىن ايتىپ كەلدى. ءبىزدىڭ ەكيپاجدىڭ جەتەكشىسى ءسابيت بۇكىروۆ بالا كەزىندە وتار-وتار قويداي دالادا ءورىپ جۇرگەن كيىكتەردى وسى ۇلىتاۋ ولكەسىنەن كورگەندىگىن ايتادى. داستارحان باسىندا بۇگىندە سانى ازايىپ، كۇننەن كۇنگە قىرىلىپ جاتقان كيىكتەردىڭ تاعدىرى ءسوز بولدى...

قارساقباي كەنىشى

"1909 جىلى اعىلشىندار ريازانوۆتان جەزقازعان كەن ورنىن ساتىپ الدى جانە 1913 جىلدىڭ كوكتەمىندە قارساقبايدا مىس بالقىتۋ زاۆودى مەن بايىتۋ فابريكاسىن سالۋ ءۇشىن دايىندىق جۇمىستارىن باستادى. اعىلشىندارعا تەمىرجول سالۋ ءتيىمدى بولعان جوق. قۇرىلىسقا قاجەتتى جۇك قارساقبايعا 400 شاقىرىم جەردەگى جوسالى ستانتسياسىنان تۇيەلەرمەن جەتكىزىلدى. تۇيەلەرمەن جەتكىزۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا جابدىقتار «كەرۋەنمەن» جىبەرىلدى. «كەرۋەن» دەگەنىمىز نە؟ جوسالى ستانتسياسىنان قارساقبايعا قاراي ۇزىندىعى 13 شاقىرىم رەلس جولى سالىندى. وعان بەس پاروۆوز بەن 278 ۆاگون تىركەلدى. قۇرام 13 شاقىرىمعا عانا جۇرە الاتىن، ودان سوڭ جول بۇزىلىپ، الدىڭعى جاعىنا قايتا توسەلەتىن. 1917 جىلدىڭ قازانىندا ءۇش جىل جول جۇرگەن «كەرۋەن» قارساقبايعا كەلدى. قازان توڭكەرىسى جەرگىلىكتى بولسىن، شەتەلدىك بولسىن كاپيتاليستەردىڭ بيلىك جۇرگىزۋىنە تىيىم سالدى" دەلىنگەن ەنتسيكلوپەديادا. توڭكەرىستەن كەيىن قىزىل يمپەريا مىس كەندەرىن وزدەرى يگەرە باستايدى... اعىلشىنداردىڭ جەتكىزگەن قۇرال-جابدىقتارى، كەن يگەرگەن قۇرىلعىلارى جەزدىدەگى تاۋ-كەڭ جانە بالقىتۋ ءىسى مۋزەيىندە ءالى كۇنگە تۇر. ءبىز ەڭ العاش اعىلشىندار جۇمىس ىستەگەن قارساقباي كەنىشتەرىندە بولىپ، تاريحي ورىندى ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.

13178781_982445951875412_7267289303340914678_n

قانىش اتامىز كەن قازىنالارىن اشقاندا عىلىمي جازبالارىندا ەسكەرتكەن ەكەن "تەك پىسكەن رۋدالاردى پايدالانۋ كەرەك، شيكى، ءپىسۋى جەتپەگەن رۋدالارعا تيسپەۋ قاجەت" دەپ. بۇگىندە مىستىڭ باي قورلارى بىتكەن كورىنەدى، ەند تەرەڭ قاباتتارداعى كەدەي بولىكتەرىنە اۋىز سالىنعانى وكىنىشتى جايت. تابيعات اناعا جاساعان قامقورلىعىمىزدىڭ سىقپىتى وسى بولسا كەرەك.

«ماقات ساعاناسى»

13147545_982453655207975_2139736401572858896_o«ماقات ساعاناسى» اتالعان كۇمبەزدى كەسەنە 20 ع، باسىندا جەرگىلىكتى ماقات ەسىمدى باقۋاتتى كىسىنىڭ باسقارۋىمەن سالىنعان ەكەن. ءوزىنىڭ جانە ءوز ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر جەردە جاتۋىن ويلاستىرىپ، كەسەنە استىندا كامەرالار جاساتقان. كامەرالار ورنالاسقان جەر دوڭگەلەنە پىشىندەلگەن پليتا ءتارىزدى تاستارمەن كومكەرىلگەن. كەسەنەدە ءۇش ادام قوياتىن كامەرا بار. ەڭ شەتكى ءتور جاقتاعى كامەرادا جانە بەرگى كىرەبەرىستەگى كامەرادا ادام مۇردەسى جاتسا، ورتاسىنداعى ايەلگە ارنالعان كامەرا بوس تۇر. ساحانانىڭ ەڭ استىڭعى قاباتىندا تەرەڭ ور قازىلعان. جاڭا ءمايىت اكەلىنگەن كەزدە بۇرىنعى سۇيەكتەر تەرەڭ ورعا كەسەۋمەن سىرىلىپ تۇسىرىلەدى. مۇندا ەڭ سوڭعى ءمايىت 1994 جىلى قويىلعان ەكەن. وسى تارىزدەس جەرلەۋ ورىندارى قاراعاندى وبلىسىندا سيرەك تە بولسا، كەزدەسىپ تۇرادى دەسەدى جۇرت. يسلام ءدىنى ابدەن ورنىققان 20 عاسىردا مۇنداي ساعانانىڭ تۇرعىزىلۋى نەنى بىلدىرەدى دەپ ويعا شومدىق.

التىن شوقى جانە حان ورداسى

ەكسپەديتسيا لاگەرى كەشكىسىن كەنەنباي توعانىنا كەلىپ ورنالاستى. بىراق، مۇندا ادەتتەگىشە اس قامى ازىرلەنبەدى، پالاتكالار تىگىلمەدى. سەبەبى، راحىم اجىباەۆ ەسىمدى جەرگىلىكتى ازاماتتىڭ وزەن ماڭىنداعى ۇيىندە داستارحان جايىلعان ەكەن. بۇل وتباسىنىڭ ەتتى سۇرلەۋ، قىمىز دايىنداۋ تەحنولوگياسى وزگەشە ەكەن. سۇرلەنگەن جىلقىنىڭ ەتىن قۇمارلىقپەن جۇتىنىپ جەپ، قىمىزدى كەسە-كەسەسىمەن قىلعىتىپ جاتتىق. راحىم اعانىڭ زايىبى گۇلشايرا بىتىمباەۆا اپايىمىزدىڭ بارماعى بال ەكەن دەپ تامسانعان جولاۋشىلاردىڭ العىسى شەكسىز بولدى. كەنەنباي توعانىنان ايماقتاعى كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەرگە بارۋ جاقىن ءارى ىڭعايلى. توعاننان بالىق تا اۋلاۋعا بولادى. ەندى بۇل جەردەن دەمالۋشىلار مەن ساياحاتشىلارعا ارنالعان دەمالىس ورنى اشىلماقشى ەكەن.

photo_361

photo_362

ەرتەسىنە التىنشوقى تاۋىنا جول تارتتىق. وندا ءامىر تەمىردىڭ قالدىرعان تاسىنىڭ كوشىرمەسى تۇر. ەسكەرتكىش تاستىڭ تۇپنۇسقاسى رەسەيدىڭ ەرميتاجىندا ساقتاۋلى تۇر. 1391 جىلى ءامىر تەمىر 200 000 اسكەرىمەن توقتامىس حاندى وكشەلەي قۋىپ ۇلىتاۋعا كەلگەندە تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىن كورىپ تامنسانىپ، وسى تاستى ەسكەرتكىش رەتىندە قويۋعا بۇيرىق بەرىپتى. كەيىن 1935 جىلى الگى بەلگىتاستى قانىش ساتباەۆ جەرگىلىكتى اقساقالداردىڭ كورسەتۋىمەن تاۋىپ، ەڭ العاش باسپاسوزگە جاريالايدى.

ەل اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا ءامىر تەمىر توقتامىستى ۋىسىنان شىعارىپ العانىمەن، ونىڭ استا-توك التىن-كۇمىس بايلىقتارىن قولعا تۇسىرەدى. ء"بىزدىڭ ىزدەگەنىمىز بايلىق ەمەس، توقتامىستىڭ ءوزى" دەپ وسى التىنشوقىدا بار بايلىقتى ورتەۋگە بۇيرىق بەرگەن دەسەدى. شوقى باسىنداعى جاڭعان مەتالل قالدىقتارىن توقتامىس قازىناسىنىڭ ورتكە بالقىتىلان سىقپىتى دەپ قاراستىرادى قاراپايىم حالىق. ال عىلىمي زەرتتەۋلەر تۇجىرىمى مۇلدە باسقاشا. شوقى مەتالل وڭدىرۋگە ارنالعان پەش قىزمەتىن اتقارعان. تاستان قالانعان قازاندىقتىڭ جان-جاعىنان جەل ۇرلەنەتىن تەسىك ساڭلىلاۋلار بار. مەتالل بالقىتۋ ورنى ءبىر قاراساڭىز، ساق قورعاندارىنا دا ۇقسايدى. شوقىداعى جاڭعان رۋدا قالدىقتارى كۇننەن كۇنگە ازايىپ كەلەدى. ونى توقتامىستىڭ بالقىتىلعان بايلىعى دەپ ەسەپتەيتىن جۇرت تەبەرىككە الىپ كەتۋگە قۇمار بولسا كەرەك.

photo_2081كەلەسى دىتتەگەن باعىتىمىز حان ورداسى بولدى. دۋالدارى قۇلاپ توبەشىككە اينالعان، ءتورت بۇرىشتى، قورعان الدى سۋ جۇرەتىن ارىق قازىلعان ەجەلگى قالاشىق ورنىنا كەلدىك. حالىق "حان ورداسى" اتاپ كەتكەن جەر بۇگىندە پاتشا تاق ەسكەرتكىشىمەن، تاس قورعانمەن، ارىققا سالىنعان كوپىر ت.ب. زاماناۋي ارحيتەكتۋرالارى ارقىلى قايتا جاڭعىرعانداي... بۇل، ارينە، ۇلىتاۋ اۋدانى اكىمى حاميت وماردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى. "ۇلىتاۋ ايماعىندا مۇنداي قالاشقتاردىڭ سانى 9-عا جەتەدى" دەيدى ۇلىتاۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى باقتتيار قوجاحمەتوۆ.

1464001391_l

قايتار جولدا...

ءبىزدىڭ ەكيپاج حان ورداسى كەشەنىنەن اتتىڭ باسىن كەرى بۇردى.از ۋاقىتتا بارلىق ەكسپەديتسي مۇشەلەرىمەن باۋىر باسىپ قالعان ەكەنبىز. شىن مانىندە، ءبىر-ءبىرىمىزدى قيماي قوشتاستىق. شىنايى ىستىق لەبىزدەر مەن ىقىلاستار كوڭىلدىڭ كۇيىن شەرتىپ، قيماستىق سەزىمىن وياتا ءتۇستى. ءيا، ءبىر اپتاداي قىزىقتى دا، شىجىقتى دا باستان كەشتىك. دالادا ءبىر كۇننىڭ ءوزى ءبىر جىلداي ۇزاق سوزىلادى ەكەن. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قاجەتتىلىكتەرىمىزدى وتەۋگە تىرىستىق. اس ازىرلەۋدە دە قۇر قاراپ قالمادىق. ءبىر داستارحان باسىندا باسىمىز ءتۇيىستى. كولىكتەر تىعىلىپ قالعاندا ءبىر-ءبىرىن سۇيرەدى، كەشىككەندە كۇتىپ، ۇيىمشىلدىق تانىتتى. ونىڭ ءبارى دە ءبىر جاعىنان مارعۇلان سەيسەمباەۆتاي ەكسپەديتسيا جەتەكشىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنە بايلانىستى قالىپتاسقان جاعداي ەدى. اسكەري تارتىپپەن ءدال ۋاقىتىندا قوزعالامىز، شاپشاڭ قيمىلداپ دىتتەگەن مەجەگە ءدال ۋاقىتىندا جەتەمىز.

1463382479_l

جەزقازعانعا جەتكەن سوڭ باقىت اڭداعۇلوۆ پەن دۋلات حاسەنوۆتاي ءمارت، قارا نارداي كاتەپتى، قاجىرلى ازاماتتارمەن قيماي-قيماي قوشتاستىق.

جەزقازعان قالاسىندا قۇرمەتتى ينجينەر-مەتاللۋرگ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى تولەگەن بۇكىروۆ اعامىزدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىق. ول كىسى بۇگىندە "قازاقتىڭ كەتبۇقاسى" قورىن باسقارادى ەكەن. كەتبۇعى تۋرالى ماتەريالدار جيناپ، ۇلى بابامىزدىڭ مۇراسىن تۇگەندەۋ شاراسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن اعامىزدان سىيلىققا قىزىقتى كىتاپتار ارقالاپ قايتتىق. تولەگەن اعامىزدىڭ باۋىرى سۇتەمگەن تاقابايۇلى بۇكىروۆ الكەي مارعۇلان، قانىش ساتباەتارعا جولباسشىلىققا جۇرگەن ايگىلى ولكەتانۋشى بولسا، اكەسى دە وسى وڭىرگە تانىمال جۋرناليست بولعان ەكەن.

وسى كەرەمەت ساياحاتتى ۇيىمداستىرعان بەلگىلى كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمباەۆقا، وسى جولساپارعا مەنىڭ قاتىسۋىما دەمەۋشىلىك كورسەتكەن جانى جومارت ءسابيت بۇكىروۆكە شەكسىز العىس بىلدىرەمىن. ۇلىتاۋ ءوڭىرىن الكەي مارعۇلان 1945-1970 جىلدار ارالىعىندا ۇزدىكسىز زەرتتەگەن. اراعا ەلۋ جىلداي ۋاقىت سالىپ مارعۇلان سەيسەمباەۆ "ۇلىتاۋ مۇراسى" اتتى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ وتىر. ماعان وسىندا ءبىر تاريحي ساباقتاستىق بار ءتارىزدى كورىنەدى.

ۇلى بابالاردىڭ ءىزى قالعان ۇلىتاۋدا قازاقتىڭ ءاربىر بالاسى بولۋى كەرەك. "ۇلىتاۋعا باردىڭ با، ۇلار ەتىڭ جەدىڭ بە؟" دەگەندە ۇيالماي جاۋاپ بەرەتىن بولايىق، اعايىن.


ارمان اۋباكىر،

الماتى-جەزقازعان-ۇلىتاۋ-الماتى

 

 

 

 

 

 

پىكىرلەر