احمەت بايتۇرسىنۇلى – قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىز. ول «ماسا» بولىپ حالىقتى وياتىپ، قاراڭعىلىقتىڭ قۇرساۋىنان قۇتقارۋعا تىرىستى. اعارتۋشى-عالىم، ۇستاز ءارى اقىن احمەتتىڭ حح عاسىر باسىندا ەلىمىز ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرى كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەسىندە ساقتالدى.
1905 جىلى قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ اۆتورى بولىپ، سول ۋاقىتتان باستاپ ساياساتقا ارالاسا باستادى. دالا ەرەجەسىن قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە ساي ەتىپ جاساۋىن تالاپ ەتىپ، كوپتىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىقتى. 1910 جىلى بيلىككە قارسى شىققانى ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبورعا جەر اۋدارىلىپ، ءا.بوكەيحان، م.دۋلاتۇلى سىندى حالىق زيالىلارىمەن تانىستى. بۇدان كەيىن الاشورداشىلارمەن بىرىگە وتىرىپ، «قازاق» گازەتىن شىعارعانى دا بەلگىلى. بۇل گازەت زيالى قاۋىمنىڭ ساياسي قۇرالى بولدى. مۇندا قاراپايىم حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى اقپاراتتار، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن اشكەرەلەگەن «جەر كىمدىكى؟» سەكىلدى ماقالالار دا جاريالانىپ تۇردى. كسرو قۇرىلا سالىسىمەن، قازاق حالقىنا قاتىستى ادىلەتسىز باسقارۋ جۇيەسىن سىنعا الىپ، لەنينگە حات جولدادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوز باسىن قاۋىپكە تىگە وتىرىپ، تۇگەلدەي جۇيەگە قارسى شىققان ازدىڭ ءبىرى ەدى.
تۇتاس بۋىننىڭ ءتول باسى بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ «قىرىق مىسال» كىتابىن 1909 جىلى جاريالادى. ول ولەڭدەرىندە، مىسالدارىندا رەسەي وتارشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىق ارەكەتتەرىن، اقىلسىز باسشى مەن ەزگىگە تاپ بولعان قازاق جايىن تۇسپالداي سيپاتتادى. اقىن ەرەكشە «مىسال» جانرىن تاڭداي وتىرىپ، ۇعىمدى يدەياسى، ۋىتتى تىلىمەن الەۋمەتتىك سانانىڭ ويانۋىنا اسەرىن تيگىزدى. ازاماتتىق ۇستانىمى، ارمانى مەن ماقساتىن كەستەلەپ، «ماسا» دەگەن اتاۋمەن جەكە كىتاپ شىعاردى. ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ۇيىقتاپ جاتقان حالىقتى ماسا بولىپ وياتىپ، ونەر-بىلىمگە، عىلىم-ىلىمگە شاقىردى. قازاق حالقىنىڭ سول ۋاقىتتاعى ەنجارلىق، جالقاۋلىق، قاراڭعىلىق سەكىلدى كەمشىلىكتەرىن ءتۇپ تامىرىمەن جويعىسى كەلدى. شەتەلدىڭ ءتۇرلى اقىن-جازۋشىلارىن اۋدارىپ، ادەبيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوستى. ونىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ابايعا ارنالعان ماقالاسى ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتپاعان شىعارما بولىپ تابىلادى. ابايدىڭ ازاماتتىق پوزيتسياسىن ايقىنداپ، اقىندىق شەبەرلىگىن جوعارى باعالادى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتى دا، ەڭبەكتەرى دە ۇمىتىلمادى. ونىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ەرەڭ ەرلىگى، ادەبيەت سالاسىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ەشكىمنىڭ ەسىنەن شىقپادى. بۇل جايلى ءتۇرلى ماقالالار، كولەمدى كىتاپتار مەن تاعىلىمدى مونوگرافيالار دا جازىلدى. ءو.ءابديمانۇلىنىڭ «احمەتتانۋ:وقۋ قۇرالى»، ر.يماحانبەتتىڭ «ۇلاعاتتى ۇلت ۇستازى»، ا.ويسىلبايدىڭ «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنداعى» ءسوز ونەرى مەن پوەتيكا ماسەلەلەرىن»، تاتيانا تۋگايدىڭ «احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ورىنبورداعى جولىن» اتاپ وتۋگە بولادى. مۇنداي مونوگرافيالاردىڭ ءبىرى - 2010 جىلى جاريالانعان «عاسىر ساڭلاعى:احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىق عۇمىربايانى». رايحان يماحانبەتتىڭ اتالمىش مونوگرافياسى مۇراعاتتاردان الىنعان دەرەكتەر مەن فاكتىلەر نەگىزىندە جازىلعان. مۇندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ بۇل كۇنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلگەن تۇستارى كەڭىنەن سيپاتتالعان. مونوگرافيا بىرنەشە تاراۋلاردان تۇرادى. ءار تاراۋ اعارتۋشىنىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا، ەڭبەكتەرىنە ارنالعان.
مونوگرافيانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «ومىرباياندىق دەرەكتەر» دەپ اتالادى. بولىمدە احمەتتىڭ تۋعان جەرى تۋرالى كەڭ اقپارات بەرىلگەن. 1988 جىلعى قاۋلىنى تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اتى بەرىلگەن ەلدى مەكەندەر تۋرالى ايتادى. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ تۇڭعىش تارحانى جانىبەك پەن احمەتتىڭ ءتۇپ اتالارى ءبىر ەكەنىن دە بىلۋگە بولادى. باتىر جانىبەك شاقشاقتىڭ شوبەرەسى بولسا، احمەت شاقشاقتىڭ توعىزىنشى تارماقتاعى تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. تەكتى اتادان تاراعان احمەتتىڭ ارعى تەگىنە كوز جۇگىرتە وتىرىپ، قازىرگى احمەت بايتۇرسىنۇلى اۋىلىنداعى اعارتۋشىنىڭ اۋلەتىنىڭ قورىمى جاتقاندىعىن، ونىڭ ىرگەتاسىن احمەتتىڭ ءوزى قالاعاندىعىن دا بىلۋگە بولادى. ءارى تاراۋدان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شەجىرەسى مەن ۇرپاعى جايلى ەشكىم بىلە بەرمەيتىن دەرەكتەردى دە كورۋگە بولادى.
تاراۋدى وقي وتىرىپ، پاتشا ۇكىمەتى احمەتتىڭ اعارتۋشىلىق بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ، «ۇلتشىل» ەتىپ كورسەتۋگە قاجەتتى دەرەكتەردى سوناۋ 1910 جىلدان باستالعانىن كورۋگە بولادى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ماقالالارى توپتاستىرىلىپ، سەمەيدەن دالا گۋبەرناتورىنىڭ كەڭسەسىنە جىبەرىلىپ وتىرعان. اۆتور مۇراعاتتاعى دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، ءار قۇجاتتا تروينيتسكيدىڭ ءمورى باسىلعانىن دا دالەلدەيدى.
احمەتتى قورعاپ قالۋ ماقساتىندا ەل زيالىلارى ءتۇرلى ماقالالار جاريالاعان. سولاردىڭ ءبىرى «قازاقتىڭ حالىق اقىنى تۇرمەدە» اتتى ماقالاسى بىرنەشە باسىلىمدا قاتار جاريالانعان ەكەن. م.بەكمەتوۆتىڭ «قازاق اقىنى» اتتى ماقالاسى 1909 جىلى «ورەنبۋرگسكي كراي» اتتى گازەتتە باسىلعان. مۇندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اعارتۋشىلىق، اقىندىق، قوعامدىق قىزمەتتەرى تۋرالى كەڭىنەن سيپاتتالادى.
مونوگرافيادا احمەتتىڭ جارى ءبادريسافانىڭ 1910 جىلى كۇيەۋى اباقتىعا قامالعان سوڭ شىعارىپ الۋ ماقساتىندا جازعان ءوتىنىش-حاتى بەرىلگەن. حاتتا بادريسافا تەرگەۋدىڭ اياقتالعان العا تارتا وتىرىپ، احمەتتى بوساتۋىن نەمەسە كەپىلدىككە شىعارۋىن سۇرايدى. احمەتتىڭ جارىنىڭ تىنىمسىز تالپىنۋى مەن ىزدەنىسى، ءوتىنىشى جەردە قالمادى. جالپى اعارتۋشىنىڭ بوساپ شىعۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. سوت شەشىمى بويىنشا احمەت بايتۇرسىنۇلى 1910 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورىنبورعا كوشتى. سونىمەن قاتار احمەتتىڭ ءدال وسى ۋاقىتتا ەش جازىقسىز وتىرعاندىعىن رايحان يماحانبەتتىڭ مۇراعاتتان الىنعان ن.سكالوزۋبوۆتىڭ ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان حاتىنداعى مىنا مالىمدەسەمەن بىلايشا دالەلدەيدى: «...ارەستوۆان ون 1 يۋليا ي دو سيح[] پور[] ەمۋ نيكوگو وبۆينەن[ى]يا نە پرەدياۆلەنو».
اتالمىش بولىمنەن اعارتۋشى احمەتتىڭ ومىرىنەن كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى عانا ەمەس، قاناتتى سوزدەرى مەن ماقالالارىنا جاسالعان كولەمدى تالداۋلاردى، ورىنبورداعى ءومىر كەزەڭىن دە وقىپ بىلۋگە بولادى. ماسەلەن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ورىنبور ءام 10 پەۋىرال» اتتى ماقالاسىن اۆتور تىلگە تيەك ەتىپ، شەت جەردە جۇرسە دە، حالىق اعارتۋشىسى ارالاسا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ارا-قاتىناسىن سيپاتتاپ، كەلەشەكتەگى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى قالاي بولاتىندىعى تۋرالى ۇلكەن ماسەلەنى قوزعايدى. «...قازاق دەگەن قاشاننان ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان اۋعانعا دەيىن تۇتاس تۇرعان قالىق ەدى. ارامىزعا ءار ءتۇرلى جۇرت كىرىسكەندە سولارمەن قاتار، اتىمىز جوعالماي، قازاق ۇلتى بولىپ تۇرا الامىز با؟»، - دەپ جازعان احمەت ءار ءتىلدىڭ ايداۋىندا جۇرگەن قازاقتار ءۇشىن وزىندىك ءالىپبي كەرەكتىگىن العا تارتادى. «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن قاعيداسىن ءار حالىقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە ەتىپ كورسەتەدى. بۇل ماقالاسىنان سوڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبوردا قازاق ءالىپبيىن جاساۋدى بىردەن قولعا العان. قازاقتىڭ جەكە سويلەسۋ ءتىلى بولعانىمەن، جازۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە وزگەگە كىرىپتار ەكەنىن بىلگەن اعارتۋشى بارىنشا كيريل الىپبيىنەن الشاقتاۋعا تىرىستى.
مونوگرافيادا جازباشا دەرەكتەردەن بولەك، احمەتتىڭ ءوزى تۇسكەن سۋرەتتەر، ۇكىمەتكە جازعان جەدەلحاتتارىنىڭ كوشىرمەسى بەرىلگەن. تاريحي سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن وزگە الاشورداشىلاردىڭ سۋرەتىن، جۇبايى بادريسافا بايتۇرسىنوۆانىڭ، قىزى شولپان احمەتقىزىنىڭ سۋرەتتەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. سونىمەن قاتار رايحان يماحانبەتتىڭ م.جۇرىنوۆتىڭ 2006 جىلى جاريالانعان «اكادەميانىڭ الپىس اسۋى» اتتى ماقالاسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، احمەتتىڭ 1921-1922 جىلدارى قازاق كسر اعارتۋ حالىق كوميسسارياتى اكادەميالىق ورتالىعىنىڭ العاشقى توراعاسى بولعاندىعىن، قازاق عىلىمنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقاندىعىن جازىپ وتەدى.
رايحان يماحانبەتتىڭ 2010 جىلى جاريالانعان بۇل مونوگرافياسى – احمەتتانۋ عىلىمىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەس. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى مەن ەلدىڭ حح عاسىرداعى كۇي-جايى، الاشورداشىلاردىڭ ءوزارا بايلانىسى، قارىم-قاتىناسىنان مول دەرەكتەر بەرەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى، وتباسىلىق جاعدايىنىڭ جۇمباق تۇستارىن اشىپ بەردى. تاريحي دەرەكتەر مەن مۇراعاتتا شاڭ باسقان قۇجاتتاردى سويلەتىپ، ارتىنا ۇلكەن مۇرا قالدىردى.
اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانداي زەرتتەۋدىڭ ماقساتى ءبىرتۋار ازامات عالىم – احمەتتىڭ مۇراسىن، ۇشقىر ارمانى مەن قيالىن وسكەلەڭ ۇرپاققا تانىتۋ بولدى. جانە بۇل ماقساتىنا جەتتى دە. كەلەلى شىعارما ءبىر ادامنىڭ تۇتاستاي عۇمىرىن سيپاتتاپ قانا قويعان جوق. حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى وقيعالاردى، ەل باسىنا تونگەن قاۋىپتەر مەن قارالى كۇندەردىڭ ارتىنان تۋعان ساۋلەلى بولاشاقتىڭ ءدال وسى ازاماتتاردىڭ ەڭبەگى ەكەندىگىن دالەلدەدى.
ديانا اسانوۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،
فيلولوگيا فاكۋلتەتى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى
